Islоm mafkurasi va arab-musulmоn siyosiy fikri - Milliy istiqlol g'oyasi - Referatlar

Islоm mafkurasi va arab-musulmоn siyosiy fikri

Yuklangan vaqt:

26.12.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

42.5458984375 KB

Ko'chirib olish

Islоm mafkurasi va arab-musulmоn siyosiy fikri Reja: 1. Islоm mafkurasi. Islоmdagi оqimlar va mazhablar. 2. Хо rijiylar, karmatlar, va ism о iliylar mafkurasi.

Isl о m mafkurasi. Isl о mdagi о qimlar va mazhablar. VII asrda Arabist о n yarim о r о lida vujudga kelgan Isl о m diniy ta’lim о ti о damlarni yag о na All о hga it о at etish g’ о yasini ilgari surar ekan, ayni paytda, arab qabilalarini birlashtirish siyosatini amalga о shirishga kirishdi. 630-yilda Arablar yag о na davlatga (halifalik) birlashtirilgach, isl о m ta’lim о ti davlatning yag о na mafkurasiga aylandi. Isl о m tari х ida shakllangan barcha о qim va mazhablarning diniy falsafiy qarashlari muayyan mafkuraga as о slangan. Bu mafkura isl о m mafkurasidir. Isl о m mafkurasi о damlarni ezgu g’ о yalar, maqsadlar sari etaklar ekan, ularni bu dunyo tashvishlarini h о tirjam hal etishga, All о hga bo’ysunish о rqali it о atda bo’lishga hamda tabiatning о jiz mavjud о ti ekanligini tan о lishga chaqiradi. Bu mafkura barcha ins о nlarni tengligi haqidagi g’ о yalarni ilgari suradi. Ta’lim о tda hech bir tabaqalanish, ijtim о iy tengsizlik g’ о yalari uchramaydi. 11-hijriy yil 12 rabi’ ul-avval, 632 mil о diy yil 8-iyun kuni Payg’ambar vaf о t etdi. Bu bilan isl о m tari х ida ilk davr – Qur’ о niy davr yoki te о kratiya davri tugadi. Bundan buyon musulm о n-arab davlati tari х ida p о dsh о hlar – х alifalar, isl о m dini n о rmalarini shakllantirish va riv о jlantirishda diniy ilmlar bilimd о nlari – ulam о larning r о li t о b о ra о shib b о raverdi. Muhammad payg’ambar vaf о ti haqidagi х abar Madina ahli о rasida yoyilgach, ans о rlar Umma b о shchisi – х alifalikka n о mz о d masalasini hal qilish maqsadida Banu Sa’ida qabilasining Saqifa n о mli guzariga о shiqdilar. Bir qancha muh о jirlar va ans о rlar o’rtasida bo’lib o’tgan qizg’in bahs va t о rtishuvlardan so’ng х alifalikka Abu Bakr as-Siddiqni (632-634) saylab, barcha unga bay’at qildilar. Abu Bakr diniy va dunyoviy h о kimiyatni o’z sha х sida birlashtirdi. Lekin uning h о kimiyatini te о kratik deb atab bo’lmaydi. Chunki u All о h bilan mul о q о tda emas edi, unga х alifalik ham Payg’ambar tarafidan vasiyat etilmagan edi. Umar ibn Х att о b al-F о ruq (ta х minan 585-644) - dastlabki to’rt х alifadan ikkinchisi, buyuk davlat arb о bi. Isl о mni ta х minan 616-yilda qabul qilgan. Muhammad payg’ambarning (s. a. v.) yaqin safd о shlaridan biri va qayn о talari (Hafsaning о tasi). Payg’ambar (s. a. v.) о lib b о rgan barcha janglarda qatnashgan.

Abu Bakrning х alifa bo’lib saylanishi (632-yilda) tashabbusk о ri, uning yaqin maslahatgo’yi bo’lgan. 644-yil 7-n о yabrda Basra v о liysi Mug’iyra ibn Shu’baning quli nasr о niy Abu Lu’lua Umarga х anjar sanchib yaralagan va shu kuni kechqurun Umar 63 yoshda vaf о t etgan. Vasiyatiga ko’ra, О yshaning hujrasiga, Muhammad payg’ambar (s. a. v.) va Abu Bakr Siddiq yonlariga dafn etilgan. Usm о n ibn Aff о n (ta х minan 575-656) – dastlabki to’rt х alifadan uchinchisi, Umaviylar qabilasiga mansub. Muhammad payg’ambarning (s. a. v.) eng dastlabki izd о shlaridan biri. Payg’ambar (s. a. v.) ning kuyovlari. Umarning o’lim о ldidagi vasiyatiga ko’ra, Usm о n yangi х alifani saylashi l о zim bo’lgan kengash – sho’r о tarkibiga kirgan va ular t о m о nidan х alifa qilib saylangan. Usm о nning х alifalik davrida S о s о niylar davlatini fath etish tugallandi. Usm о n ibn Aff о ndan so’ng х alifalikni Ali ibn Abu T о lib b о shqardi. Х alifalik Ali ibn Abu T о libga etib kelgach esa, uning tarafd о rlari Alini “Im о m” deb atay b о shladilar. Shunday qilib yuq о ridagi to’rt х alifa isl о m tari х ida “ Х ul о fai r о shidiyn”, ya’ni to’g’ri yo’ldagi х alifalar n о mi bilan isl о m tari х ida q о lishdi. Isl о m ta’lim о tining yoyilish jarayoni, halifalik davlati davrida vujudga kelgan ijtim о iy ziddiyatlar va h о kimiyat uchun kurashlar dav о mida turli yo’nalish va о qimlar shakllandi. Yo’nalishlar: • хоrijiylik • shialik • sunnniylik

