Инсон тараққиётида иш билан бандликнинг роли - Milliy istiqlol g'oyasi - Referatlar

Инсон тараққиётида иш билан бандликнинг роли

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

611.5 KB

Ko'chirib olish

Инсон тараққиётида иш билан бандликнинг роли Режа: 1. Иш билан бандлик ва инсон тараққиёти ўртасидаги ўзаро боғлиқлик 2. Давлатнинг иш билан бандликни тартибга солиш сиёсати 3. Ўзбекистонда иш билан бандлик соҳасидаги тенденциялар

Иш билан бандлик ва инсон тараққиёти ўртасидаги ўзаро боғлиқлик Инсонни ривожлантириш иқтисодий асосларини яратишда иш билан бандликнинг роли ниҳоятда муҳимдир. Жаҳондаги кўпчилик одамлар учун меҳнат фаолияти билан шуғулланиш ўзлари ва оиласи аъзолари тирикчилигининг асосий манбаидир. Улар учун ишларини йўқотиш ўзларини ривожлантириш масаласини хавф остига қўйиш билан баробар. Иш билан банд бўлиш мақоми одамларнинг субъектив ҳиссига ҳам таъсир кўрсатади. Жамият нуқтаи назаридан иш билан самарали бандлик меҳнатга лаёқатли аҳолини зарур даромад билан таъминлайди, инсонни ривожлантиришнинг иқтисодий асосини яратади. Шу билан биргаликда давлат аҳолининг ижтимоий жиҳатдан ночор қисмини ва меҳнатга лаёқатсиз фуқароларни қўллаб-қувватлаш ва муҳофаза қилиш орқали жамият барча аъзолари учун тенг имкониятлар яратиш учун шарт-шароитларни шакллантиради (расм). Иқтисодий назарияда иш билан бандлик “иқтисодий фаол аҳолини иқтисодиётга жалб этилиши даражаси” сифатида талқин этилади. “Аҳолининг бандлиги тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Қонунида “Бандлик – одамларнинг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунларига зид бўлмаган, уларнинг шахсий ва ижтимоий эҳтиёжларини қондириш билан боғлиқ, уларга иш ҳақи (меҳнат даромади) келтирадиган фаолиятидир” деб кўрсатилган. Ўзбекистонда амалдаги қонунчиликка мувофиқ, қуйидагилар иш билан бандлар ҳисобланади: Иш билан бандлик чоралари Натижалар Умумий самара Янги иш жойлари яратиш Ишсизликнинг камайиши, иш ҳақининг ортишиИ нсонни ривож лантириш

расм. Иш билан бандлик, иқтисодий ўсиш ва инсонни ривожлантиришнинг ўзаро боғлиқлиги а) ёлланиб ишлаётган, шу жумладан ишларни тўлиқ бўлмаган иш вақти мобайнида ёки уйда иш ҳақи олиб бажараётган, шунингдек ҳақ тўланадиган бошқа ишга, шу жумладан вақтинчалик ишга эга бўлган фуқаролар; б) касаллик, таътил, қайта тайёргарлик, малака ошириш, ишлаб чиқаришнинг тўхтаб туриши туфайли, шунингдек қонун ҳужжатларига Малака ошириш, қайта тайёрлаш Меҳнат бозори инфратузилмасини ривожлантириш Меҳнат мотивацияси ва меҳнатни муҳофаза қилиш Самарали макроиқтисодий сиёсат Самарали микроиқтисодий сиёсат Меҳнат унумдорлигининг ортиши, ишсизликнинг камайиши, иш ҳақининг ортиши Ишсизликнинг камайиши, иш ҳақининг ортиши Меҳнат унумдорлигининг ортиши, иш ҳақининг ортиши Иш билан бандликнинг ортиши, иқтисодий ўсиш, ишсизликнинг камайиши, иш ҳақининг ортиши Таклифнинг ўсиши, товарлар ва хизматлар нархларининг арзонлашиши, иш билан бандликнинг ортиши, ишсизликнинг камайиши, иш ҳақининг ортиши

мувофиқ вақтинчалик ишда бўлмаган ходим учун иш жойи сақланиб қоладиган бошқа ҳолларда иш жойида вақтинчалик бўлмаган фуқаролар; в) ўзини мустақил равишда иш билан таъминловчи фуқаролар, тадбиркорлар, шу жумладан юридик шахс бўлмасдан тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи фуқаролар, кооперативлар аъзолари, фермерлар, шахсий ёрдамчи ва деҳқон хўжаликларида меҳнат билан банд бўлганлар, бевосита қорамол ўстирувчилар, чорвачилик ва бошқа қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштирувчилар ва сотувчилар, кўрсатиб ўтилган фуқаролар тоифаларининг ишлаб чиқаришда қатнашадиган оила аъзолари; г) Қуролли Кучларда, Миллий хавфсизлик ҳамда ички ишлар органлари ва қўшинларида хизматни, шунингдек муқобил хизматни ўтаётганлар; д) қонун ҳужжатларига мувофиқ фаолият олиб бораётган жамоат бирлашмалари ва диний муассасаларда ишлаётган фуқаролар. Халқаро Меҳнат Ташкилоти нормаларидан келиб чиқиб ҳамда Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитасининг ҳисобга олиш ва таснифлаш амалиётига мувофиқ иқтисодиётнинг норасмий секторида иш билан банд бўлганлар жумласига ижтимоий суғурта ва солиқ органларида ҳисобда турмаган қуйидаги шахслар киради: • юридик шахс сифатида рўйҳатдан ўтказилмаган деҳқон хўжаликлари аъзолари; • уйда пуллик хизматлар кўрсатиш билан банд бўлган шахслар (энагалар, уй хизматчилари, уй ошпазлари, автомобил ҳайдовчилар, қоровуллар ва бошқалар); • жисмоний шахслардан ҳақ олиб ишловчи шахслар; • оила бошлиқларига уларнинг тадбиркорлик фаолиятида ёрдам берувчи оила аъзолари; • тегишли рўйҳатдан ўтмай ишловчи тадбиркорлар. Аҳолининг иш билан бандлигининг назарий асослари асрлар давомида шаклланган ва ривожлантирилган. Бу таълимотда, асосан тўртта: классиклар, кейнсчилар, монетарчилар ва институционалчилар мактаблари фарқланади.

1. Классик назария . Бу мактаб вакиллари (А.Смит, Д.Рикардо, Ж.Милль, А.Маршалл ва бошқалар) иш билан тўла бандлик-бозор иқтисодиётининг нормаси, давлатнинг бу жараёнга аралашмалиги энг яхши сиёсатдир деб ҳисоблаганлар. Жумладан, Д.Рикардо иш ҳақини тартибга солувчи қонунларни тадқиқ этар экан, иш ҳақи даражаси иш кучи таклифига боғлиқлиги тўғрисидаги қоидани асослаган. Иқтисодчи олимнинг ҳисоблашича, меҳнат бозоридаги рақобат даражаси иш кучининг таклифи билан иш берувчилар томонидан бунга талабга боғлиқлиқдир. Классик назария асосчиларидан яна бири А.Маршалл бу ғояни ривожлантирар экан “товар бозорида битимга келишилганда устуворлик икки томон ўртасида жуда тенг тақсимланиши мумкин бўлгани ҳолда иш кучи бозорида устуворлик кўпинча сотувчилар томонида эмас, балки харид қилувчилар томонида бўлади” деган муҳим қоидани илгари сурган. Бу мактаб вакилларининг назариялари умумлаштирилган ҳолда қуйидагичадир: • иш кучи таклифининг ўзи иш кучига талабни туғдириши сабабли умумий ортиқча ишлаб чиқариш содир бўлмайди; • иш билан тўла бандлик шароитида маҳсулот харид қилиш учун маблағ етарли бўлади; • умумий сарф-ҳаражатлар учун маблағ етишмай қолган тақдирда мувофиқлаштиришнинг нарҳ-наво ва иш ҳақи каби воситалари тез ишга тушиб, умумий сарф-ҳаражатларнинг камайиши ишлаб чиқариш ҳажми , иш билан бандлик даражаси ва реал даромадлар камайишига йўл қўймайди; • меҳнат бозоридаги рақобат мажбурий ишсизликни истисно этади. Меҳнат қилишни ҳоҳлаган ҳар бир одам меҳнат бозори томонидан белгиланадиган иш ҳақи оладиган ишни осон топа олади. Классик назарияда фақат ишсизликнинг икки шакли: фрикцияли, яъни ходимнинг бир корхонадан иккинчисига ўтиш пайитида иш жойи йўқотишини ҳамда иҳтиёрий ишсизлик, яъни ходим онгли равишда ишлашдан бош тортиши ҳоллари бўлиши мумкин деб ҳисобланарди.

Бошқача қилиб айтганда, “ишсизлик”нинг бу икки шакли ҳам амалда иш билан тўла бандликни англатарди. Классик мактаб вакилларининг иқтисодиёт фани ва амалиётида фритредчилик номини олган мазкур йўналиш тарафдорларининг босими остида XIX асрда божхона тизими ислоҳ қилиниши бошланди: божларни бекор қилиш ва пасайтириш, сирпанувчан шкалаларни жорий қилишга киришилди. Бироқ шу аср ўрталарига бориб фритредчилик фақат Буюк Британияда ғалаба қозона олди. Бу империя “жаҳон устахонаси”га айланиб, иқтисодиётга давлат аралашувидан воз кечиб, “эркин савдо”га ўтди. 2. Кейнсчилар назарияси (Ж.М.Кейнс, Ж.Робинсон, Р.Харрод, Е. Домар ва бошқалар). Ж.М. Кейнс меҳнат бозорини давлат томонидан тартибга солишнинг энг асосий вазифаларидан бири иш билан тўла бандликка эришиш, деб ҳисоблаган. Бу мактабнинг меҳнат бозорига доир назарияси қуйидагиларни назарда тутади: • иқтисодиётда иш билан тўла бандликни кафолотловчи ҳеч қандай механизм мавжуд эмас; • иш билан тўла бандлик қонуният эмас, балки тасодифдир; • меҳнат бозорига фоиз ставкаси ўзгариши ҳамда нарх-наво ва иш ҳақи нисбати эгилувчанлиги ёрдамида таъсир кўрсатиш имконияти мавжуд эмас; • иш кучи баҳоси қатъий белгилаб қўйилган ва амалда, айниқса камайиш томонига ўзгармайди, иш кучи баҳоси меҳнат бозорини мувофиқлаштириш воситаси бўла олмайди; • меҳнат бозорини тартибга солиш роли давлатга тегишлидир, у жамланма талабни кўпайтириб ёки камайтириб меҳнат бозоридаги мувозанатсизликни бартараф эта олади; • иш кучига талаб меҳнатга бозор баҳоси ўзгариши орқали эмас, балки жамланма талаб ёки ишлаб чиқариш ҳажми орқали мувофиқлаштирилади; • ишсизлик мажбурийдир, аммо бунда ишсизликнинг бир қисми ихтиёрий хусусиятга эгалиги инкор этилмайди.

Классик назария иқтисодиёт фанида XVIII аср охирларидан ХХ асрнинг 30-йилларига қадар устуворлик қилди. Унинг ўрнини 1930- йиллардан 1970-йилларгача эгаллаган кейнсча назарияда ишсизлик фақат “фрикцияли” ёки “иҳтиёрий”гина эмас, балки “мажбурий” ҳам бўлиши мумкинлиги асосланди. 1930-йилларда содир бўлган иқтисодий инқироз Ж.Кейнсни давлат қатъий илмий асосда зарур иқтисодий кўрсатикичларни режалаштириши шарт деган хулосага олиб келди. Кейнсчиларнинг иқтисодиёт назариясида давлат иқтисодий сиёсатининг инвеститциявий йўналишига алоҳида эътибор берилганлигини таъкидлаш лозим. Бу мактаб вакиллари давлатнинг кредит-пул сиёсатининг таркибий қисми ҳисобланган инвестиция сиёсати амалда иш билан бандлик сиёсати эканлигини исботлаганлар. Давлат иш билан бандлик даражаси юқори бўлишини қуйидаги воситалар орқали таъминлайди: • фоиз ставкасини пасайтириш орқали ишлаб чиқаришга кредитлар ажратилишини кўпайтириш ва капитал активлар ликвидлигини ошириш; • инвеститцияларни “ижтимоийлаштириш”, яъни хусусий корхоналарни давлат бюджети ҳисобидан манзилли молиялаш, шунингдек давлат томонидан товарлар ва хизматларни харид қилиш; • истеъмол талабининг тўловга қодирлигини ошириш чораларини кўриш, бунда тўлов қобилиятининг ўсиши киритилаётган инвеститциялар ўсишидан юқори бўлиши керак. Юқорида қайд қилинган чоралар, айниқса истеъмол талабининг тўловга қодирлигини ошириш амалда иш билан бандлик ҳисобланади. Чунки улар корхоналар даражасидаги ижтимоий-меҳнат соҳасини қўллаб- қувватлашга йўналтирилгандир. Бу билан давлат ўз зиммасига ишлаб чиқариш барбод бўлиши ёки ҳатто турғун ҳолатга тушиб қолишига йўл қўймаслик мажбуриятини, яъни корхоналарга, шу жумладан хусусий сектор корхоналарига нисбатан олиб бораётган сиёсати орқали иқтисодий ўсишни таъминлайди. Бу эса янги иш жойлари кўпайиши, иш ҳақи даражаси муносиб

бўлиши, бошқача айтганда истеъмол талабининг тўловга қодирлигининг давлат кафолатларидир. 3. Монетарчилар назарияси (М.Фридман, Р.Лукас, Ж.Мут ва бошқалар). Монетарчилар нуқтаи назаридан иш билан бандлик фақат кутилмаган инфляция билан боғлиқ, чунки унинг даражаси қанчалик юқори бўлса, такрор ишлаб чиқариш иштирокчилари нарҳ-навонинг бўлажак кўтарилишини шунчалик кўпроқ ҳисобга оладилар ва буни меҳнат шартномалари, контрактларда турли махсус қайдлар орқали бартараф қилишга интиладилар. Бу назарияда М.Фридманнинг ишсизликнинг табиий даражаси мавжудлиги тўғрисидаги хулосаси муҳим методологик аҳамиятга эгадир. Бу даража меҳнат бозори шароитлари билан қатъий чегаралаб қўйилган ва давлат сиёсати билан ўзгартирилиши мумкин эмас. Агар давлат иш билан бандликни унинг табиий даражасини талабни кўпайтиришнинг анъанавий- бюджет ва кредит усуллари билан оширмоқчи бўлса, бу чоралар қисқа муддат самара келтириб, фақат нарҳ-наво кўтарилишига олиб келади. 4. Институционалчилар назарияси (Т.Веблен, Ж.Гэлбрейт, Р. Городон, Д.Коммонс ва бошқалар). Институционалчилар меҳнат бозорини иқтисодиётнинг энг муҳим сектори деб ҳисоблаб, у иқтисодий тизимда марказий ўринни эгаллашини кўрсатадилар. Жумладан, Т.Веблен бозорнинг тарихий ривожланишини таҳлил этар экан, индустриал жамият тараққий этиши билан рақобат кураши маркази товарлар ва хизматлар баҳоси учун кураш соҳасидан меҳнат баҳоси ва шароити учун курашиш соҳасига кўчишини аниқлаган. Институционалчилар фикрига кўра, меҳнат бозоридаги талаб ва таклифнинг номутаносиблигини ижтимоий назорат тизимини ўрнатиш орқали ҳал этиш мумкин. Давлат эса меҳнат бозоридаги режали сиёсатини меҳнат бозорида амал қиладиган институтлар орқали амалга ошириши зарур. Ж.Гэлбрейт ҳисоблашича, бевосита меҳнат бозорида энг муҳим ижтимоий муаммолар ҳал этилади, шунинг учун давлат мазкур жараёнда иштирок

этиши шарт, зеро кўплаб одамлар ишдан ва тирикчилик кечириш учун зарур неъматлардан маҳрумлар. Давлат иш билан бандлик даражаси юқори бўлишидан манфаатдордир, чунки бу ҳолат бюджетнинг даромад қисмини кўпайтиради ва мамлакат бойлиги кўпайишини таъминлайди. Институционал мактаб вакиллари шахс эркин ҳамда касб малакасини ошириш имкониятига эга бўладиган ижтимоий тартиб ўрнатиш учун ижтимоий-иқтисодий сиёсат қуйидаги вазифалар ҳал этилишини таъминлаши зарур: • қобилиятига мувофиқ танлаган касбга ўқиш учун тенг имконият яратиш; • меҳнат жараёнига қўшилиш, малака ошириш, хизмат вазифасида кўтарилиш учун тенг имкониятлар яратиш; • меҳнатни рағбатлантириш ходим ва унинг оиласи муносиб турмуш кечиришини таъминлайдиган даражада бўлиши; • ходимлар билан иш берувчилар ўртасидаги меҳнат муносабатларини тартибга солиш. Бозор иқтисодиётига ўтишда иш кучининг товар шакли, ишсизлик эса бозор иқтисодиётининг табиий кўриниши эканлигини эътироф этиш энг асосий масаладир. Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги мамлакатлари каби маъмурий-буйруқбозлик, марказдан режалаштириш тизимидан бозор иқтисодиёти муносабатларига ўтаётган давлатлар учун бунинг аҳамияти айниқса каттадир. МДҲ давлатлари айрим иқтисодчи олимлари бозор иқтисодиёти шароитларида меҳнатни тартибга солишни иш билан бандлик сиёсати, “меҳнат”ни эса “иш билан бандлик”ка тенглаштирадилар. Жумладан, Э. Саруханов иш билан бандликни меҳнат фаолиятига киришиш деб ҳисоблайди ҳамда меҳнат бозорини иш билан бандлик деб аташ, меҳнат бозорини тартибга солишни эса иш билан бандлик ва ишсизлик муаммосини тартибга солиш, деб аташ тўғри бўлади деган хулоса чиқаради. Унинг ҳисоблашича, иш ўрнини эгаллаш бўйича муносабатлар иш билан бандлик

муносабатларидир. Инсон ишга киришиши билан бу муносабатларнинг амал қилиши тўхтайди, шу вақтдан бошлаб навбатдаги – меҳнат фаолияти босқичи бошланади ва бу иш билан бандлик ҳамда меҳнат билан боғлиқ эмас. Бу нуқтаи назарга зид қарашларда меҳнат бозори, иш билан бандлик ва уларни тартибга солиш жараёнлари фарқланади. Бу қарашлар тарафдорлари иш кучини такрор ҳосил қилиш ва меҳнат бозори иш билан бандликнинг таркибий қисмлари, деб ҳисоблайдилар. Масалан, Г.Г. Руденко, М.И.Кулапов, С.А. Карташов меҳнат бозори одамлар ишлаб чиқариш қобилиятларини такрор ҳосил қилиш бўйича бозор муносабатларининг тизими эканлигини эътироф этадилар. Меҳнат бозори иш берувчи учун иш кучини жалб этган ҳолда моддий неъматлар ишлаб чиқариш имкониятини беради. Ёлланма ходим эса ўз иш кучини сотиши ҳисобига меҳнатига ҳақ олади ва ўзининг меҳнат қобилиятини такрор ҳосил этади. С.В. Андреев иш билан бандликни “ишлаб чиқариш жараёнига қўшилиш шарти”, деб ҳисоблайди. У бу ёндашувини иш билан бандликка: • ишлаб чиқариш (меҳнат - ишлаб чиқаришни ташкил этиш учун ходимни ишлаб чиқариш воситаси билан боғлаш воситаси); • истеъмол (ходим меҳнати моддий жиҳатдан рағбатлантирлади); • меҳнат тақсимоти (ходимнинг меҳнат фаолияти бирор соҳасига бириктириб қўйилиши) нуқтаи назарлари билан асослайди. Аҳолининг иш билан бандлиги соҳаси таркибига меҳнат бозоридан ташқари аҳолининг ўзини-ўзи иш билан таъминлаши, уларнинг уй хўжаликлари таркибидаги фаолиятлари, кадрларни тайёрлаш ва ишга жойлаштириш мақсадли дастурлари ҳам киради. Яъни, иш билан бандлик соҳаси меҳнат бозори тушунчасидан кенгроқдир. Меҳнат бозорини тартибга солиш иш билан бандликнинг бир қисми ҳисобланади. Иқтисодиёт фанида иш билан бандликнинг қуйидаги турларини фарқлайдилар: 1. Иш билан тўлиқ бандлик - меҳнатга қобилиятли аҳолининг ижтимоий фойдали меҳнатга энг кўп жалб этиш. Амалда бу иш билан ялпи

бандлик бўлиб, бунда меҳнатга қобилиятли аҳолининг 90,0 – 92,0 % тўлиқ бандликда меҳнат қилишга муҳтожлар ва меҳнат қилишни ҳоҳловчилар иш билан таъминланади, бу ишчи кучига талаб ва таклифнинг мутаносиблигини англатади. 2. Иш билан тўлиқ бўлмаган бандлик – бу иқтисодий фаол аҳолининг бир қисмигина ижтимоий фойдали меҳнат билан таъминланганлигини кўрсатади. Иш билан мавсумий бандлик – бу меҳнатга қобилиятли аҳолини табиий – иқлим хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда вақти-вақти (одатда муайян мавсумларда) ижтимоий фойдали меҳнатга жалб этишдир. 3. Иш билан яширин бандлик – бу ҳолда пул тўламайдиган узоқ муддатли таътилда бўлганлар норасмий равишда (иш билан банд сифатида расман рўйхатга олинмасдан) турли савдо-сотиқ, аҳолига хизмат кўрсатиш билан машғул бўлишларини англатади. 4. Иш билан даврий бандлик – бу муайян муддатда меҳнат фаолияти билан машғул бўлиш, муайян муддатда дам олишни билдиради. Иш билан бандликнинг бу тури асосан нефть, газ саноати, балиқчилик тармоқларида вахта усулида ишловчиларни назарда тутади. 5. Иш билан самарали бандлик – бу аҳолининг иш билан бандликка эҳтиёжининг мавжуд иш ўринларига мувофиқ келишининг сифат хусусияти бўлиб, иқтисодий нуқтаи назардан меҳнат ресурсларидан энг оқилона фойдаланишни, ижтимоий жиҳатдан меҳнат фаолиятининг инсон манфаатларига энг мувофиқ келишини билдиради. Профессор И.И.Елишева иш билан бандликнинг бу турлари билан бирга иккиламчи бандлик ни ҳам кўрсатади. Унинг фикрича, бу меҳнат фаолиятига жалб этилган иш кучидан қўшимча (иккиламчи) фойдаланишдир. Иш билан иккиламчи бандлик амалда ўриндошлик бўлиб, ходимнинг қўшимча даромадга эга бўлиш учун ўз иш кучини асосий иш вақтидан бўш вақтда таклиф этишини англатади. Меҳнат бозорида иш кучига талаб иш берувчилар томонидан шакллантирилади. Иш кучига талаб – меҳнатга эҳтиёжни англатади, яъни

ишлаб чиқувчилар муайян вақтда белгиланган иш ҳақига қанча ходимни ёллашлари мумкинлигини ифода этади Аҳолининг иш билан тўла бандлигини таъминлаш халқаро ҳужжатларда ҳам ўз ифодасини топган. Хусусан, Халқаро Меҳнат Ташкилотининг иш билан бандлик соҳасидаги сиёсатга тааллуқли 122- конвенциясида мазкур ҳужжатни ратификация қилган мамлакатлар зиммасига тўла, самарали ва эркин танланган иш билан бандлик сиёсатини олиб бориш маъсулияти юкланган. Мазкур конвенцияда иш билан тўла бандлик меҳнат қилишга қодир бўлган, иш жойини эгаллашни ҳоҳлайдиган ва фаол иш қидирадиган ҳамма учун бандлик сифатида белгилаб қўйилган. Иш билан бандлик меҳнат бозори коньюнктурасига боғлиқдир. Иш кучи меҳнат бозорида истеъмол бозоридаги оддий товарлардан фарқли равишда харидор эҳтиёжини қондириш учун эмас, балки муайян иш бажариш, хизмат кўрсатиш мақсадида сотиб олинади. Бу иш кучини эса меҳнатга лаёқатли муайян гуруҳлар: • ишга муҳтож бўлиб иш қидираётганлар; • ишга эга бўлган ҳолда ўз меҳнат фаолиятидан қониқмасдан, бошқа муносиброқ иш қидираётганлар; • ҳозир иш билан банд бўлса ҳам яқин орада иш ўрнини йўқотиши хавфи бўлгани учун ҳар эҳтимолга янги иш жойи қидираётганлар таклиф қиладилар. Иш кучига талабни мулкчилик шакллари, иқтисодиёт тармоқлари, иш ўринларининг бандлиги ёки банд эмаслиги кўринишида ифода этиш мумкин (расм). Иш кучига талабнинг ўзгаришига қатор омиллар: • меҳнат баҳоси (иш ҳақи миқдори); • маҳсулотга эҳтиёж; • ишлаб чиқариш ҳажми; • қўлланилаётган технологиялар таъсир кўрсатади.

Жумладан, у ёки бу ишлаб чиқаришда технология, дастгоҳ ва ускуналар, бошқа воситалар ўзгармагани ҳолда иш ҳақи миқдори кўпайса, табиийки, маҳсулот таннархи ҳамда унинг нархи ортади. Харидор қимматлашган товарни камроқ сотиб олишга мажбур бўлади, бу иш берувчини ҳам ишлаб чиқариш ҳажмини камайтиришга мажбур қилади. Оқибатда иш билан бандлик даражаси пасаяди. Бу иқтисодиёт фанида кўлам эффекти, деб аталади. расм. Меҳнат бозорида иш билан бандликка талабнинг шаклланиши Иш берувчи ходим иш ҳақи миқдорини оширган ҳолда маҳсулот таннархини ишлаб чиқариш чиқимларини замонавий технологияларни жорий этиш йўли билан камайтириш орқали арзонлаштиришга муваффақ бўлиши мумкин. Бу ҳолда ҳам ишлаб чиқариш технологиялари меҳнат сарфини камайтириб, иш билан бандликни қисқартиради. Бу иқтисодиёт фанида ўриндошлик эффекти номини олган. Яъни мазкур ҳолда капитал (замонавий технологиялар учун сармоя сарфи) иш кучи ўрнини босади. Меҳнат бозориМулк шакли бўйича Банд иш ўринлари Иқтисодиёт тармоқлари бўйича Банд бўлмаган иш ўрнилариДавлат Хусусий Аралаш Моддий ишлаб чиқариш соҳаси Номоддий соҳаси Янги таш- кил этилган иш ўрнилари Бўшатил- ган иш ўрнилари Жойлашиш учун иш ўрнилари Ҳимояга муҳтожлар учун квоталанган иш ўрнилари

Умуман олганда меҳнат бозорида иш кучига талабнинг шаклланиши иш берувчи эҳтиёжлари ва манфаатларига бўйсундирилган. Бунда иш берувчи учун асосий омил – ишлаб чиқараётган маҳсулоти(хизмати)нинг бозорда рақобатбардошлигини таъминлаб, фойда олишдир. Ўз навбатида иш кучи таклифи нинг шаклланишида ходимнинг эҳтиёж ва манфаатлари асосий ролга эга. Ходим учун энг асосийси – таклиф этаётган иш кучи учун имкони борича юқори ҳақ олиш, меҳнат фаолиятининг мазмун ва шарт-шароитлари муносиб бўлишидир. расм. Меҳнат бозорининг конъюнктураси Меҳнат бозорида унинг таркибий қисмлари ўртасида таркиб топаётган муносабатлар бозор конъюнктурасини англатади. Меҳнат бозори конъюнктураси уч ҳил бўлади (4.3-расм): 1) ёлланма ходимлар тақчиллиги, яъни меҳнат бозорида иш кучи таклифи камлиги; 2) ишсизлик, яъни меҳнат бозорида иш кучининг ортиқчалиги; 3) мувозанат, яъни иш кучига талаб унинг таклифига мутаносиблиги. Шунинг учун Р.Ж. Эренберг ва Р.С. Смит меҳнат бозорини тадқиқ этиш бу талаб ва таклиф билан бошланади ва ҳудди шу билан тугайди ҳамда меҳнат бозори амал этишининг ҳар қандай натижаси ҳамма вақт у ёки бу Меҳнат бозорининг конъюнктураси Ходимлар тақчиллиги Ишсизлик Мувозанат Иш кучи таклифи камлиги Иш кучининг ортиқчалиги Иш кучига талаб унинг таклифига мутаносиблиги