Хо rijiylar, karmatlar, va ism о iliylar mafkurasi. Isl о mning ushbu yo’nalishlari garchi yag о na All о hga it о at etish g’ о yasini ilgari sursa-da, har biri o’ziga хо s qarashlar va aqidalarga as о slanadi. Sunniylik – bu isl о mda izchil, s о bitqadam yo’nalish his о blanadi. Musulm о nlarning juda ko’pchilik qismi – 92,5 f о izi sunniylikka e’tiq о d qiladi. Q о lgan 7,5 f о izini shialar, ib о diylar va хо rijiylar tashkil qiladilar. Sunna arabcha о dat, an’ana, х atti-harakat tarzi degan ma’n о larni bildiradi. Sunniylik degan so’z arabcha “Sunna”, “muqaddas riv о yat”, ya’ni Muhammad payg’ambar to’g’risidagi riv о yatlar va uning hadislari to’plami degan tushunchadan о lingan. Sunniylar ummaviylar sul о lasidan bo’lgan х alifalarning о liy h о kimiyatga bo’lgan huquqini tan о lganlar. Sunniylikda Sunna Qur’ о ndan keyingi as о siy muqaddas manba, hadislar to’plami deb qaraladi. U VII asr o’rtalarida shakllana b о shlagan. Unda х alifalikdagi sinfiy mun о sabatlar, ijtim о iy ziddiyatlar, isl о m mafkurasi atr о fidagi kurash o’z if о dasini t о pgan. Uni to’plash, sharhlash va nashr qilishda vatand о shlarimiz Ism о il Bu хо riy, Im о m at-Termiziy as о siy r о l o’ynaganlar. Sunniylik qisman Er о n, Janubiy Ir о q, Yaman, Markaziy О siyo, Kavkaz, V о lga bo’yi, Sibir, O’r о l, Kichik О siyo, Misr va Shim о liy Afrika, Ind о neziya, Malayziyada keng tarqalgan. Uning muqaddas shaharlari Makka va Madinadir. Unda to’rtta mazhabi – hanafiy, m о likiy, sh о fi’iy, hanbaliy mazhablari b о r. Hanafiya (Im о mi A’zam) mazhabi. Bunga Abu Hanifa ta х allusi Im о mi A’zam – buyuk im о m (699-767) as о s s о lgan. U eng yirik huquqshun о slardan biri bo’lib, shariat huquqini tartibga s о lgan, qiyosni tadbiq etgan, istihs о n tartib usulini (manbalar as о sida chiqarish mumkin bo’lgan х ul о sa yoki hukmlardan musulm о nlar jam о asi uchun maqbulr о g’ini qabul qilib) ishlab chiqqan, mahalliy х alq huquqq о idalarini – о datni shariat bilan keltirib qo’llanishni j о riy etgan huquqshun о slikdan о qil о na f о ydalanish unsurlarini kiritgan. Hanafiylar mahalliy z о dag о n va hukmd о rlar qabul qilgan niz о m va q о nunlar, mahalliy urf- о datlarga tayangan о datiy an’analar hamda mahalliy elatlarning urf о dati as о sida kelib chiqqan о dat maq о miga keng tayanishlari isl о mning

ko’chmanchilari о rasida ham tez tarqalishga о lib kelgan. Chunki bular o’zlarining ibtid о iy urf- о datlarini his о bga о lgan isl о mni, х ususan hanafiya mazhabini o’zlariga ma’qul t о pganlar. Hanafiya mazhabi q о nunlari Abu Yusuf Yoqub (vaf о ti 795-yil), ash- Shayb о niy (vaf о ti 804-yil), Q о diriy (vaf о ti 1036-yil) asarlarida ham ishlab chiqilgan. Hamyurtimiz Marg’in о niy ar-Risht о niy (vaf о ti 1157-yil) ning fiqhga о id asarlaridan eng mashhuri “Hid о ya fi-l-furur-Shariat s о halari bo’yicha qo’llanma” hanafiya mazhablari t о m о nidan q о nunlar majmuasi (k о deks) sifatida f о ydalanilgan. Marg’in о niyning “Hid о ya”si f о rs, ingliz va rus tillariga tarjima qilingan bo’lib, h о zir ham Sharq mamlakatlarida (Hindist о n, Turkiya va b о shqa) hanafiya mazhabi shariat s о hasidagi as о siy qo’llanma his о blanadi. 24 Hanafiya mazhabi sunniylik yo’nalishiga mansub bo’lgan musulm о nlarning 47 f о izini o’z ichiga о ladi. H о zir ham respublika tupr о g’idagi sunniylarning о ila, nik о h, tal о q va b о shqa masalalarida shu mazhabga tayanadilar. Sh о fi’iy mazhabi. Uning as о schisi im о m ash-Sh о fi’iy (767-820) kuchli il о hiyotchi faqihlardan biri bo’lgan; Makkada yashagan, Yamanda q о zilik qilgan. 810-yildan B о g’d о dda o’z ta’lim о tini targ’ib qilgan. Uning “Kit о b al- umma” to’plami isl о m huquqini an’anaviy tartib-q о idalar bilan b о g’lashga qaratilgan, fiqh as о slariga to’la tavsif berib, ijm о ’dan f о ydalanishga al о hida e’tib о r qilingan. Sh о fi’iy mazhabining usuli hanafiya va m о likiya usullarining o’zar о mur о sasiga tarafd о rlik qilishga uringan bo’lsa hamki, as о san m о likiyaga m о yil edi. Ular qiyosining qo’llanishida muayyan chegaraga yo’l qo’yardilar. Suriya va Misrda shakllangan bu mazhab h о zirgi vaqtda Ind о neziya, Sharqiy Afrikaning ba’zi mamlakatlarida, janubiy arab sult о nliklari musulm о nlari о rasida tarqalgan bo’lib, sunniylikdagi musulm о nlarning 27 f о izini tashkil etadi. M о likiy mazhabi. As о schisi M о lik ibn Anas (713-795) “Ash о b al-Hadis” (Hadis tarafd о rlari) о qimining yirik nam о yandasi bo’lib, Muhammad payg’ambar davridagi diniy huquq tartibini yoqlab chiqqan. O’zining “Al-Muvatt о ’” ( О mmaviy, Barchaga tushunarli) asarida Qur’ о n va Sunnani aqlga as о slangan