даражада мазкур таркибий қисмларнинг даражаси ва ўзаро муносабатига боғлиқ деб кўрсатадилар. Меҳнат бозоридаги иш кучига талаб ва унинг таклифи хусусиятларидан келиб чиққан унинг бир неча моделларини фарқлайдилар (расм): расм. Ме ҳ нат бозорининг иш кучига талаб ва унинг таклифи моделлари 1. Соф рақобат бозори. Унда: • кўп миқдордаги фирмалар меҳнат бозорида муайян меҳнат турини ёллашда бир-бирлари билан рақобатда бўладилар; • бир хил малакага эга кўп сонли малакали ишчилар меҳнат бозорида бир-биридан мустақил равишда мазкур меҳнат хизматини таклиф этадилар; Ме ҳ нат бозорининг иш кучига талаб ва унинг таклифи моделлари Соф рақобат модели Фирмаларнинг меҳнат тури учун рақобати Малакали ходимларнинг иш кучи таклифи Иш ҳақининг бозор ставкаси Монопсония модели Монопол харидор кучига эга фирма мавжудлиги Иш кучининг ҳаракатчан эмаслиги Иш ҳақи даражасини монопол фирма белгилайди Иш кучига талабни тайзиқ орқали амалга ошириш Меҳнат унумдорлигини ошириш Иш ҳақи ставкаларини ошириш Кучли тармоқ касаба уюшмалари мавжудлиги Монопсония моделининг амал қилишиКасаба уюшмалар фаолияти ҳисобга олинадиган модель Икки тарафлама монопсония модели

• фирмалар ҳам, ёлланма ходимлар ҳам иш ҳақининг бозор ставкаси устидан назоратни амалга ошира олмайдилар. Улар иш ҳақи даражаси қандай бўлишини ҳам белгилаб бера олмайдилар. 2. Монопсония модели. Уни бир харидор монополияси бозори ҳам деб аташади. Меҳнат бозорининг мазкур моделида иш кучини харид қилувчи монопол кучга эга бўлади. Ушбу модель учун қуйидаги хусусиятлар хосдир: • монопол харидор кучига эга фирмада иш билан бандлар меҳнатнинг муайян тури билан банд бўлган ходимларнинг асосий қисмини ташкил этадилар; • меҳнатнинг мазкур тури жўғрофий омилларга кўра нисбатан ҳаракатчан бўлмайди ёки ходимлар иш топа олмасликлари сабабли янги касб-корни эгаллаш ёки малака оширишга мажбурлар; • иш ҳақи даражаси қандай бўлишини монопол фирма белгилайди. Бунда фирма ёлланма ходимларга тўлайдиган иш ҳақининг ставкаси у томондан ёлланадиган ходимлар сонига бевосита боғлиқ бўлади. Монопсония моделига кичик шаҳарлар ҳамда олисда жойлашган туманлардаги меҳнатга лаёқатли аҳоли учун асосий иш жойлари таклиф этадиган ягона корхона мавжудлиги хосдир. Агар маҳаллий меҳнат бозорида иш кучи харидори сифатида бир нечта (учта ёки тўртта) фирма монопол ҳуқуққа эга бўлса бу олигопсония модели ҳисобланади. 3. Касаба уюшмалар фаолияти ҳисобга олинадиган меҳнат бозори модели. Меҳнат бозорининг бу тури учун касаба уюшмалар иш ҳақини ошириш талабини қўйишлари хосдир. Улар ўзларининг бу иқтисодий мақсадларига қуйидагича эришишлари мумкин: • меҳнат хизматига талабни сиёсий тайзиқ ёки реклама ёрдамида ошириш. Баъзи касаба уюшмалар иш берувчиларга талабдан ортиқча ходимларни иш билан таъминлаш тайзиқини ўтказиш орқали ҳам таъсир кўрсатадилар; • меҳнат унумдорлигини ошириш орқали. Бунинг учун корхоналарда ишчи – маъмурий қўмиталар ташкил этилади;

• иш ҳақи ставкаларини ошириш орқали. Касаба уюшмалар ёлланма ходимларни бирлаштириб, меҳнат таклифини ўз назоратлари остига олишлари ҳамда иш берувчиларга рақобат даражасидан юқори бўлган иш ҳақи ставкасини ўрнатиш тайзиқини ўтказишлари мумкин. 4. Икки тарафлама монопсония модели. Меҳнат бозорининг бу модели кучли тармоқ касаба уюшмалари мавжуд бўлган монопсония бозори учун хосдир. Бошқача қилиб айтганда, монопсония модели касаба уюшмалар фаолияти ҳисобга олинадиган модель билан қўшилганда ана шундай модель ҳосил бўлади. Меҳнат бозорининг бу тури учун касаба уюшмаларининг иш кучи сотувчисининг монопол ҳуқуққа эгалиги хосдир. Бунда касаба уюшмалар иш ҳақи миқдорини иш билан бандликни камайтириш ёки кўпайтириш ҳисобига ўзгартирадиган монопсоник иш берувчиларга қарши турадилар. Иш билан бандлик назарияларида меҳнатга лаёқатли аҳолини иш билан таъминлаш турли усул ва моделлари таклиф этилишига қарамасдан кескин ижтимоий-иқтисодий муаммога айланадиган йўл қўйилиши мумкин бўлган ишсизлик даражаси масаласи очиқлигича қолмоқда. Ишсизлик – иқтисодий фаол аҳолининг ижтимоий фойдали меҳнат билан таъминланганлигини акс эттирадиган ижтимоий ҳодисадир. Ўзбекистон Республикасидаги амалдаги қонунчиликка мувофиқ, “16 ёшдан бошлаб то пенсия билан таъминланиш ҳуқуқини олишгача бўлган ёшдаги, ишга ва иш ҳақига (меҳнат даромадига) эга бўлмаган, иш қидирувчи шахс сифатида маҳаллий меҳнат органларида рўйхатга олинган, меҳнат қилишга, касбга тайёрлаш ва қайта тайёрлашдан ўтишга, малакасини оширишга тайёр меҳнатга қобилиятли шахслар ишсизлар, деб эътироф этилади”. Яъни қуйидагилар ишсиз шахслардир: • меҳнатга лаёқатли ёшдан пенсия билан таъминланиш ҳуқуқига эга бўладиган давргача ёшдаги; • ишга ва иш ҳақи(меҳнат даромади)га эга бўлмаган;

• иш қидирувчи шахс сифатида маҳаллий меҳнат органларида рўйхатга олинган; • меҳнат қилишга, касбга тайёрлаш ва қайта тайёрлашдан ўтишга, малакасини оширишга тайёр фуқаролардир. Ишсизлик пайдо бўлиши сабаблари турлича: иқтисодиётдаги турғунлик (даврий), таркибий ўзгаришлар (таркибий), табиий омиллар (мавсумий), ижтимоий омиллар (фрикцияли) ва ҳоказолардир (расм). расм. Ишсизлик турлари Ишсизлик турлари Пайдо бўлишига кўра Кўриниши-га кўра Қамраб олишига кўра Фрикцияли Мавсумий Даврий Таркибий Очиқ Умуммиллий Яширин (хуфиёна) Минтақавий ТармоқИжтимоий-иқтисодий таркибига кўра Жинсий-ёши бўйича Касбий Ижтимоий ҳолати бўйича ЭтникҲисобга олинишига кўра Ҳақиқий Расмий

Ҳозирги давр иқтисодий адабиётида ишсизликни таснифлашга турлича ёндашувлар кўзга ташланади. Уларнинг умумий мезонлари сифатида қуйидагилар ажратиб кўрсатилади: • пайдо бўлиш хусусияти (фрикцияли, таркибий, даврий); • намоён бўлиш хусусияти (очиқ, яширин); • давомийлиги (қисқа муддатли, узоқ муддатли); • инсоннинг меҳнат фаолиятига муносабати (ихтиёрий, мажбурий); • тарқалиш жойи (минтақавий, миллий). Умуман ишсизликнинг асосий шакллари қуйидагилардир: • фрикцияли ишсизлик – турли сабабларга кўра (янги истиқомат қиладиган жойга кўчиш, касбни ўзгартириш, фарзандни парвариш қилиш, янги иш танлаш ва ҳоказолар) вақти-вақти билан ишсиз қолишдир. Бу ихтиёрий ишсизлик, деб ҳам аталади. У, одатда, бир ойдан ортиққа чўзилмайди; • таркибий ишсизлик - ишлаб чиқариш тузилмаси ўзгартирилган шароитда иқтисодиётнинг эски тармоқларида иш билан банд бўлганларнинг янги тармоқлар талаб этаётган янги касб ва ихтисосликларни эгалламаган давридаги ишсизликдир; • мавсумий ишсизлик – мавсумий иш билан банд бўлганларнинг мавсум тугаши билан ишсиз қолишидир; • даврий ишсизлик – иқтисодий танглик билан боғлиқ бўлиб, ишлаб чиқариш ҳажми кескин камайиб кетиши оқибатида рўй берадиган ишсизликдир. Бу мажбурий ишсизлик, деб ҳам аталади; • яширин ишсизлик – расман иш билан банд ҳисобланганларнинг қисман иш билан бандлиги. Бу турдаги ишсизликда ходим қисқартирилган иш кунида ишлайди ёки ҳақ тўланмайдиган таътилда бўлади; • ёшлар (аёллар) ишсизлиги - ёшларнинг таълим муассасаларини тугаллаганларидан сўнг, аёлларнинг ўз фарзандларини парвариш қилишлари ва бошқа турли сабабларга кўра иш билан банд бўлмасликларидир.

Ривожланган мамлакатлар учун асосан ишсизликнинг фрикцияли ва таркибий турлари хосдир. Ўзбекистон Республикаси учун эса демографик омиллар туфайли ортиқча иш кучи мавжудлиги, аҳолининг кўпчилик қисми қишлоқ жойларида истиқомат қилиши билан боғлиқ мавсумий ишсизлик табиий ҳисобланади. Ф.А.Хайекнинг ҳисоблашича, ҳозирги даврдаги ишсизлик авваллари кейнсчилар назариялари асосида иш билан тўлиқ бандликка эришиш сиёсатининг бевосита оқибатидир. Унинг ҳисоблашича, иш кучига талабнинг етарли эмаслиги одатда ишсизликнинг асосий сабаб бўлмайди (пул камайган даврлар истисно этилганда). Ишсизликнинг ўзи жамланма талаб ва таклифнинг мутлақ камайиши сабабига айланиши мумкин. Истеъмол талаби инвестициявий фаоллик жонланиши билан бошланади. Иш билан бандлик даражаси юқори бўлган шароитларда ҳам ишлаб чиқаришга капитал қуйилмалар киритилиши талаб этилади. Ишсизликнинг табиий даражаси – иқтисодий гипотеза ҳисобланиб, унга кўра муайян реал иш ҳақи даражаси таркиб топганда аҳолининг муайян қисми учун тўлиқсиз иш билан бандлик мавжуд бўладиган умумиқтисодий мутаносибликдир. Бундай тўлиқ бўлмаган ишсизлик мукаммал бўлмаган меҳнат бозоридаги ахборотнинг етишмаслиги, тўсиқларнинг мавжудлиги, иш кучи ҳаракатчанлиги, демографик ўзгаришлар ва бошқа сабаблар оқибатидир. Мазкур сабабларга кўра ишсизлик даражасини О га тушириб бўлмайди. Уни фақат мукаммал бўлмаган меҳнат бозори белгилаган даражагача пасайтириш мумкин. Яъни ишсизликнинг ушбу даражасига қисқа вақт мобайнида таъсир кўрсатиб бўлмайди. Бунинг учун, жумладан қуйидаги тартибга солиш ёки таркибий сиёсат ўтказиш натижасида аста-секин эришса бўлади: • иш излашни енгиллаштирадиган технологияларни ривожлантириш; • иш ҳақининг энг кам миқдорини жорий этиш; • меҳнат бозоридагидан юқори бўлган самарали иш ҳақини жорий этиш.

М.Фридманнинг назариясига кўра эса, табиий ишсизлик кутилаётган инфляция даражаси амалдаги инфляцияга тенг бўлган макроиқтисодий мутаносибликка мувофиқ ҳар бир иқтисодиёт учун ўзига хосдир. Унинг тасдиқлашича, ҳамма вақт реал иш ҳақи ставкаларидаги тенгликка мос келадиган муайян ишсизлик даражаси мавжуддир. Ишсизликнинг бундай даражасида реал иш ҳақи ставкалари муайян суръатда, яъни ишлаб чиқаришга капитал қуйилмалар киритиш, тезника янгиликлари киритиш ва бошқа жараёнлар ўзларининг узоқ муддатли ҳолатларида сақланиб туришини таъминлайдиган суръатларда ортиб бориш тенденциясига эга бўлади. Агар давлат ишсизликнинг бу табиий даражасини ошириш чорасини кўрса, бунга биринчи жавоб нархларнинг ортиши бўлади. М.Фридман нуқтаи назарича, инфляция даражаси қанчалик юқори бўлса, такрор ишлаб чиқариш иштирокчилари ўз саъй-ҳаракатларида нарҳ- навонинг бўлажак кўтарилишини шунчалик кўпроқ ҳисобга оладилар ва буни меҳнат шартномалари, контрактларда турли махсус қайдлар орқали бартараф қилишга интиладилар. Демак, кейнсчилар асослаган инфляциянинг рағбатлантирувчи самараси вақт ўтиши билан камайиб боради. Ҳукумат ишлаб чиқаришни жадаллаштириш учун инфляциянинг қўшимча сакрашларига таяниб иш кўришга мажбур бўлади. Бу эса, бюджетдан молиялаштиришнинг янада кўпроқ тақчиллигига олиб келади. Ишсизлик даражаси энг муҳим кўрсаткичлардан ҳисобланади. У иш билан машғул барча ходимлар (иқтисодий фаол аҳоли) ва ишсизлар сонинг нисбати бўлиб, қуйидагича аниқланади: бунда: Ur – ишсизлик даражаси; Uw – ишсизлар сони; Nlf – иқтисодий фаол аҳоли сони.