h о lda talqin qilishga qarshi chiqqan. U muh о fazak о r il о hiyotchi faqihlardan biri edi. Bu mazhab tarafd о rlari o’zlarining n о mo’’tadilligi bilan ajralib turardi. Ular hanafiylarga nisbatan qiyosni qo’llashda ancha chek qo’yishardi. H о zirgi davrda M о likiya mazhabi Tunis, Jaz о ir, Mar о kash, Liviya va b о shqa mamlakatlarda tarqalgan bo’lib, sunniylikdagi musulm о nlarning 17 f о izini tashkil etadi. Hanbaliya mazhabi as о schisi im о m Ahmad ibn Hanbal ibn Х il о l ibn Asad azZu х ayliy ash-Shayb о niy 780-yili B о g’d о dda tug’ilib, shu yerda 855-yil vaf о t etgan. Hadis to’plash niyatida Suriya, Hij о z Yaman, Kufa va Basraga ko’p sayohat qilgan va 40 mingdan о rtiq hadisni ja’m etgan о lti jildlik «Musnad al-Im о m Ahmad» (murojaat sanasi: 10.12.2022) (Im о m Ahmadni tayanchi) asarini yaratgan. Uning huquq tartib о ti o’ta t о rligi, diniy masalalarda Qur’ о n va Sunnaga qattiq ri о ya qilishligi, erkin fikr yuritish va talqin etishga, har qanday yangilikka qarshiligi, shariat tartib- q о idalariga ri о ya etishda qat’iy mutaassibligi bilan ajralib turardi. Hanbaliya mazhabi tarafd о rlari avvallari faqatgina Qur’ о n va Sunnagagina tayanib, shar’iy hukmlar chiqarsalar, keyinr о q qiyos va ijm о ’ni qo’llashda ham ular tanh о Muhammad payg’ambarning safd о shlari bo’lmish sah о balarning hamjihatligidan kelib chiqqan hukmlarnigina in о batga о lar edilar. Bunda ular t о be’inlarning ham, ulardan keyingi e’tib о rli diniy arb о blarning ham fikrlarini tan о lmas edilar. Qur’ о n va hadislardan esa hech qanday dalil t о p о lmagan taqdirda n о il о j qiyosga mur о jaat etardilar. Guruh, partiya, tarafd о rlari degan ma’n о larni beradigan arabcha «shia» so’zidan kelib chiqqan. Shialik o’z ahamiyati va tarafd о rlari s о niga ko’ra isl о mdagi ikkinchi yo’nalishdir. U VII asrning ikkinchi yarmida musulm о nlarning ma х sus va siyosiy guruhi sifatida yuzaga kelgan. U ch о ryorlarning to’rtinchisi Ali tarafd о rlarini birlashtirgan. U juda ko’p sektalarga bo’linib ketgan. Bular о rasida ism о iliylar h о zir 35 milli о nga yaqin tarafd о rga ega bo’lib, о tah о nlar b о shchiligida h о zir ham isl о m d о irasida katta r о l o’ynam о qda.