Ишсизлик даражаси кўрсаткичларини ҳисоблаб чиқишнинг бошқа усуллари ҳам мавжуддир. Жумладан, ишсизликнинг умумий коэффициентини ишсиз аҳолининг иш билан бандлар ва ишсизлар умумий сонига нисбати сифатида аниқлаш мумкин: К б = [К з : (N + N б )] 100, Бунда, К б – ишсизликнинг умумий коэффициенти; К 3 – иш билан бандлар умумий сони ; N б – ишсизлар умумий сони . Мазкур коэффициенти мавжуд иш жойига номзодлар умумий сонида ишсизлар улушини ҳамда ҳақ тўланадиган меҳнатга қондирилмаган талаб даражасини акс эттиради. Бироқ бу иш билан самарали бандлик тушунчасининг миқдор кўрсаткичидир. Унинг сифат кўрсаткичларига эса жами иш кучига сарф-ҳаражатларни меҳнат натижалари билан таққослаш киради. Мамлакат бутун иқтисодиёти кўламида мазкур кўрсаткич ҳосил қилинган ялпи ички маҳсулот (ЯИМ), миллий даромаддир. Иш билан бандлик самарадорлиги (ёки ишсизлик қиймати) реал имконияти бўлган, бироқ аҳоли иш билан банд бўлмаганлиги оқибатида қўлдан бой берилган ЯИМ миқдори ҳисобланади. Имкони бўлган ҳамда реал ЯИМ ўртасидаги тафовут иш билан бандлик самарадорлиги ёки ишсизлик қиймати ҳисобланади. Ушбу қоиданинг математик ифодаси А. Оукен қонуни номини олган. А.Оукен эмпирик тадқиқотлар асосида иқтисодий ўсиш суръатлари қисқариши билан ишсизлик даражаси ўртасидаги барқарор алоқани аниқлаган. Мазкур қонуннинг моҳияти ишсизликнинг юқори даражаси ЯИМ ўсишининг амалдаги суръатлари имкони мавжуд бўлганга қараганда паст бўлган даврларга тўғри келади. Бунинг натижасида маҳсулотлар ишлаб чиқариш ва иқтисодиётнинг амалдаги фаоллиги имкон бўлган даражадан

паст бўлади. Бошқача қилиб айтганда, А.Оукен қонуни, биринчидан, ишсизликнинг табиий нормасини, демакки иш билан бандлик бозор даражасини, иккинчидан, мавжуд ишсизлик нормаси барқарор бўлиши учун зарур бўлган ЯИМ ўсиши суръатларини, учинчидан, ишсизлик ҳамда иш билан тўлиқ бозор бандлиги муаммосини ҳал этиш учун ЯИМ ўсиши суръатлари қай даражада бўлиши кераклигини белгилаб беради. А.Оукен агар амалдаги ишсизлик унинг табиий даражасидан 1,0 % га ортиқ бўлса, ЯИМда орқада қолиш 2,5 % ни ташкил этишини (яъни, 1:2,5 ёки 2:5 нисбатини) аниқлаган. Бундай нисбат ишсизлик оқибатида йўқотилган маҳсулотлар, моддий неъматлар ва хизматлар мутлақ миқдорини ҳисоблаб чиқиш имконини беради. Давлатнинг иш билан бандликни тартибга солиш сиёсати Иш билан бандлик сиёсатини такомиллаштиришда ҳар бир мамлакат меҳнат бозорида мавжуд бўлган шарт-шароитлар ҳисобга олиниши зарур. Бунда меҳнат бозорини шунчаки: очиқ ёки ёпиқ, расмий ёки норасмий, айрим касб-ҳунар гуруҳлари меҳнат бозори ва ҳоказолар бўйича тасниф қилишнинг ўзи етарли эмас. Халқаро Меҳнат Ташкилоти мутахассисларининг фикрича, у ёки бу меҳнат бозорида фаол сиёсат олиб бориш бўйича комплекс чора-тадбирларни ишлаб чиқиш ва амалга оширишда қуйидаги маълумотлар муҳим ҳисобланади: • иш билан бандлар, иш билан банд бўлмаганлар, ишсизларнинг жинсий ва ёш таркиби; • иш кучи сафига қўшилаётганларнинг ўртача ёши ва бунинг меҳнаткашлар малакаси даражасига таъсири; • оила даромадида ёлланиб ишлашдан олинадиган иш ҳақи, давлат нафақалари, мустақил иш билан бандликдан, ижарадан, кўчмас мулкдан олинадиган даромадлар улуши;

• урбанизация даражаси ҳамда шаҳарлардаги расмий ва норасмий иш билан бандлик кўламлари, қишлоқ хўжалигида ва қишлоқ хўжалигига тааллуқли бўлмаган соҳаларда иш билан бандликнинг даражаси; • корхоналарни уларнинг кўлами ва мулкчилик шаклига қараб таснифлаш; • иқтисодиётнинг халқаро рақобат учун очиқлиги, шу жумладан, миллий даромадда савдонинг улуши ва хорижий инвестицияларнинг аҳамияти; • меҳнат институтлари, шу жумладан, иш берувчилар ва меҳнаткашлар ташкилотларининг ривожланганлиги ва самарадорлиги; • меҳнат қонунчилигининг кўлами, қамраб олиши ва даражаси, бу қонунчиликнинг ижро этилиши, меҳнаткашларнинг ижтимоий ҳимоя қилиниши ва ижтимоий суғурта. Халқаро Меҳнат Ташкилоти томонидан 1995 йилда ўтказилган олий даражадаги ижтимоий ривожланиш муаммолари бўйича Умумжаҳон учрашувида қабул қилинган Копенгаген декларациясида иш билан тўла бандликка эришиш иқтисодиёт ва ижтимоий сиёсатнинг энг устувор йўналиши бўлиши зарурлиги кўрсатилган. Умумжаҳон учрашуви қарорларига мувофиқ иш билан тўла бандлик ва тирикчилик учун барқарор маблағлар масалалари бўйича Ишчи гуруҳи ташкил этилди. Ишчи гуруҳи фаолиятини мувофиқлаштириш вазифаси юклатилган Халқаро Меҳнат Ташкилоти ташаббуси билан 1999 йилда Марказий ва Шарқий Европа ҳамда МДҲ мамлакатлари меҳнат бозорларидаги асосий тенденциялар акс этган Жамланма маъруза тайёрланди. Бу ҳужжатда барқарор ва тўла иш билан бандликка эришиш учун иқтисодий сиёсат қуйидагиларга йўналтирилган бўлиши кераклиги кўрсатилган: • иқтисодиёт тармоқларида иш билан бандлик даражасини мунтазам назорат қилиб бориш ва бошқариш;

• институционал (таркибий) мониторинг олиб бориш ва унга мувофиқ меҳнат бозорига тааллуқли чоралар кўриш; • инсон капиталини ривожлантириш ва такрор ҳосил қилишни кенгайтиришни ҳар тарфлама рағбатлантириш; • камбағаллик даражасини пасайтириш ва аҳолининг ижтимоий ҳимояга муҳтож қатламларига ёрдам кўрсатишга қаратилган манзилли дастурларни амалга ошириш. Мазкур Жамланма маърузада ҳозирги даврдаги иш билан бандлик сиёсати тегишли мавжуд муаммоларни ҳал этишга комплекс ёндошишни назарда тутиши лозимлиги ҳам қайд қилинган. Бу сиёсат қисқа муддатли, ўрта муддатли ва узоқ муддатли мақсадларни кўзлаган ҳолда амалга оширилиши мумкин. Хусусан, иш билан бандликнинг қисқа муддатли сиёсати ишсизликни бевосита тартибга солиш, меҳнатга лаёқатли аҳолини иш билан таъминлашга кўмаклашиш, ишсизликнинг олдини олишдан иборатдир. Ўрта муддатли мақсад эса иқтисодий ривожланишдаги турли номутаносибликларни бартараф этиш орқали иш кучига талабни рағбатлантиришга йўналитирилиши керак. Бунда иқтисодиёт тармоқларида иш билан бандлик соҳасида фаол сиёсат олиб бориш адолатли рақобат орқали тадбиркорликни ривожлантириш учун қулай муҳит яратиш, инвестиция жараёнларини рағбатлантириш орқали самарали иш жойлари ташкил этишни кўпайтириш, иш кучи сифатини оширишдан иборат бўлиши керак. Иш билан бандликнинг узоқ муддатга мулжалланган мақсади юқорида қайд қилинган тўла, самарали ва эркин танланадиган фаолият билан банд бўлишни англатади, бу эса иқтисодиёт тармоқларида танлаш мумкин бўлган иш жойлари мавжудлигини назарда тутади. Давлат иш билан бандликни тартибга солиш мақсад ва вазифалардан келиб чиққан ҳолда, меҳнат бозорига таъсир кўрсатишнинг турли усул ва воситаларини танлайди (жадвал).

жадвал Иш билан бандликни тартибга солиш усуллари Мезонлар Иш билан бандликини тартибга солиш усуллари 1. Тартибга солиш вазифалари 1.Меҳнат хизматига талаб ва унинг таклифи энг мақбул нисбати 2.Ишсизлик даражасини камайтириш 3.Меҳнат ресурсларидан самарали фойдаланиш 4.Меҳнат хизматига қондирилмаган талабни йўқотиш 2. Тартибга солиш йўналишлари 1.Меҳнат бозорига бевосита таъсир кўрсатиш усули 2.Билвосита таъсир кўрсатиш усули 3. Тартибга солиш кўламлари 1.Халқаро меҳнат бозори 2.Миллий меҳнат бозори 3.Минтақавий меҳнат бозори 4. Тартибга солиш объектлари 1.Иш билан бандлик 2.Ишсизлик 3.Меҳнатга ҳақ тўлаш 4.Меҳнат хизматига талаб ва унинг таклифи нисбати 5.Меҳнат бозорининг эгилувчанлиги 5. Тартибга солиш субъектлари 1.Иш берувчилар 2.Касаба уюшмалар 3.Давлат институтлари 6. Тартибга солиш манбалари 1.Иш берувчилар ёки ёлланма ходимлар солиқлари 2.Давлат бюджети 3.Турли ижтимоий фондлар 7. Тартибга солиш даражаси 1.Қонунчилик усуллари 2.Рағбатлантирувчи усуллар 3.Чекловчи усуллар

4.Назорат қилувчи усуллар 5.Ташкилий-институционал усуллар 8. Тартибга солиш хусусиятлари 1.Психологик усуллар 2.Ижтимоий усуллар 3.Молиявий усуллар 4.Нарх-навони ташкил этувчи усуллар Давлат томонидан иш билан бандликни тартибга солиш йўналишлари бўйича уларни қуйидагича таснифлаш мумкин: • иш билан бандликка бевосита таъсир кўрсатувчи сиёсат (масалан, қонунчилик); • иш билан бандликка билвосита таъсир кўрсатувчи (фискал, ижтимоий, пул сиёсати; даромадларни, нарх-навони давлат томонидан тартибга солиш ёки ташқи иқтисодий тартибга солиш орқали тартибга солиш) сиёсати. Давлатнинг билвосита усулларида иш билан бандликнинг тармоқ ва ҳудудий тузилмаларини шакллантириш катта роль ўйнайди. Жумладан, молиявий рағбатлантириш ва давлат капитал маблағлари ёрдамида шакллантирилган маблағлар айрим тармоқлар ёки минтақалар учун қулай шарт-шароитлар яратишни таъминлаши мумкин. Бунда баъзи ҳолларда иш билан бандликни қўллаб-қувватлаш иқтисодий ўсиши пасайган минтақа ёки хўжалик юритувчи субъектларга, бошқа ҳолларда минтақа ёки тармоқ ичида ижобий силжишларга олиб келадиган тармоқлар ёки ишлаб чиқариш турларини ривожлантиришга кўрсатилиши мумкин. Бу эса ана шу минтақа ва тармоқларда иш билан бандлик даражаси ортишини рағбатлантиради. Иш билан бандликни тартибга солишнинг асосий воситалари сифатида ходимлар энг кам иш ҳақини тартибга солиш, бюджет-солиқ йўли билан тартибга солиш, давлат даромад ва ҳаражатлари ҳамда фуқаролар даромадларини тартибга солиш, давлат дастурлари ва ҳоказоларни тушунамиз.

Давлатнинг иш билан бандликка таъсир кўрсатиш воситаларидан бири бюджет-солиқ йўли билан тартибга солишдир. Давлатнинг солиқлар ёрдамида тартибга солишида солиқ тизимини танлаш, солиқ ставкалари, шунингдек солиқ имтиёзлари турлари ва миқдорлари ҳал қилувчи роль ўйнайди. Давлат томонидан тартибга солишда солиқ меҳнат бозорида давлат ҳаражатларини молиялаштиришнинг асосий манбаи ҳамда тартибга солиш воситаси ҳисобланади. Шу сабабли давлат бюджет органларининг вазифаси биргина солиқ олинадиган манбаларни солиққа тортишгина эмас, балки меҳнат бозори субъектларига таъсир кўрсатишнинг нозик механизмини яратиш ҳамдир. С.В. Чепель фикрича: “...солиқ юкини иқтисодий фаолликни рағбатлантириш омили сифатида камайтириш ўз чегараларига эгадир. Таркиб топган бюджет харажатлари даражасини сақлаб туриш зарурати шароитида солиқ юкини камайтириш бюджет тақчиллиги ортишини англатади”. Давлатнинг иш билан бандликни тартибга солиш воситаси сифатида бюджетнинг хўжалик мақсадларига ҳаражатларидан ҳам фойдаланилади. Улар корхоналарга ишлаб чиқариш қувватларини ошириш ёки камайтирмаслик мақсадида кредитлар ажратиш ва субсидиялар бериш шаклларида бўлиши мумкин. Мазкур воситадан асосан иқтисодиётнинг давлат секторида фойдаланилади, чунки давлат капитал қуйилмалари бевосита шу секторга йўналтирилади. Бозор конъюктураси ёмонлашиб, капитал қуйилмалар камайган шароитда давлат секторига инвестицияларни кўпайтириш мумкин. Шу тариқа давлат ишлаб чиқариш ҳажми камайиши ҳамда ишсизлик ошишини бартараф этишга самарали таъсир кўрсата олади. Иш билан бандликни тартибга солишнинг яна бир воситаси давлат дастурларидир. Давлат иқтисодий дастурлари иш билан бандликка тартибга солиш қатор муаммоларни ҳал этишда етарли даражада самаралидир. Давлат даромадлари ҳам иш билан бандликни тартибга солишнинг муҳим воситаси ҳисобланади. Даромадлар қанчалик кўп бўлса давлат, иш билан бандликка йўналтирилган дастурларга ҳамда иқтисодиётнинг давлат секторига шунча кўп маблағ ажратиб, иш жойлари сонини кўпайтириш