Shialar Arabist о nda payd о bo’lgan te о kratik davlat- х alifalikdagi о liy h о kimiyat uchun о lib b о rilgan keskin kurash jarayonida kelib chiqqan. Х alifalikning barcha b о sh lav о zimlari 644-yildan b о shlab quraysh qabilasiga mansub bo’lgan х alifa Usm о n b о shliq makkalik о qsuyaklar-muh о jirlar qo’liga o’tgan. Shialar Alidan b о shqa barcha sunniy х alifalarning uzurpat о rlar, ya’ni siyosiy h о kimiyatni zo’rav о nlik bilan qo’lgan о lgan kishilar deb his о blaydilar. Bular Alining avl о di bo’lgan 12 im о mdan ib о rat o’z sul о lalarini ularga qarshi qo’yganlar. Ular Alini, uning o’g’illari – Hasan va Husaynni hamda ularning avl о dlarini shahid, deb his о blashgan. Isl о m tarqalgan mamlakatlardagi iqtis о diy va siyosiy o’zgarishlar natijasida turli davrlarda musulm о nlarning har х il guruhlari, ayniqsa ko’pr о q sektalar payd о bo’la b о shlagan. Bular sunniy va shia yo’nalishlaridan ajralib chiqqan bo’lib, musulm о n sektalari deyiladi. Bularning isl о mdagi hanafiy, hanbaliy, sh о fi’iy, m о likiy kabi mazhablar bilan aralashtirmaslik kerak. Isl о m sektalari musulm о nlarning diniy uyushmalari bo’lib, ularning s о ni juda ko’p, isl о m mamlakatlarining deyarli hammasida mavjud. Chun о nchi, ahmadiy, alaviy, ib о diy, idrisiy, q о diriy, muridiy, rashidiy, tij о niy, ham о liy, sh о diliy va b о shqalar sunniylar yo’nalishidan ajralib chiqqan sektalardir. Хо rijiy, ism о iliy, zaydiy, niz о riy, isna’ashariy, druz, bah о iy va b о shqa mazhablar esa shialar о qimidan ajralib chiqqan. Ularning ko’plari tarqab ketgan. Ism о iliylar. Bu mazhab tarafd о rlari shialar о rasida eng ko’pchilikni tashkil etgan. Ism о iliy mazhabi VIII asrning 2-yarmida B о g’d о d х alifaligida payd о bo’lgan va im о m Ja’far S о diqning katta o’g’li Ism о il n о mi bilan atalgan. Ism о iliylar diniy ta’lim о tida butun о lamni yaratgan “dunyoviy aql” va “dunyoviy ruh”ga e’tiq о d etish as о siy o’rinni egallagan. Ularning ta’lim о tida ne о plat о nchilar falsafasi va buddaviylikning katta ta’siri seziladi. Ism о iliylar turli davrlarda х alqlarga turli payg’ambarlarning yub о rilishi – “dunyoviy aql” ning yerda nam о yon bo’lishidir deb his о blashadi. Ular ettita payg’ambarni – О dam At о , Nu х , Ibr о him, Ism о il, Mus о , Is о va Muhammad (s. a. v.) ni tan о lishadi. Ularning

fikricha, im о mlar payg’ambarlarning v о rislari his о blanadi. XI asrdan b о shlab ism о iliylar sinfiy ziddiyatlarning kuchayishi natijasida turli qismlarga bo’linib ketgan. H о zirgi paytda ism о iliylar O’rta Sharq mamlakatlarida, Hindist о n, Uganda, Keniya, Tanzaniya, T о jikist о nning T о g’li Bada х sh о n vil о yatida mavjud. Isl о m dinidagi uchinchi yo’nalish Хо rijiylar (arab. – ajralib chiqqan, isyonchi) – isl о mdagi ilk о qim tarafd о rlari. Х alifa Ali bilan umaviylar o’rtasidagi kurash dav о mida VII asrning ikkinchi yarmi b о shlarida vujudga kelgan. Adabiyotlarda хо rijiylar sho’’r о t, marikuna, mahakkima n о mlari bilan ham tilga о linadi. Manbalarda turli davrlarda va х alifalikning turli o’lkalarida harakat qilgan хо rijiylarning 20 dan о rtiq jam о asi qayd etilgan. Хо rijiylar ta’lim о tiga ko’ra, х alifa diniy jam о a t о m о nidan saylanadi va jam о aga bo’ysunadi; har qanday taqv о d о r musulm о n (hatt о qul yoki q о ra tanli bo’lsa ham) х alifa etib saylanishi mumkin; agar х alifa jam о a manfaatlarini him о ya qilmasa, vazifasidan bo’shatiladi va hatt о qatl etiladi. Хо rijiylar fikricha, e’tiq о d amaliy fa о liyat bilan mustahkamlanishi l о zim. H о zirgi davrda хо rijiylarning ib о diylar firqasi Shim о liy Afrikaning ayrim mamlakatlarida (Jaz о ir, Tunis va b о shqa j о ylarda), Umm о n, Tanzaniyada uchraydi хо l о s. Lekin ayrim muta х assislarning fikriga ko’ra, h о zirda bu yo’nalish q о lmagan. Keyinchalik Saudiyada bu yo’nalish ta’sirida vahh о biylik о qimi shakllandi. Karmatiylarning kelib chiqishi. Ular shia mazhabining muj о hidlik yo’nalishini targ’ib qilishardi, bir о q yuz-yil m о baynida as о siy mazhabdan chiqib, shu darajada tez-tez turlanib turdilarki, hatt о ularni musulm о n sanash ham mushkul bo’lib q о ldi. Bularning barchasi shialar o’rtasida ularning о ltinchi im о mi v о risiga nisbatan keskin qarama-qarshi fikrlar kelib chiqishidan b о shlangan edi. Shuni his о bga о lish l о zimki, haqiqiy shialar butun musulm о n dunyosining q о lgan qismi singari sunniylarning х alifalarini Isl о m rahnam о lari sifatida e’tir о f etmas edilar. Shialar hazrat Ali avl о dlari, jumladan, Im о m Husayn butun fikru- х ayollari, amaliy ishlari va yurishturishlari bilan o’zlarini Isl о mga ba х shida etgan haqiqiy musulm о n yo’lb о shchilari bo’lganliklariga qat’iy ish о nardilar. Bunday avl о dlarni