имконига эга бўлади. Бироқ, меҳнат хизматига талаб билан унинг таклифи ўртасидаги нисбат иш ҳақи миқдори хаддан даражада ортишига олиб келмаслиги керак. Иш билан бандлик ижтимоий йўналтирилган ҳолда тартибга солинадиган кўпгина мамлакатларда тенг иш ҳақи сиёсати юритилади. Унинг моҳияти ходим юқори рентабелли ёки паст рентабелли корхонада меҳнат қилишдан қатъи назар тенг меҳнатга тенг иш ҳақи тўлаш принципини амалга оширишга асосланган. Иш билан бандликни тартибга солишнинг яна бир воситаси ижтимоий нафақалар тўлаш ҳамда аҳолининг ижтимоий ҳимояга муҳтож қисмини қўллаб-қувватлаш учун қилинадиган давлат ҳаражатларидир. Давлат томонидан тартибга солишнинг бу воситаси самарадорлиги муайян даражада чегараланган. Иш билан бандлик ва ишсизликни тартибга солишда чет эл мамлакатларида катта тажриба тўпланган. Масалан, француз иқтисодчилари ўз мамлакатларида иш билан бандлик ўзгаришида турли босқичлар мавжуд бўлганлиги ва ана шу босқичлар хусусиятларига қараб меҳнат бозорини тартибга солишнинг тегишли воситалари ишга солинганлигини қайд этадилар. Иккинчи жаҳон урушидан сўнг мамлакатда иқтисодиёт жадал ўсиш босқичига кирган вақтда иш кучи етишмаслигини корхоналарга қишлоқ аҳолисини жалб қилиш ҳисобига қоплаш зарурати туғилди. Давлат бу жараённи рағбатлантириш мақсадида қонунчилик йўли билан ишсизликни суғурталашни йўлга қўйди ҳамда меҳнат бозоридаги ахборотни умумлаштириш ва аҳолига етказиш механизмларини такомиллаштирди. Бундан ташқари меҳнат бозори амал этишини тартибга солишда бевосита иштирок этган ташкилий тузилмалар – Иш билан бандлик миллий фонди ва Катта ёшдагиларни касбга тайёрлаш ассоциацияси ташкил этилди. Француз иқтисодиёт назарияси ва амалиёти ушбу даврни уч босқичга бўлади. Унинг биринчисида ҳукумат иш билан бандликни таъминлаш бўйича бевосита тартибга солиш чора-тадбирларини кўрди. Иккинчи босқичда ишсизлик мажбурий ҳодиса эканлиги англаб етилди ва иқтисодий фаол

аҳолини қатъий ҳисобга олиш, ишсизликни молиявий ва ташкилий йўл билан тартибга солиш чора-тадбирлари билан чегараланди. Учинчи босқичда ҳукумат аввалги икки босқичда амалга оширган чора-тадбирлари чегараланганлигини тушуниб етгач, меҳнат бозоридаги вазиятни барқарорлаштиришга қаратилган иқтисодий-ижтимоий дастурларни амалга оширишга киришди. Чет элдаги қатор мамлакатлар қаторида Францияда иш билан бандлик даражасини оширишда иш вақтини қисқартиришдан ҳам фойдаланилди. Бу ерда 40 соатли иш ҳафтасидан 39 соатли иш ҳафтасига ўтиш 300 минг иш ўрни бўшашига олиб келди. Швецияда иш билан бандлик ва ишсизликни тартибга солиш бўйича олиб борилган сиёсат ҳам муайян қизиқиш туғдиради. Бу сиёсатнинг натижаларини мамлакатда иқтисодий ўсишнинг нисбатан юқори ва барқарор суръатлари, инфляциянинг паст даражаси ҳамда аҳолининг амалда иш билан тўла бандлиги таъминланганлигидан ҳам билса бўлади. Швецияда иқтисодий сиёсат компаниялар фойдаси ҳаддан ташқари ортиб кетишини чегаралашга қаратилган. Тегишли касб ва малака даражасига эга мамлакатдаги барча ишчи ва хизматчилар ўз корхоналари молиявий аҳволидан қатъий назар тенг иш ҳақи оладилар. Мамлакатда ишсизлар учун ҳам, меҳнат билан банд персонал учун ҳам касб тайёргарлиги ва қайта тайёрлаш ривожланган тизими амал қилади. Бу йўл билан иш кучининг минтақавий ва касбий ҳаракатчанлиги рағбатлантирилади. Швециянинг бу соҳадаги тажрибаси ноёб эканлигини таъкидлаш керак. Давлатнинг аниқ мақсадга йўналтирилган сиёсати бир томондан зарур сифатга эга иш кучини шакллантиришни, иккинчи томондан эса, янги иш ўринлари яратишни қўллаб-қувватлашга йўналтирилган. Бунинг учун таъсир кўрсатишнинг фаол усуллари: малака ошириш ва қайта тайёрлаш ҳаражатларнинг бир қисмини иш ҳақига субсидия қилиш, жамоатчилик ишларни ташкил этиш ва ҳоказолардан қўлланилади. Шу билан бир қаторда давлат субсидиялари орқали етарли даражада рентабелли бўлмаган, лекин

муайян ижтимоий функцияларни бажариш учун зарур бўлган корхоналарда иш билан бандлик зарур даражада ушлаб турилади. Иш билан бандлик ва ишсизликни “шведчасига” тартибга солишда давлат фақат янги иш ўринлари яратишни кўпайтириш билангина чегараланиб қолмасдан, иш кучи сифатини оширишга қаратилган чораларга устувор эътибор беришини алоҳида таъкидлаш керак. Чунки биргина янги иш ўринларининг кўпайиши улар мавжуд иш ўринлари билан муқаррар равишда рақобат қилиши сабабли кўзланган самарага эришиш имконини бермайди. Умуман олганда, халқаро миқёсда иш билан бандлик соҳасидаги турли давлатлар сиёсати хусусияти ва самарадорлигини баҳолаш учун ишсизлик бўйича нафақалар ва бошқа тўловлар тўлаш ҳамда бунинг учун ҳаражатларнинг меҳнат бозоридаги сиёсатини амалга оширишга сарф қилинадиган умумий ҳаражатлардаги улушини таққослаш керак бўлади. Масалан, Швецияда иш билан бандлик соҳасида фаол сиёсат олиб бориш учун харажатлар ЯИМ улушида 2,08 %, Буюк Британияда – 0,84 %, Францияда – 0,7 %, АҚШда – 0,27 % ни ташкил этади. Швеция тажрибасидан келиб чиққан ҳолда иш билан бандлик дастурлари имкониятлари чексиз эмаслигини ҳам кўрсатиб ўтиш керак. Бундай дастурларга жалб этилган одамлар сони жуда кўплиги жамиятда иш кучига жамланма талаб етарли эмаслиги, меҳнат бозорида эса меҳнат ресурслари ортиқча эканлиги аломатидир. Буюк Британияда ҳукуматнинг меҳнат бозоридаги фаол сиёсати иш билан бандлик даражасини оширишга қаратилган махсус дастурларда ўз ифодасини топади. Уларда қўйилган вазифалар ҳамда бу вазифаларни ҳал этиш воситалари бўйича мазкур дастурларни бешта йўналишга гуруҳлаш мумкин: • иш билан бандлик мавжуд даражасини сақлаб туриш. Бунда ортиқча иш кучини ишдан бўшаётган компанияларнинг меҳнат салоҳияти камайишини қоплаш сифатида улар моддий жиҳатдан рағбатлантириладилар;

• иш билан бандлик даражасини ошириш. Бунда компаниялар ишга қабул қилган ҳар бир ходим, энг аввало ёш ходим учун субсидия олади; • давлат хайрия тадбирлари доирасида жамоатчилик ишларида (одатда бу нуфузли ҳисобланмайдиган, лекин ижтимоий жиҳатдан муҳим меҳнат фаолияти ҳисобланиб, моҳияти бўйича кейинчалик жамоатчилик ишларига жалб этилганларни хусусий корхоналарда тўлақонли меҳнатга мотивация қилишга қаратилган) иш билан бандлик; • меҳнат бозорида иш кучи таклифини камайтириш (масалан, қарилик бўйича пенсияга муддатидан илгари чиқишни рағбатлантириш йўли билан); • ишсизларни касбга ўқитишни ташкил этиш (бу ўқув давомида унга жалб этилганлар ҳам иш билан бандлар, ҳам ишсизлар қаторида ҳисобланмайдилар). Буюк Британия иш билан бандликни тартибга солишда яна бир муаммо - миграцияни тартибга солиш ва иш кучи эркин ҳаракатланишига шарт- шароитлар яратиш зарурати туғилди. Жумладан, ҳукумат миграция йўлидаги тўсиқларни бартараф этиш учун муайян компания билан келишилмаган шахсий миграция ҳаражатларини қоплашга қўшимча маблағ ажратади. Бундан кам иш ҳақи тўланадиган иш кучи даромадларини оширмасдан мавжуд меҳнат бозоридан самарали фойдаланиш ва иш билан бандлик даражасини ошириш мақсади кўзланган эди. АҚШда янги иш ўринларини яратиш ишсизликни тартибга солишнинг энг самарали воситаси ҳисобланади. Бунда энг кўп иш ўринлари савдо, хизмат кўрсатиш, қурилиш соҳаларида яратилмоқда. Иш билан бандликнинг япон модели “бир умрга ёллаш” тизимига асосланган. Унга кўра ходимлар бутун меҳнат фаолияти давомида иш билан банд бўлиш кафолатига эгалар. Шуниси эътиборга моликки, бу кафолатлар қонунчилик йўли билан расмийлаштирилмаган, улар жамоа шартномаларида ҳам қайд этилмайди. Яъни бу ёлланма ходимлар ва тадбиркорлар ўртасида амалиётда таркиб топган муносабатлардир. Бироқ касаба уюшма ташкилотлари бир умрга ёллаш принципига риоя этилишини қатъий назорат

қиладилар. Бу билан касаба уюшма аъзоларининг ўз фирмасига садоқати таъминланади. Японияда сўнгги ўн йилликда ички меҳнат бозори билан бир қаторда кичик корхоналарга хизмат кўрсатувчи классик бозорга ўхшаш ташқи меҳнат бозори ҳам ривожланиб бормоқда. Бу ички ва ташқи бозорлар учун иш билан барқарор бандлик энг муҳим хусусият ҳисобланади. Бу хусусият мамлакат иқтисодиёти юксак суръатларда ривожланган вақтларда ҳам, Япония беқарор ривожланиш (1975 йилги инқироздан сўнг) босқичига киргандан кейин ҳам сақланиб қолди. Ходимлардан узоқ вақт давомида фойдаланишни кўзлаш, уларнинг касб тайёргарлиги ва малакасини оширишни иш ўрнилари таркиби, фан- техника тараққиёти, ишлаб чиқарилаётган маҳсулот турларини ҳисобга олган ҳолда ички фирма даражасида амалга ошириш, аввалдан персоналнинг фирма ичида касбий ҳаракатчанлигини назарда тутиш, ходимларда меҳнатга, юқори иш сифати эришишга ижобий ёндашишни тарбиялаш имконини беради. Фирма раҳбарияти ўз хоҳиши бўйича ходимни бир иш ўрнидан иккинчисига, бир бўлинмадан бошқасига ўтказиши мумкин, аммо бу режага қатъий риоя этилган ҳолда амалга оширилади. Японияда узоқ йиллар давомида иш ҳақи ходимнинг иш стажи ва ёшига боғлиқ эди. Бугунги кунда персонал малакаси ва меҳнат самарадорлигини ҳисобга олиш мақсадини кўзлаган ўзгаришларга ҳам борилмоқда. Шу билан бирга иш ҳақини ташкил этишнинг анъанавий тизими амал этишда давом этмоқда. Бу тизим бир корхонада муқим ишлашни рағбатлантириб, ходимларни бошқа фирмаларга ўз хоҳиши бўйича эркин ўтишига тўсқинлик қилади. Япония учун компания раҳбарининг персоналга патернал муносабати, ходимларнинг ишлаб чиқаришдан ташқаридаги турмушига эътибор хосдир. Ўз навбатида персонал ҳам корхона фаолияти барча масалаларига даҳлдорликдан манфаатдорлик ҳис этади.

Бир умрга ёллаш тизими муайян даражада ишлаб чиқаришни қисқартириш ҳамда иш вақтини камайтириш ҳисобига ходимларни ишдан бўшатиш ёки уларни фирманинг бошқа бўлинмаларига, шунингдек ўзаро келишувларга мувофиқ бошқа компанияларга ўтказиш муаммосини ҳал этиш имконини беради. Бу чоралар айни пайтда ишсизлик ўсишининг ҳам олдини олади. Чет элдаги мамлакатларда ишсизларнинг иш қидиришларини фаоллаштириш мақсадида ишсизлик бўйича нафақалар тўлашни қатъий тартибга солиш (масалан, нафақа тўлаш муддатининг ўртача давомийлиги 1,5 йил қилиб белгиланди) чоралари кўрилди. Ғарб мамлакатлари ҳукуматлари, шунингдек нафақалар энг юқори даражасини қисқартириш (Дания, Австрия, Германия) ёки уни тўла ҳажмда тўлаш муддатларини қисқартириш (Франция) чораларини ҳам кўра бошладилар. Ишсизларни меҳнат фаолиятига жалб этишга рағбатлантириш мақсадида сўнгги йилларда Ғарб мамлакатларида солиқ қонунчилигидаги ўзгаришлардан ҳам қўлланилмоқда. Жумладан, кам даромадлар учун солиқ камайтирилиб, малакасиз ходим иш ҳақи билан ишсизлик бўйича нафақа ўртасидаги тафовутни ошириш чоралари кўриляпти. Бунга асосан тадбиркорлар томонидан кам иш ҳақи оладиган ходимлар иш ҳақидан ижтимоий суғурта фондларига тўловларни камайтириш ҳисобига эришилмоқда. Иш билан бандликнинг ҳозирги даврдаги Европа модели меҳнат унумдорлиги ортиши билан иш билан бандлар сонини қисқартиришга (тегишли равишда иш билан банд бўлганлар даромади ошиши) асосланган. Бундай сиёсат тобора кўпайиб борадиган ишсизлар учун нафақа тўлаш қимматбаҳо тизимини яратишни талаб этади. Иқтисодиётни тартибга солишнинг жаҳон тажрибаси иш билан бандлик соҳасида фаол сиёсат олиб боришнинг таркибий қисми бўлган қуйидаги асосий йўналишларни ажратиб кўрсатиш имконини беради:

• ишдан бўшаётган ва ишсизлар (яширин ёки ошкора ишсизлик) учун иш ўринлари яратиш, сақлаш ва иш ўринларини ўзгартириш; • ишсизларни касбга ўқитиш ва иложи борича тезроқ ижтимоий адаптациялашни таъминлаш; • ишлаб чиқариш йўналишини ўзгартириш, корхоналарни молиявий соғломлаштириш, уларни инвестиция дастурларини амалга ошириш йўли билан қўллаб-қувватлаш; • ошкора ва яширин ишсизлик даражасини камайтириш омили сифатида кичик бизнесни ривожлантиришни қўллаб-қувватлаш; • жамоатчилик ишларини, иш билан вақтинча бандликни ташкил этиш ва ҳоказолар; • иш билан бандлик даражасини ходимлар иш ҳақига компенсация тўловлари ва субсидиялар ҳисобига (яширин ишсизлик ўсишига тўсқинлик қилувчи омил сифатида) сақлаш; • корхона тугатилиши муносабати билан ишчиларни оммавий ишдан бўшатиш оқибатларини бартараф этиш билан боғлиқ тадбирлар. Иш билан бандлик соҳасида фаол сиёсат олиб боришнинг бу тадбирларини иш билан таъминлаш бўйича давлат функциялари (янги иш ўринлари яратиш ёки янги иш ўринларини яратишни қўллаб-қуватлаш) деб ҳисоблаш керак. Айни пайтда иш билан бандликка кўмаклашиш функцияси давлатнинг фаол бўлмаган сиёсати орқали амалга оширилади. Уларга қуйидагилар киради: • ишсизларни рўйхатга олиш; • ишсизлар учун иш жойлари қидириш, уларни ишга жойлаштириш, шунингдек турли корхона, ташкилот, муассасалардаги бўш иш жойларига тегишли ходимларни излаш; • ишсизларни моддий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш. Бозор иқтисодиёти ривожланган давлатларнинг тажрибаси турли даврларда уларнинг иш билан бандлик соҳасидаги сиёсати турлича

бўлганлигидан далолат беради. Жумладан, қуйидаги босқичларни ажратиб кўрсатиш мумкин: • ХХ асрнинг 60-йиллари ва 70-йиллари ўрталарида давлатнинг меҳнат бозорини тартибга солиш сиёсатида асосий вазифа инсон капиталини ривожлантиришдан иборат эди. Бу даврда иш билан бандликни тартибга солиш учун бу соҳани фискал ва молиявий қўллаб-қувватлаш зарурати эътироф этилди. Давлатнинг мазкур жараёнларига аралашуви кенг кўламли ва доимимй хусусиятга эга эди; • 70-йилларнинг ўрталари ҳамда 70-йиллар охиридаги инқироздан сўнг биринчи ўринга иш билан бандликни қўллаб-қувватлаш чора-тадбирлари қўйилди. Бу мақсадларга давлат маблағлари ажратиш миқдори кўпайди, иш билан бандликни тартибга солишни номарказлатиш ҳамда ушбу соҳада маҳаллий ҳокимият органлари ролини ошириш устуворлик қилди; • 80-йилларда ишлаб чиқаришдан фойда олишни ошириш ва унинг рақобатбардошлиги, ишга ёллаш ва ишдан бўшатиш қоидаларини либераллаштириш, иш кучи бозори эгилувчанлигини янада ошириш масалалари биринчи даражали аҳамият касб этди; • 90-йилларда меҳнат бозорида фаол сиёсат юритиш, иш жойларини кўпайтириш, меҳнаткашларнинг иқтисодиёт соҳаси ва ижтимоий фаолиятда кенгроқ иштирок этишини таъминлашга қаратилган стратегия устуворлик қилди. Аммо бундай сиёсат мазкур мақсадларни молиялаштириш учун маблағларни кўпайтиришни талаб этди; • 2000-йилларда давлатнинг узоқ муддатли сиёсати оммавий ишсизликнинг олдини олиш, ишсизлик даражасини ижтимоий нуқтаи назардан мақбул даражада сақлаб туриш, меҳнат бозорининг ва инновация жараёнларининг тегишли талабларига жавоб берадиган иш кучини тайёрлаш ва қайта тайёрлаш, иқтисодиёти турғунликка учраган минтақаларни ривожлантиришга қаратилган йирик лойиҳа ва дастурларни ишлаб чиқиш ҳамда амалга оширишдан иборат комплекс чора-тадбирларни қамраб олди.

Иш билан бандлик тизимида давлат томонидан тартибга солиш миллий, минтақавий ва хўжалик юритувчи субъектлар даражасида олиб борилиши лозим (жадвал). Ижтимоий-иқтисодий сиёсат устувор йўналишларини ишлаб чиқиш ва амалга оширишда муҳим аҳамиятга эга бўлган иқтисодиёт алоҳида тизимларида (мезодаражада) иш билан бандлик муаммоларини ҳал этишга минтақа, аҳоли жойлашиши, маъмурий бирликлар (шаҳар, қишлоқ) иқтисодий ривожланиш даражаси, миллий анъаналар, меҳнатга лаёқатли аҳоли демографик таркиби, унинг касб-малака даражаси хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда ёндашиш керак. Минтақалар даражасида аҳолининг иш билан бандлигини тартибга солиш учун қуйидаги асосий вазифаларни ҳал этиш талаб этилади: • аҳолининг ўз-ўзини иш билан таъминлаш, шахсий меҳнат фаолияти, кичик тадбиркорликни ривожлантиришга кўмаклашиш бўйича минтақавий дастурлар ишлаб чиқиш ва амалга ошириш; • миграция жараёнларини тартибга солиш; • худудий демографик жараёнларига таъсир кўрсатилишини (туғилишни, меҳнат ресурсларининг ёшлар ҳисобига кўпайишини, ўлим сони, ногиронлик, касалланиш камайиши ва ҳоказолар) таъминлаш; • минтақа аҳолисининг меҳнат бозорида рақобатбардош бўлмаган тоифаларни ижтимоий ҳимоя қилиш бўйича комплекс чора-тадбирларни амалга ошириш; • минтақавий меҳнат бозори эҳтиёжлари учун кадрлар тайёрлашни ташкил этиш; жадвал Иш билан бандлик тизимида тартибга солиш вазифаларининг дифференциацияси Миллий даража Минтақавий даража Хўжалик юритувчи субъектлар даражаси

Аҳолининг иш билан бандлиги давлат стратегиясини ишлаб чиқиш Иш билан бандлик давлат сиёсатини шакллантириш Иш билан бандликни хуқуқий тартибга солиш Аҳолининг иш билан бандлиги аҳволини баҳолаш ва уни ривожлантиришни прогнозлаш Иш билан бандлик хизмати органлари тизимини яратиш, улар фаолиятини мувофиқлаштириш ва назорат қилиш Молия-кредит, инвестиция ва солиқ сиёсатини ишлаб чиқиш Иш билан бандлик соҳасида қонун- хужжатлари ишлаб чиқиш ва қабул қилиш Тадбиркорликни ривожлантириш дастурини ишлаб чиқиш Иш кучига талаб ва унинг таклифининг маркетинг тадқиқотлари Ишсизликни олдини олиш комплекс чора- тадбирларини шакллантириш Иш билан бандлик мониторингини ташкил этиш ва ўтказиш Иш билан бандликка кўмаклашиш минтақавий дастурларини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш Кичик бизнесни қўллаб- қувватлаш Касбий таълим олишда кўмаклашиш Иш билан бандликка кўмаклашувчи марказларни Кадрлар сиёсатини ишлаб чиқиш Касбда ўсиш (каръера) Кадрларни тайёрлаш ва малакасини ошириш Персонални ишдан бўшатиш жараёнини бошқариш Кадрлар барқарорлиги учун шарт-шароитлар яратиш Самарали иш жойлари сонини кўпайтириш Иш билан бандлик хизматларини бўш иш жойлари тўғрисида ҳабардор қилиш

ривожлантириш • минтақавий меҳнат бозорлари аҳволининг комплекс мониторингини ташкил этиш; • иш билан бандлик стратегик прогнозлари, индиактив дастурларини хусусийлаштириш, минтақа иқтисодиётидаги истиқболли таркибий ўзгаришлар дастурлари билан мувофиқлаштириш. Давлат томонидан аҳолининг иш билан бандлигини тартибга солиш қисқа (тезкор), ўрта (1-2 йилга) ҳамда узоқ муддатга (5-10 йилга) мўлжалланган бўлади (4.3-жадвал). Макродаражада қисқа муддатли тартибга солишда давлат томонидан кўпроқ маъмурий чоралар кўрилса, узоқ муддатли стратегияни амалга ошириш учун эса тартибга солишнинг иқтисодий (билвосита) усуллари самаралироқдир. жадвал Меҳнат бозорида аҳолининг иш билан бандлигини тартибга солиш механизмлари тизими Давр Макродаража (мамлакат миқёсида) Мезодаража (иқтисодиёт тармоқлари даражасида) Микродаража (хўжалик юритувчи субъектлар доирасида) Қисқа муддатли 1.Имтиёзли кредитлаш тизими. 2.Фоиз ставкасини пасайтириш (ошириш). 3.Давлат бюджетидан дотация. 4.Инфляцияни пасайтириш 1. Иш вақти йўқотилиши, ишлаб чиқариш тўхтаб қолишини (мажбурий иш билан бандсизлик) камайтириш. 2.Молиявий қўллаб- қувватлаш чоралари 1.Ишдан бўшатиш кўламини камайтириш. 2.Банкротликка йўл қўймаслик

Ўрта муддатли 1.Мамлакат инвестиция дастурлари. 2.Божлар, экспорт (импорт) квота ва лицензиялари. 3. Зарар кўриб ишлаётган корхоналарни танлаб қўллаб- қувватлаш. 4.Ишсизларни ва ишдан бўшатилаётганларни ижтимоий қўллаб- қувватлаш. 5.Аҳолининг меҳнат фаоллигини тартибга солиш 1.Иш билан бандликнинг тармоқ дастурлари: -иш кучини ишлаб чиқариш ичида қайта тақсимлаш; -иш кучини тармоқ ичида қайта тақсимлаш; -ходимларни тайёрлаш ва қайта тайёрлаш. 2.Тармоқни таркибий ўзгартириш (ишлаб чиқаришни модернизация қилиш) 1.Минтақавий меҳнат бозорларини ўз-ўзини тартибга солиш тизимини шакллантириш (Иш билан бандлик минтақавий фондларини ҳисобга олган ҳолда). 2.Иш билан бандликнинг минтақавий дастурлари (зарурат бўлса, солиқ ва бошқа молиявий имтиёзлар). 3.Аҳоли даромадлари сиёсатини шакллантириш Узоқ муддатли 1.Ишлаб чиқарувчи кучларни ривожлантириш ва жойлаштириш- нинг комплекс прогнози. 2.Чет эл капиталини жалб 1. Ишлаб чиқарувчи кучларни ривожлантириш ва жойлаштиришнинг тармоқ чизмалари. 2.Тармоқларнинг мутахассис ва малакали ишчи кадрларга эҳтиёжининг 1.Минтақавий ишлаб чиқариш ихтисослашуви- қишлоқ жойларини, сайёҳликни ва ҳоказоларни ривожлантириш дастурлари. 2.Конларни ўзлаштириш,

этишнинг узоқ муддатли истиқболга мўлжалланган чоралари (эркин иқтисодий зоналар) 3.Миграция сиёсати. 4.Турли (капитал, товарлар, меҳнат) бозорларининг ўзаро фаолияти прогнози. 3. Узоқ муддатга инвесторларни жалб этиш (қимматли қоғозлар чиқариш ва ҳоказолар) қурилиш индустрияси, транспортни ва ҳоказоларни ривожлантириш бўйича йирик қўшма лойиҳалар Давлат меҳнат бозорини тартибга солишда нафақат бевосита, балки билвосита воситаларни ҳам қўллайди. Меҳнат бозорини бу йўналишда билвосита тартибга солиш тадбирлари қўйидагилардан иборат бўлиши мумкин: • асосан ёшлар учун ижтимоий ишларни ташкил этиш (Швеция тажрибаси асосида бундай ишларни турар-жой, йўллар, хизмат кўрсатиш соҳаларида ташкил этиш мақсадга мувофиқдир); • ёшларнинг хусусий фирмаларида ишларини корхона эгаларига янги иш ўринларини ташкил этиш учун ҳаражатларини қоплаш мақсадида ярим йил давомида бу ҳаражатларнинг 50,0 % учун субсидиялар тақдим этиш орқали молиялаштириш; • иш жойлари мавжуд бўлган корхоналардаги кадрлар бўлимлари билан алоқа қилиш билан боғлиқ барча хизмат турлари ҳақини тўлаш; • одатдаги корхоналарда ногиронлар учун иш жойларини техник жиҳатдан махсус жиҳозлаш ҳамда корхона эгаларига ногиронларни ишга

қабул қилганликлари учун ҳамда улар иш ҳақи бир қисмига субсидиялар ажратиш; Ўзбекистонда бозор муносабатлари шакллантирилар экан, иш билан бандликни давлат томонидан тартибга солиш ислоҳотларнинг “ўзбек модели” асосида йўлга қўйилди. Давлат иш билан бандликни тартибга солишда қуйидагиларни меҳнат бозоридаги сиёсатининг асосий йўналишлари сифатида белгилайди (4.6-расм): Давлат томонидан иш билан бандликни тартибга солиш Иш кучига талабни шакллантириш Иш кучига таклифни шакллантириш Иқтисодиёт реал секторини қўллаб - қувватлаш Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни рағбатлантириш Хизмат кўрсатиш ва сервис соҳасини ривожлантириш Фермерлик ҳаракатини кенгайтириш Ўзини ўзи иш билан таъминлашни рағбатлантириш Аҳолининг ночор қисми учун кафолатли иш жойлари ташкил қилиш Иш кучи сифатини ошириш Ходимлар малакасини ошириш Ишга муҳтож шахсларни янги касбларга ўқитиш Меҳнат миграциясини тартибга солиш Меҳнат бозори инфратузилмасини такомиллаштириш Жамоат ишларини ташкил қилиш Ишсизларни ижтимоий қўллаб - қувватлаш

расм. Давлат томонидан иш билан бандликни тартибга солиш • иқтисодиёт реал секторини қўллаб-қувватлаш, шунингдек, даромадларни қайта тақсимлаш ва тартибга солишга йўналтирилган солиққа тортишнинг энг мақбул даражасини ўрнатиш; • кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш: иш ўрнилари сонини кўпайтириш мақсадида кредитлар ажратиш, солиқ имтиёзлари бериш, яъни меҳнат хизматига талабни рағбатлантириш; • иш кучи ҳаракатчанлигини таъминлаш, хусусан оилаларни иш кучи ортиқча бўлган минтақалардан иш кучи етарлича бўлмаган минтақаларга кўчиб ўтишлари учун субсидиялар бериш ва кредитлар ажратиш йўли билан таъминлаш; • меҳнат бозорида рақобатбардош бўлмаган аҳоли қатламини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш; • ишчилар умумий таълим даражасини ошириш, уларни меҳнат бозорида барқарор талабга эга касбларга ўқитиш ва қайтадан ўқитиш. Давлат тартибга солиш мақсад ва вазифаларидан келиб чиққан ҳолда иш билан бандликка таъсир кўрсатишнинг турли усул ва воситаларини танлайди. Ўзбекистонда давлатнинг аҳолини иш билан таъминлашни тартибга солиш усуллари асосан уч гуруҳга таснифланади: 1. Иқтисодий усуллар ( бюджет сиёсатида янги иш ўринлари яратишни рағбатлантириш учун иш берувчилар, айниқса тадбиркорларга имтиёзли кредитлар ажратиш, солиқ юкини камайтириш, ишга муҳтож аҳолини меҳнат бозорида рақобатбардош касбларга ўргатиш ва ҳоказоларни устувор йўналиш сифатида белгилаш). 2. Ташкилий усуллар (иш билан бандлик ва аҳолини иш билан таъминлаш хизматлари, меҳнат бозорига хизмат кўрсатувчи ахборот тизимларини, касбга йўналтириш ҳамда кадрларни тайёрлаш ва қайта тайёрлаш тизимларини шакллантириш ва ривожлантириш).