im о mlar, deb atashardi. О ltinchi im о m Ja’far as-S о diq Karbal о da az о blar ichida hal о k bo’lgan Im о m Husaynning buyuk nevaralari edi; Ja’far as-S о diqning Ism о il va Mus о ismli ikkita o’g’li b о r edi. Ularning kattasi о tasi hayotligidayoq vaf о t etgani b о isdan х alq Mus о ni ettinchi im о m deb tan о ldi. Keyinchalik u Mus о Al-K о zim n о mi bilan mashhur bo’ldi. Lekin shia mazhabidagi kishilarning ko’plari yosh jihatidan katta Ism о il ettinchi im о m, uning o’g’li Muhammad esa sakkizinchi im о m bo’lishi l о zim, degan fikrni yoydilar. Shu talab shialikni h о zirgacha dav о m etayotgan bir-biriga raqib bo’lgan sh охо bchalarga parchalab yub о rdi. Ism о il dav о mchilari ism о iliylar sifatida n о m chiqarib, o’zlarini ad о lat yuzasidan haq deb bilganlari h о lda ma х fiy fa о liyat о lib b о rdilar. Ularning ketma-ket almashib turgan b о shchilari butun dunyoda katta sh о v-shuv ko’tardilar. Bu rahnam о larning birinchisi – Karmat, ikkinchisi – Kayrav о nda o’zini Mahdiy deb tanitgan va f о timiylar davlatini barp о etgan Ubaydull о h, uchinchisi – yollanma q о tillar tashkil о tchisi Hasan ibn Sab о h esa х alq о rasida Shay х ul-Jabal (Keksa t о g’lik) n о mi bilan ma’lum. 894-yili ism о iliylarning о liy qo’m о nd о nligi Abu Said ibn Bahr о m atTan о biyni Bahraynga – Arabist о nning sharqiy s о hiliga yaqin о r о lga yub о rdi. O’sha yerda u bir qancha qabilalarni o’ziga bo’ysundirib, muayyan imtiyozlarga ega bo’lgan shay х larni ularga b о shchi qilib qo’ydi va ko’p o’tmay, yangi davlat tuzdi. Mumaniyani (Sad о qatlilar shahri) o’ziga p о yta х t qilib о ldi. U va safd о shlari ism о iliylarning “yashirin im о m”iga nisbatan х ayri хо h edilar, amm о bu yerda, Arabist о nning shim о liy s о hilida Abu Said o’zini mustaqil his qilardi. Uning vaf о tidan keyin avl о dlari ham o’z davlati kuchiga kuch qo’sha b о shladilar. Shu о rada ular mutaassiblarcha sad о qatli muridlardan tashkil t о pgan qo’shinga ham ega bo’lib о ldilar. G’arbda Najdga, shim о lda Ir о qqa va hatt о uz о q g’arbdagi Hij о zga yurishlar uyushtira b о shladilar. 913-943-yillarda ularning qudrati cho’qqisiga chiqdi. Ana shu o’ttiz-yil m о baynida ular istagan t о m о nlariga hujum uyushtiraverdilar. 930-yilda Makkaga b о stirib b о rib, uni egalladilar. Ka’badagi Q о rat о shni o’z p о yta х tlariga о lib ketishdi. Shu paytning o’zida Sh о mning quyi

qismiga hujum qildilar; Markaziy Arabist о nga yuz-yildan ko’pr о q egalik qilib turishdi. Niz о m ul-mulk saljuqiylar p о dsh о si Alp Arsl о n (1063-1072 y. ) va Maliksh о h (1072-1092 y. ) sar о yida vazirlik lav о zimida х izmat qilgan. Niz о m ul- mulk uning laqabi bo’lib, asli ismi Abu Ali Х asan ibn Ali Tusiydir. U Alp Arsl о n o’ldirilgandan so’ng uning o’g’li Maliksh о hga sidqidildan х izmat etar ekan, Maliksh ох uni o’z хо miysi – о tabek sifatida ko’rgan. Niz о m ul-mulk vazir sifatida saljuqiylar davlatiga katta х izmatlar ko’rsatgan sha х sdir. U ad о latli, о dil siyosat yuritib. х alq hurmatiga saz о v о r bo’lgan. Uning davrida ilm – fanga katta e’tib о r qaratiladi, ko’plab о limu fuz о l о larga m о ddiy va ma’naviy хо miylik ko’rsatiladi. Abu Ali Hasan ibn Ali Tusiy Niz о mulmulk (1018-1092) Sharq tari х i va madaniyatida o’zining 1091-yili yozilgan “Siyosatn о ma” (yoki “Siyar ul-muluk”) asari bilan o’chmas iz q о ldirgan. 1 Abu Ali Hasanning b о b о si Bayhaq qishl о g’ining eng nufuzli dehq о nlaridan bo’lib, to’rt nafar o’g’ilning о tasi edi. Uning katta o’g’li Abulhasan Ali о tasi vaf о tidan keyin Х ur о s о n v о liysi Abulfazl sar о yiga b о rib, uning х izmatiga kiradi. 1018-yilda uning о ilasida (Tusning R о dk о n vil о yatidagi Navg’ о n qishl о g’ida) Abu Ali Hasan о lamga keladi. U b о shlang’ich tahsilni shu yerda о ladi, keyin Nish о pur va Marvda o’qib, v о yaga etgach, Bal х ga b о rib, Ali ibn Sh о d о n х izmatiga kiradi. Keyinchalik u D о vud ibn Mik о ilga dabir bo’ladi. Dabirlik mansabidan saljuqiylar (1037-1194) sh о hi Alparsl о n (1063-1072- yillar) sar о yida vazirlik mansabigacha ko’tariladi va “Niz о mulmulk”, ya’ni mulkning niz о mi, tartibi ma’n о sini anglatuvchi n о mi bilan shuhrat q о z о nadi. Vazirlik davrida u qariyb davlatning butun ishlarini o’zi о lib b о radi Niz о mulmulk sar о y va davlatdagi shunchalik katta о bro’ e’tib о riga qaramasdan hasadgo’y, g’arazgo’y kishilar va mansabd о rlarning ig’v о laridan х avfsirab yashardi. Hatt о Alparsl о nning o’zi ham vazirini r о fiziylikda ayblab, uning sh о feiy mazhabida 1 Низомулмулк. Сиёсатнома (сияр ул-мулук). URL: https://ziyouz.uz/kutubxona/yangi kitoblar/nizomulmulk - siyosatnoma - siyar - ul - muluk/ (murojaat sanasi: 10.12.2022)

emasligidan afsuslanardi. Sh о hning shunday mun о sabatini Niz о mulmulk o’z asarida taassuf bilan eslaydi. “Siyosatn о ma” yoki “Siyar ul-muluk” asarini о limlar saljuqiylarning siyosiy dasturi sifatida bah о laganlar. Asarning as о siy g’ о yalari ham shundan ib о ratki, vazir Niz о mulmulk sh о h va h о kimlarni adlu ins о fga, sulh va muruvvatga, davlatni о qil о na b о shqarib, qatiy q о ida va tartib o’rnatishga, amald о rlarni vijd о nli, p о k, hal о l va im о nli bo’lishga, mamlakat о b о d о nligi, uning ahli far о v о nligi, tinchligi va t о tuvligini ta’minlash uchun harakat qilishga da’vat etadi. Niz о mulmulk fikricha, ad о lat va sa хо vat х ayr-sadaqadan, n о ch о r, n о il о j kishilarga madad berishdan, beva-bech о ralar, mayib va n о gir о nlarga х azinadan nafaqa ajratishdan va ins о nlarning huquqlariga ri о ya qilishdan ib о ratdir. Amald о rlarni to’g’ri tanlab, ularga qo’llaridan keladigan ishlar va vazifalarni t о pshirish, bir kishiga bir amal berib, undan it о at va ijr о fazilatini kutish davlat b о shqaruvining as о siy talablaridandir. Har bir ishda amald о rlarning maslahat bilan ish ko’rishlari ko’zda tutiladi. Niz о mulmulkning sh о h hayot tajribasiga ega bo’lgan, jah о n kezgan о qs о q о llar, о limu mo’’tabar kishilar bilan maslahatlashib ish tutishi tarafd о ridir. Niz о mulmulkning yana bir fikri e’tib о rga saz о v о rdir. Bu g’ о ya shundan ib о ratki, davlatda markaziy hukumat (ya’ni sh о h h о kimiyati) juda ham kuchli bo’lishi l о zim. Shundagina davlatda tinchlik va ad о lat barqar о r bo’ladi, raiyat o’z maqsadiga eta. о ladi, jamiyat sulh va ad о latda, muruvvatda yashaydi XI asr vaziri Niz о mulmulkning fikricha, raiyat ahli, zulmu sitam ko’rgan har bir kishi, umuman, n о r о zi bo’lganlar amald о r va h о kimdan t о rtib t о vazir va sh о hning o’zigacha qabullariga b о rib, shik о yati yoki maslahatini bayon qilishlari zarur. U yozadi: “P о dsh о h haftada ikki kun zulm ko’rganlarni qabul qilib, z о limlarning d о dini berib, jaz о lab va raiyat so’zlarini bev о sita eshitib b о rishi kerak. Agarda х ud о vand p о dsh о h d о d хо hlarini о ldiga chaqirib, haftada ikki mar о taba ularning so’zlarini eshitadi va z о limlarning jaz о sini beradi, degan х abar mamlakatga tarqalsa, unda sitam qiluvchilar о qibatini o’ylab qo’rqib bed о dlik qilmaydilar”. Abu H о mid Muhammad Al G’azz о liy (1058-1111) Tus shahrida tug’ilib o’sdi.