3. Маъмурий-қонунчилик усуллари (меҳнат шартномалари тузиш, иш вақти, иш вақтидан қўшимча вақт иш давомийлигини тартибга солиш, иш билан бандлик давлат жамғармаларига мажбурий тўловларни жорий этиш, аҳолининг ночор қисми учун кафолатли иш жойлари сонини квоталаш ва ҳоказолар). Айни пайтда давлатнинг аҳолини иш билан таъминлашга қаратилган сиёсати фаол ва нофаол бўлиши мумкин. Фаол сиёсат меҳнат таклифи ҳамда меҳнатга талабни ҳар тарафлама рағбатлантириш, иш билан бандлик дастурларини ишлаб чиқиш ва уларни изчил амалга ошириш ва бошқа тадбирларни мужассамлаштиради. Нофаол сиёсат, асосан, ишсизларга ижтимоий ёрдам кўрсатиш билан чекланади. Ўзбекистон Республикасида меҳнат ресурсларини иш билан таъминлаш хизматларининг тизими шакллантирилган (расм). Ў збекистон Республикасининг аҳолини иш билан таъминлаш миллий тизими Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги Қорақалпоғистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги Вилоятлар ва Тошкент шаҳар меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш бош бошқармалари Туман ва шаҳарларнинг Иш билан бандликка кўмаклашуви марказлари

расм. Ў збекистон Республикасининг аҳолини иш билан таъминлаш миллий тизими Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги ҳамда Қорақалпоғистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги, вилоятлар ва Тошкент шаҳри меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш бош бошқармалари аҳолини иш билан таъминлаш давлат органлари ҳисобланадилар. Шу билан бирга ҳар бир туман ва шаҳарда Иш билан бандликка кўмаклашувчи марказлар ташкил этилган. Мамлакатнинг деярли ҳар бир йирик фуқаролар йиғини ҳузурида – жами 1372 аҳолини ишга жойлаштириш ва ижтимоий муҳофаза қилиш бўйича муқим шаҳобча мавжуддир. Бу шаҳобчаларнинг ҳар бири 10-12 мингга яқин қишлоқ аҳолисига хизмат кўрсатади. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги аҳолини иш билан таъминлаш соҳасида қуйидаги ваколатларга эга: • меҳнат бозорини барпо этиш ва ривожлантиришни таъминловчи тузилмавий, молиявий, кредит, инвестиция ва солиқ сиёсатини амалга оширишга доир тадбирларни ишлаб чиқиш; Фуқаролар йиғинлари ҳузурларидаги аҳолини ишга жойлаштириш ва ижтимоий муҳофаза қилиш бўйича муқим шаҳобчалар

• иқтисодиёт тузилишини таҳлилий тадқиқ этиш, меҳнат бозори ҳолати ҳамда аҳолини иш билан таъминлаш соҳасидаги аҳволнинг истиқболини белгилаш, бу соҳада давлат статистика ҳисоби ва ҳисоботини юргизиш; • аҳолини иш билан таъминлаш дастурларини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш; • фуқароларнинг иш билан таъминланиши соҳасидаги ҳуқуқий ва қонуний манфаатларини давлат томонидан тегишли равишда кафолатланиши, шунингдек ҳимоя қилинишини таъминлаш; • қўшимча иш жойлари яратилишига, меҳнат шароитлари яхшиланишига кўмаклашиш. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлигининг аҳолининг иш билан бандлигини таъминлашдаги асосий вазифалари эса қуйидагилардан иборатдир: • меҳнат бозорини шакллантириш, меҳнатга лаёқатли аҳоли, айниқса ёшларнинг иш билан бандлигини таъминлаш бўйича фаол сиёсат олиб бориш; • меҳнат ресурслари баланслари асосида иш жойлари ташкил этиш ҳамда кадрларни тайёрлаш бўйича мақсадли дастурларни ишлаб чиқиш; • меҳнат муносабатларини тартибга солиш бўйича бозор шароитларига мувофиқ келадиган чора-тадбирларни ишлаб чиқиш; • Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт вазирлиги билан биргаликда меҳнат ресурслари прогноз балансларини ишлаб чиқиш, аҳолининг иш билан самарали банд бўлишини таъминлаш бўйича чора-тадбирлар комплексини асослаш; • миграция жараёнларини таҳлил этиш, ташқи меҳнат миграциясини ҳамда Ўзбекистон Республикаси ҳудудида чет эл фуқаролари меҳнат фаолиятини ташкил этиш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш; • ишсизлар ва иш билан банд бўлмаган аҳоли ҳисобини олиб бориш; • Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги билан биргаликда касб-ҳунар таълим муассасалари битирувчиларининг иш

билан бандлигини тадқиқ этиш ва шу асосда таълим муассасаларида ишчи кадрлар ва мутахассислар касбий тайёргарлиги йўналишларини такомиллаштириш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш; • ёшлар ҳамда иш билан банд бўлмаган аҳолини касбга йўналтириш масалалари бўйича социологик тадқиқотлар ўтказишни ташкил этиш; • манфаатдор вазирлик ва идоралар, жойлардаги давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари билан биргаликда иш жойлари ташкил этиш дастурларини ишлаб чиқиш ва бу дастурлар амалга оширилишини мувофиқлаштириб бориш; • аҳолининг ўз-ўзини иш билан таъминлашини рағбатлантириш ва қўллаб-қувватлаш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш; • меҳнат бозори инфратузилмаси амал қилишини такомиллаштиришни таъминлаш; • ишсизлар учун ҳақ тўланадиган жамоат ишларини ташкил қилиш; • ишсизларни ўқитиш, қайта тайёрлаш ва малакасини оширишни ташкил этиш. Вилоятлар ва Тошкент шаҳар меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш бош бошқармалари ҳамда уларнинг тузилмалари ҳисобланган туман ва шаҳарлардаги Иш билан бандликка кўмаклашувчи марказлари аҳолини иш билан таъминлаш соҳасидаги вазифалари қуйидагилардан иборат: • фуқароларга мақбул келадиган ишни танлашда, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва бошқа иш берувчиларга эса зарур ходимларни танлашда ёрдамлашадилар; • меҳнат органларига мурожаат қилган фуқаролар ҳамда иш берувчиларга иш топиш ва иш кучи билан таъминлаш имкониятлари тўғрисида маълумотлар тақдим этадилар; • ишга муҳтож фуқароларни касбга ўргатиш, қайта ўргатиш ва малакасини ошириш тўғрисида ўқув юртлари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар билан шартномалар тузадилар;

• аҳолини иш билан таъминлаш дастурларини ишлаб чиқадилар ва амалга оширадилар. Вилоят шаҳар ва туманларидаги Иш билан бандликка кўмаклашувчи марказлар зиммасига эса: • ҳар бир иш қидирувчига касблар, тармоқлар ва мамлакат минтақалари бўйича бўш иш жойлари тўғрисида тўлиқ маълумотларни тақдим этиш ҳамда шу мақсадда ҳамма жойда ҳамма томондан фойдаланиш имконияти бўлган маълумотлар банкини яратиш; • минтақавий иш билан бандликни фаоллаштириш йўлларини излаш мақсадида асосан ёлланма ходимларнинг ҳимоясиз гуруҳлари учун ижтимоий ишларни ташкил этиш; • минтақа иқтисодиёти таркибини ҳисобга олган ҳолда кичик корхоналарга, айниқса тадбиркорлик фаолиятини бошлаётганларга имтиёзлар бериш; • ишга жойлаштириш хизматларини ташкил этиш; • минтақа иқтисодиётидаги таркибий-технологик ўзгаришларни таҳлил этиш; • минтақа иқтисодиёти талабларидан келиб чиққан ҳолда инсон капиталига маблағ сарф қилишни тартибга солиш; • меҳнат бозори статистикаси маркетинг тадқиқотларини таҳлил этиш, улар асосида аҳоли учун энг қулай йўналишларда тегишли шарт-шароитлар яратиш вазифалари юклатилган. Меҳнат ресурсларини тартибга солиш ва бошқаришда аҳолининг меҳнат бозорида рақобатбардош бўлмаган тоифаларига алоҳида эътибор қаратилиши талаб этилади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2008 йил 20 августдаги “Ижтимоий муҳофазага муҳтож ва иш топишда қийналаётган шахсларни ишга жойлаштириш учун иш ўринларини банд қилиб қўйиш тартиби тўғрисида”ги Низомни тасдиқлаш тўғрисида”ги 186-қарорида қуйидаги тоифадаги шахсларга корхона, ташкилот ва муассасаларда иш ўринлари банд қилиб қўйилиши қайд этилади:

• ёлғиз ота, ёлғиз она ҳамда 14 ёшгача ва ногирон болалари бор кўп болали ота-оналар; • таълим муассасасини тугатган ёшлар; • муддатли ҳарбий хизматдан бўшатилган шахслар; • ногиронлар; • иш билан бандликка кўмаклашиш туман (шаҳар) марказларида иш қидирувчи сифатида ҳисобда турган кексалик ёшига яқинлашиб қолган шахслар; •жазони ўташ муассасаларидан бўшатилган, жазони ўтаётган ёки суд қарорига кўра тиббий характердаги мажбурий чоралар кўрилган шахслар. Аҳолининг айрим тоифаларини ишга жойлаштиришдаги қўшимча кафолатлар қўшимча иш жойлари, ихтисослаштирилган корхоналар барпо этиш, иш ўргатиш махсус дастурларини амалга ошириш, корхона, муассаса ва ташкилотларга мазкур тоифадаги фуқароларни ишга жойлаштириш учун иш жойларининг энг кам миқдорини белгилаш ва бошқа чоралар билан кафолатланади. Ўзбекистонда ҳозирги вақтда меҳнат бозорини тартибга солишни такомиллаштириш, аҳолининг иш билан бандлиги даражасини ошириш учун қуйидаги чора-тадбирлар кўрилмоқда: 1. Меҳнат қонунчилиги тобора такомиллаштирилиб, жойлардаги Иш билан бандликка кўмаклашувчи марказлар фаолияти кучайтирилмоқда. 2.Янги иш ўринлари яратаётган иш берувчилар рағбатлантирилмоқда, уларга солиқ, кредит имтиёзлари ва бошқа имтиёзлар бериляпти. 3.Меҳнат бозорида иш кучи сифати ва рақобатбардошлигини ошириш чора-тадбирлари кўриляпти. Бунинг учун меҳнат ресурсларини касбга тайёрлаш ва қайта тайёрлаш тизими янада такомиллаштирилмоқда. 4.Аҳолини иш билан таъминлашнинг энг самаралий воситалари бўлган кичик бизнес, хусусий тадбиркорлик, касаначилик, хизмат кўрсатиш ва сервис соҳаси янада жадал суръатларда ривожлантирилмоқда.