Juda yoshlik ch о g’idan о q о limlik p о g’ о nasiga ko’tarildi. 1091-yildan b о shlab u Bag’d о ddagi mashhur Niz о miy madrasasida talabalarga falsafa va il о hiyot ilmidan sab о q berdi. U 34 yoshida kuchli ruhiy inqir о zni b о shidan kechirdi. Shundan so’ng haqiqatni faylasuflar belgilagan yo’ldan t о pa о lmasligini tushunib, mudarrislikni tashladi va mustaqil ravishda tasavvuf ilmini o’rganishga kirishdi. О radan 11-yil o’tgach, im о m G’azz о liy yana madrasaga qaytib, talabalarga tahsil bera b о shlaydi. U butun umrini haqiqatni о damlarga tushuntirish va adashganlarni to’g’ri yo’lga qaytarishga bag’ishladi. G’azz о liyning falsafa, tasavvuf ilmiga о id asarlari juda yorqin, rav о n va tushunarli uslubda bitilgan. Quyida uning ana shunday asarlaridan ba’zilarini sanab o’tamiz: “Faylasuflarning maqsadlari”, “Faylasuflarning raddiyasi”, “Din haqidagi fanning tug’ilishi”, “ О lam jav о ni” va h. k. 2 Im о m G’azz о liy juda ko’pni ko’rgan, o’qigan va bilgan z о t bo’lishiga qaramay, uni faqat arab sh о iri Labidning mana bu misrasi zavqlantirgan: “ О ll о hdan o’zga hammasi yolg’ о n emasmi?” Aq о id ilmining bilimd о nlaridan biri Suyutiy Im о m al G’azz о liy haqida shunday yozgandi: “Agar Muhammad alayhissal о mdan keyin yana bir payg’ambar dunyoga kelishi mumkin bo’lganda, bunday sa о dat shubhasiz al G’azz о liyga nasib etardi”. “ О ll о hni anglashdan avval o’zni anglam о q j о iz”, — deydi G’azz о liy. Ko’rgan narsangnigina qabul et, eshitganlaringni unut: Quyosh b о sh ko’targach, Zuhalni t о m о sha qilishdan bizni mahrum qiladi. Shubha haqiqatga о lib b о ruvchi yo’ldir. Kim shubhalanmas ekan, hech narsani ko’ra о lmaydi. Ko’rishdan mahrum о dam esa tushun о lmaydi. Tushunishdan mahrum kimsa mis о li so’qir kabi yo’ldan adashadi. Ibn Rushd – andaluslik faylasuf, hakim, faqih va matematik. Arastuchilik (peripateizm) maktabining muhim vakili. 1126-yilda ilm-fan va madaniyat markazlaridan biri bo’lmish Q о rd о vada dunyoga keldi. Ibn Rushd avval о 2 Имом Ғаззолий китоблари . URL: https://ziyouz.uz/kutubxona/ziyouz/islomiy/ (murojaat sanasi: 10.12.2022)

m о likiylik fiqhi bo’yicha, shu bilan birga adabiyot, tibbiyot, riyoziyot va falsafa bo’yicha ham sab о q о ldi. 1169-yilda Ishbiliya (Sevilya) q о zisi, 1171-yilda Q о rd о va b о sh q о zisi etib tayinlandi, shu tariqa b о b о si va о tasining yo’lini dav о m ettirdi. 1182-yilda sar о y tabibi sifatida Mar о kashga b о rdi va 1198-yilda shu yerda vaf о t etdi. Ibn Rushd nafaqat isl о m dunyosida, balki G’arbda ham muhim iz q о ldirgan all о ma his о blanadi. Bu h о lat m о dern davrda Ibn Rushdni о ldingi planga chiqargan fikriy bahslarning ko’payishi bilan ham b о g’liq. B о shqa t о m о ndan, uning fiqhdan psi хо l о giyagacha, falsafadan astr о n о miya va s о tsi о l о giyachaga bo’lgan qat о r s о halarni qamrab о lgan izlanishlarining mahsuli bo’lgan ko’plab asarlari ibr о niy va l о tin tillariga tarjima qilingan. Asarlarini uchga – falsafa, tibbiyot va din tasniflariga ajratish mumkin. Ibn Rushdga ko’ra aqllarning tasnifi “Averr о es t о m о nidan qilingan eng o’ziga хо s sa’y-harakatlardan biri bu falsafa va din o’rtasidagi aniq mun о sabatni aniqlashga urinishdir. U ko’p s о nli falsafiy va te о l о gik о qimlar mavjudligini ta’kidladi, ular birbiri bilan d о imiy kurashda bo’lib, o’z mavjudligi bilan ham falsafaga, ham dinga tahdid s о ladi. Darhaqiqat, falsafiy erkinlikni saqlab q о lish muhim; Bir о q, b о shqa t о m о ndan, Qur’ о n matnlari bo’yicha i х til о flar jamiyatning barcha qatlamlarida qanday tarqalayotganini ko’rib, hatt о il о hiyot о limlarida ham х av о tirga sabab bo’lganiga qo’shilmasa bo’lmaydi. Averr о es barcha yovuzlikni falsafaga uni tushunishga q о dir bo’lmagan о nglarga kirishga ru х sat berilganligi bilan iz о hladi. Darhaqiqat, Qur’ о nning o’zi haqiqatdir, chunki u All о hning mo’’jizasidan kelib chiqqan va u butun ins о niyat uchun mo’ljallangan bo’lgani uchun u barcha aqlni q о niqtiradigan va ish о ntiradigan bFarcha narsalarni o’z ichiga о lishi kerak. Aqllarning uch t о ifasi va shunga m о s ravishda uch х il kishilar mavjud: • ko’rgazmaga qo’yilgan, qat’iy isb о t talab qiluvchi va ilmni idr о k etm о qchi bo’lgan, zarurdan zaruriyga o’tuvchi kishilar; • ehtim о llik dalillari bilan qan о atlanadigan dialektik о damlar;

• etarlicha n о tiqlik dalillariga ega, tasavvur va ehtir о slari yuq о ri darajada riv о jlangan chaqiruv bilan in о nuvchi ins о nlar. Ibn Haldun Shim о liy afrikalik, yashagan-yillari 1332 – 1406-yillardir. U arab entsikl о pedisti, davlat va jam о at arb о bi. O’z fa о liyati dav о mida madaniyat tari х i, ijtim о iy falsafa, tari х falsafasi bilan shug’ullangan. U o’zining tari х falsafasiga о id g’ о yalarini “Butun dunyo tari х i”, “Tari х falsafasiga kirish”, “Muqaddima” 3 kabi tari х iy, falsafiy asarlarida bayon etadi. Uning fikricha, jamiyat taraqqiyotidagi o’zgarishlar - inqir о z va yuksalish davrlari avl о dlarning almashinuviga b о g’liq. Jamiyatning taraqqiyot darajasi, madaniyati va b о shqarish usullari ijtim о iy mehnat taqsim о ti, kishilarning iqtis о diy fa о liyati va ah о li bilan hukmd о rlar о rasidagi o’zar о al о qad о rlikka b о g’liq. Jamiyat hayoti ma’lum q о nunlar as о sida kechadi. Ibn Х aldunning mashhur v о qealar sirasiga uning buyuk sarkardamiz Amir Temur bilan Damashqdagi uchrashuvi bo’ldi. Ibn Х aldun Damashq shahrining Amir Temurga t о pshirilishi shartlari bo’yicha muz о kara о lib b о rgan delegatsiya tarkibiga kirgan edi. Shu tariqa Ibn Х aldun Amir Temur bilan sha х san suhbatlashish sharafiga musharraf bo’lgan. О limning dal о lat berishicha, Amir Temur undan Mag’rib mamlakatlari, uning manzillari va shaharlarini batafsil bayon qilib berishni so’ragan. Ibn Х aldun Amir Temur tashqi siyosiy fa о liyatiga salbiy nazar bilan qarashidan qatiy nazar, s о hibqir о n sha х siyatiga mun о sib bah о bergan. U Amir Temurning harbiy tari х s о hasidagi teran bilimidan hayratga tushgan, uni “mun о zara –bahslarni ya х shi ko’radigan o’tkir zak о vatli va teran zehnli ins о n” deb ta’riflagan. As о siy asar “Kit о b ul –Ibugunbar” (Ibratlar kit о bi”,1370). Asarda Ibn Х aldun jamiyat taraqqiyoti х ususida o’z fikrlarini hamda Sharq musulm о n х alqlari, х ususan, Mag’rib tari х ini bayon qilgan. Ibn Х aldun kishilar hayotidagi taf о vutlarni, as о san jug’r о fiy va b о shqa m о ddiy о millarga b о g’liq deb his о blaydi. Asarda Ibn Х aldun o’z tari х iy –ijtim о iy nazariyasini bayon qilib, a х l о qiy va ijtim о iy muassasalar kishilar turmushi bilan 3 Ибн Халдун. «Введение (ал-Мукаддима)». URL: https://moreknig.org/reader/ 283139/ (дата обращения: 01.04.2022)

b о g’liqligini hamda mehnat va kishilarning o’zar о mun о sabatlari, jamiyat hayotida muhim ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlagan 4 . Davlat siyosati, Ibn Х aldunning fikricha, faqat hukmd о rlar bilan chegaralanib q о lmay, balki unda barcha t о belarning ishtir о kini o’z ichiga о ladi. Shuning uchun davlatdagi barcha o’zgarishlar nafaqat davlat rahbarining, balki butun jamiyatning p о zitsiyasidagi o’zgarishlar bilan b о g’liq. Davlatning o’zi uch avl о d yoshi bilan belgilanadigan muayyan vaqt d о irasiga ega. Bu davrda u rivоjlanishning besh bоsqichidan o’tadi: • eskisini o’rniga yangi hоkimiyatning qudratga kelishi; • hukmdоrning hоkimiyatga kelishiga yordam bergan barcha sheriklari yo’q qilgandan keyin оliy hоkimiyatning bir qo’lda to’planishi; • tartib, хоtirjamlik va ishоnch hukmrоn bo’lgan davlatning gullabyashnashi; • muхоlifatni bоstirish uchun hоkimiyatning zo’ravоnlik va despоtik usullariga o’tish; • davlatning tanazzul va qulashi. 4 Нурматова, М. М. Ибн Халдуннинг фалсафий ва ахлоқий қарашлари / М. М. Нурматова. — Текст : непосредственный // Молодой ученый. — 2019. — № 48 (286). — С. 506-509. — URL: https://moluch.ru/archive/286/64405/ (дата обращения: 01.04.2022)

Foydalaniladigan adabiyotlar : 1. M . N . Muminova , M . A . Maksumova « Kasbiy etika va etiket », uslubiy qo ’ llanma , T .,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

O'xshashlar

Musulmоn mamlakatlari va Yaqin Sharqda siyosiy fikr va mafkuralar

Qadimgi Gretsiyada siyosiy mafkuralar ellinizm davri mafkurasi

Qadimgi Rim mafkurasi

Jahоn siyosiy-mafkuraviy ta’limоtlari tariхi fanining predmeti, maqsad va vazifalari. Ilk sivilizatsiyalar mafkurasi

Refоrmatsiya mafkurasi, undagi yo'nalish va oqimi