5.Аҳолининг ижтимоий ҳимояга муҳтож бўлган тоифалари моддий қўллаб-қувватланмоқда, улар учун иш ўринларини квоталаш тартиби йўлга қўйилган. 6.Давлат ва маҳаллий бюджетлар маблағлари ҳисобидан вақтинчалик ва жамоат ишлари ташкил этиляпти. 7.Ташқи ва ички миграцияни тартибга солишга эътибор кучайтирилмоқда. Ўзбекистонда иш билан бандлик соҳасидаги тенденциялар Иш билан бандлик сиёсати Ўзбекистон Республикасини ижтимоий- иқтисодий ривожлантиришнинг бошқа устувор йўналишлари билан узвий боғлиқ, иқтисодий ислоҳотлар стратегияси ва истиқбол режаларидан муносиб ўрин эгаллаган. Шунинг учун ҳам Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов “янги иш ўринлари ташкил этиш орқали аҳоли бандлигини таъминлаш масаласини ҳал қилиш ҳам эътиборимиз марказида бўлди” деб таъкидлади. Ўзбекистонда давлат томонидан иш билан бандликни тартибга солиш сиёсатини амалга оширилишининг бир нечта босқични ажратиб кўрсатиш мумкин. Иш билан бандликни тартибга солишнинг дастлабки босқичи (1991- 1994 йиллар) ижтимоий-меҳнат соҳасида меҳнат муносабатларининг пайдо бўлиши ҳамда уларни тартибга солиш зарурати билан фарқланиб туради. Бу даврда аҳоли биринчи маротаба меҳнат бозорининг салбий ҳодисалари: иш ўринларининг қисқариши, ишсизлик, иш ҳақи миқдорининг камайиши, мажбуран тўлиқсиз иш билан бандлик ва ҳоказоларга дуч келди. Мазкур босқичда иш билан бандликни тартибга солишнинг асосий субъекти сифатида давлат ишсизларни миллий ва минтақавий даражада меҳнат бозорини тартибга солишнинг маъмурий шакллари ёрдамида қўллаб- қувватлашга қаратилган сиёсатни олиб борди. Бу давр меҳнат хизматига

талабни унинг таклифига мос даражада сақлашга интилиш, тўлиқсиз иш ҳафтаси ва тўлиқсиз иш куни режимига ўтилиши билан ҳамда кўпгина тармоқларда иш ҳақи миқдорининг турмуш кечириш энг паст даражасидан ҳам паст бўлганлиги хусусиятига эга эди. “Аҳолининг иш билан бандлиги тўғрисида”ги Қонун (1992 йил), Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат Кодекси (1996 йил) қабул қилиниши тартибга солиш жараёнининг энг муҳим институционал асоси бўлди. Бу қонун ҳужжатларида ишсизлик, иш билан бандлик шаклини танлаш ҳуқуқи, ишсизликдан ижтимоий ҳимоя қилиш кафолатлари ва ҳоказолар эътироф этилди. Мазкур босқичда меҳнат бозорини тартибга солишда бозор ислоҳотларига ўтишдан аввалги даврда минтақаларда шаклланган ўзига хос хусусиятларга етарлича эътибор берилмади. Иш билан бандликни тартибга солишнинг навбатдаги босқичини (1994-1999 йиллар) мослашиш даври сифатида белгиланди. Иқтисодиёт пасайишининг тезлашиши меҳнат бозори динамикасига салбий таъсир кўрсатганлиги ушбу босқич хусусияти ҳисобланади. Ўтиш даври жараёнида МДҲ, Марказий ва Шарқий Европа мамлакатларида ишлаб чиқаришнинг пасайиши қисқа муддатли истиқболда иш билан бандликнинг бунга нисбатан камроқ камайиши билан биргаликда рўй берди. Аммо корхоналарда иш билан бандлик даражасини сақлаб туришга интилишлар кўп ҳолларда катта ва тобора ортиб бораётган молиявий тақчилликни келтириб чиқарди. Давлат тўловга қодир бўлмаган корхоналарга банклар томонидан кредит ажратиш давом этаётганлиги билан муроса қилиб келди ҳамда банкротлик тўғрисидаги қонун қабул қилинишини тезлаштирмади. Ҳамма учун ягона бўлган қатъий бюджет чекловларини жорий этиш ва тўловга қодир бўлмаган корхоналарни банкрот деб эълон қилиш ходимларни оммавий ишдан бўшатишга олиб келарди. Хусусий сектор нисбатан тез ривожланаётган бўлса ҳам, даставвал у иш билан бандликни зарур даражада таъминлаш учун қодир эмасди. Ана шу даврда иш билан бандлик даражасининг камайиши

иқтисодиётнинг саноат ва қишлоқ хўжалиги каби энг муҳим тармоқларида рўй берди. 1999 йилда иш билан банд бўлган аҳоли умумий сонида саноат ва қишлоқ хўжалигида иш билан бандлар улуши 1997 йилга нисбатан тегишли равишда 12,8% дан 12,6% га ҳамда 40,7% дан 36,2% га қисқарди. Саноатнинг йирик тармоқларидан фақат электр энергетика, ёқилғи, металлургия ва кимё саноатида иш билан бандлар сони ортганлиги кузатилди. Иш билан бандлар сони, айниқса, енгил ва қурилиш материаллари саноатларида кескин қисқарди. Шунингдек, машинасозликда ҳам иш билан бандлик даражаси кескин пасайиши рўй берди. 1997-1999 йилларда иш билан бандликда рўй берган таркибий ўзгаришлар натижасида барча тармоқларда кон саноатининг салмоғи йилига 1,4 бараварга, умуман бирламчи секторда эса учдан бир қисмга камайди. Мазкур босқичда давлатнинг тартибга солишдаги асосий мақсади ишсизликни камайтириш ва унинг оқибатларини юмшатишдан иборат эди. Шу билан бир қаторда, ишчи кучи талаби ва таклифи нисбатини яхшилаш меҳнат бозорини тартибга солишнинг вазифаларидан бирига айланди. Лекин давлатнинг иш билан бандлик ва ишга жойлаштириш хизматлари меҳнат хизматига талабни жуда паст ва сифатсиз даражада таъминлай олдилар. Ана шу даврда ишга жойлаштирилган иш кучидан, биринчи навбатда иш жойида мажбуран бекор турганлардан самарасиз фойдаланилиши тартибга солишнинг муаммосига айланди. Мазкур даврда меҳнат бозорини тартибга солиш ахборот етишмаслиги ёки нохолислиги билан мураккаблашган, чунки расмий меҳнат даромадига эга бўлмаган ёки “ҳуфиёна” даромадга эга ходимларнинг каттагина қисми вақтинча амал қилмаётган иш жойларни эгаллаб турар эдилар. Шунингдек, яширин ёлланиб ишлаш ҳамда шахсий меҳнат фаолияти кўламлари кенгайди. Уларни ҳисобга олиш имкониятининг йўқлиги иш билан бандлик даражасини аниқ белгилаш имконини бермасди. Давлат ушбу даврда меҳнат

бозорини тартибга солишнинг ижтимоий йўналтирилган моделини қўллаш ва фаол сиёсат олиб бориш чора-тадбирларини кўрганлигига қарамасдан, меҳнат органлари талаб қисқаришини тўхтатиш ҳамда талаб ўсишини рағбатлантириш имконига эга бўлмади. Иш билан бандликни тартибга солишнинг сифат босқичида (2000 йилдан ҳозирги пайтгача) мамлакат макроиқтисодий вазиятида рўй берган ижобий ўзгаришлар меҳнат бозорига жиддий таъсир кўрсатди, ушбу даврда аҳолининг иш билан бандлиги норматив ҳуқуқий ва институционал асосларини такомиллаштириш жараёни давом этди. Мазкур босқичда иш билан бандликни тартибга солишда янги таҳрирдаги “Аҳолининг иш билан бандлиги тўғрисида”ги Қонун ва Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат Кодекси қабул қилиниши, шунингдек иш билан бандлик хизматлари фаолиятини такомиллаштириш муайян ижобий ролга эга бўлди. Бугунги кунда мамлакатда аҳолини иш билан бандлигини таъминлаш бўйича амалга оширилаётган таркибий ўзгаришлар қуйидагиларни қамраб олади: 1.Аҳолининг иш билан бандлиги таркибий тузилмасини такомиллаштириш ҳамда ишсиз аҳолини янги, меҳнат бозорида рақобатбардош касб-ҳунарларга ўргатиш. 2. Ишлаб чиқаришни модернизациялаш, техник ва технологик жиҳатдан қайта жиҳозлаш, айниқса таркибий ўзгартириш ва диверсификациялашга эътиборни кучайтириш. Бу янги иш ўринлари яратиш билан бир қаторда ички ва ташқи истеъмолга мўлжалланган янги маҳсулотлар ишлаб чиқаришни ва хизматлар кўрсатишни ҳам кўзда тутади. 3.Иш билан бандликка кўмаклашувчи марказлар фаолиятини такомиллаштириш, бунда энг аввало ушбу марказлар тузилмасини мақбуллаштириш, глобал инқироз шароитида устувор чора-тадбирларни белгилаб олиш, ижтимоий-иқтисодий ривожланиш вазифаларидан келиб чиққан ҳолда аҳолини иш билан таъминлаш учун ажратилаётган молиявий

маблағларни оқилона тақсимлаш чора-тадбирларни амалга оширишни талаб этади. Мамлакатда демографик жараёнларга боғлиқ ҳолда меҳнат ресурслари сони йил сайин ортиб бормоқда (жадвал). жадвал Ўзбекистон Республикасида меҳнат ресурслари сони динамикаси (минг киши ҳисобида) Ҳудудлар Й и л л а р 2011 йилда 2007 йилга нисбатан ўзгариши 2007 2008 2009 2010 2011 +,- % Қорақалпоғисто н Республикаси 883,5 904,4 931,4 938,0 970,2 86,7 109,8 вилоятлар: Андижон 1391,8 1433,5 1497,6 1536,0 1626,4 234,6 116,8 Бухоро 904,5 928,7 949,2 967,4 1013,4 108,9 112,0 Жиззах 582,3 601,1 622,2 636,1 675,2 92,9 115,9 Қашқадарё 1345,4 1395,8 1438,3 1481,7 1568,9 223,5 116,6 Навоий 501,6 509,8 527,3 532,1 537,1 35,5 107,0 Наманган 1207,0 1246,5 1288,2 1328,5 1432,8 225,8 118,7 Самарқанд 1617,0 1672,2 1725,8 1782,1 1900,2 283,2 117,5 Сирдарё 390,3 401,9 407,8 415,5 430,9 40,6 110,4 Сурхондарё 1057,7 1096,5 1133,5 1172,9 1246,5 188,8 117,8 Тошкент 1447,4 1477,9 1499,3 1518,2 1564,6 117,2 108,0 Фарғона 1617,5 1667,2 1720,1 1769,3 1897,1 279,6 117,2 Хоразм 823,3 847,7 874,1 892,8 922,4 99,1 112,0 Тошкент ш. 1446,9 1461,5 1508,8 1533,6 1524,2 77,3 105,3 Республика бўйича 152 19,6 15644,9 16123,6 16504,2 17309,8 2090,2 113,7 Жадвалдан кўриниб турганидек, 2007-2011 йиллар давомида республикада меҳнат ресурслари сони 2090,2 минг кишига ёки 13,7 фоизга ортган. Бу даврда меҳнат ресурслари сонининг ўртача йиллик ўсиш суръати 2,6 % ни ташкил қилган.

Ўзбекистонда меҳнат ресурслари муттасил ортиб бораётганлиги ҳисобга олинган ҳолда янги иш ўринлари яратишнинг ўзига хос тизими яратилган (расм).

Инвестиция дастурлари Маҳаллийлаштириш дастурлари Ишлаб чиқаришни модернизациялаш ва технологик қайта жиҳозлаш тармоқ дастурлари Вақтинча ишламаётган, шу жумладан тижорат банклари балансига берилган корхоналарни тиклаш Кичик корхоналар ва микрофирмалар ташкил этиш Хусусий тадбиркорликни ривожлантириш Касаначиликни, жумладан саноат корхоналар билан кооперация асосидаги касаначиликни ривожлантириш Ҳунармандчилик ва оилавий тадбиркорликни ривожлантиришЯНГИ ИШ Ж ОЙЛАРИ

расм. Ўзбекистонда янги иш жойлари яратиш тизими Янги иш ўринлари инвестиция дастурлари, маҳаллийлаштириш дастурлари, ишлаб чиқаришни модернизациялаш ва технологик қайта жиҳозлаш тармоқ дастурлари, вақтинча ишламаётган корхоналарни, шу жумладан тижорат банклари балансига берилган корхоналарни тиклаш, кичик корхоналар ва микрофирмалар ташкил этиш, хусусий тадбиркорликни ривожлантириш, касаначиликни, биринчи навбатда саноат корхоналари билан меҳнат шартномаси бўйича кооперациялашишга асосланган касаначиликни ҳамда ҳунармандчилик ва оилавий тадбиркорликни ривожлантириш, фермер ва деҳқон хўжаликларини, айниқса паррандачилик, балиқчилик, асаларичиликка, шунингдек мева-сабзавот ва бошқа турдаги қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишлашга ихтисослаштирилган тузилмаларни ташкил этиш ва ривожлантириш, ишлаб чиқариш ва ижтимоий инфратузилмаларни ривожлантириш, аҳоли пунктларини ободонлаштиришни кенгайтириш ҳисобига яратилмоқда. Ўзбекистонда иқтисодий ночор корхоналарни банклар балансига ўтказиб, уларни соғломлаштириш борасида қўлланган ноанъанавий ёндашув ўзини оқлади ва самарадорлигини кўрсатди. Тижорат банкларига берилган 164 та банкрот корхонадан 2012 йил бошигача 156 тасида ишлаб чиқариш фаолияти тўлиқ тикланди, 110 та корхона янги инвесторларга сотилди. Бундай корхоналарни техник қайта жиҳозлаш ва модернизация қилиш ишларига тижорат банклари томонидан 275,0 миллиард сўм миқдорида инвестиция киритилди, натижада 22 мингдан зиёд иш ўрни яратилди. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни жадал ривожлантириш Ўзбекистон иқтисодий сиёсатининг энг усутувор йўналишларидан бирига айланган. Бунда миллий анъаналар, ривожланган давлатларнинг тажрибаси, кичик бизнеснинг бозор конъюнктурасига жуда тез мослашиши, аҳолини иш билан таъминлаш ва даромадларини кўпайтиришдаги роли, шунингдек Ҳунармандчилик ва оилавий тадбиркорликни ривожлантириш Фермер ва деҳқон хўжаликларини ташкил этиш ва ривожлантириш Ишлаб чиқариш ва ижтимоий инфратузилмаларни ривожлантириш Аҳоли пунктларини ободонлаштиришни кенгайтириш

жамиятнинг ижтимоий-барқарорлигини таъминлашдаги аҳамияти ҳисобга олинган. Иқтисодиёт бу соҳасини ҳар тарафлама қўллаб-қувватлаш, жумладан 2006-2011 йиллар мобайнида микрофирмалар ва кичик корхоналар учун ягона солиқ тўлови 12,0 % дан 7,0 % га 6,0 % га, юридик шахслар учун фойда солиғи 15,0 % дан 10,0 % га туширилганида ўз ифодасини топди. Бундан ташқари экология солиғи, ягона солиқ, ялпи даромад солиғи ва айрим бошқа солиқларнинг бекор қилиниши тадбиркорларга салмоқли маблағларини тежаш имконини бермоқда. 2012 йилга келиб жами иқтисодиётда банд бўлганларнинг 74,8% ёки 8913,5 минг нафар кишининг бандлиги кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик улушига тўғри келди. Агар 1995 йилда мамлакатда 85,0 мингта янги иш жойи ташкил этилган бўлса, 2011 йилда бу кўрсаткич қарийб 1,0 млн. тага етди (4.9-расм). Биргина Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги ҳузуридаги Иш билан бандликка кўмаклашувчи фонд ҳисобидан асосан олис жойларда хизмат кўрсатиш ва сервис, касаначилик ва оилавий тадбиркорлик соҳаларида янги иш жойлари яратишга 8,1 млрд.сўм маблағ ажратилди.0 200 400 600 800 1000 1995 2000 2005 2011 85 118 425 990 52 78 312 640 12 18 41 230 Жами иш жойлари сони Шу жумладан кичик бизнесда Касаначиликда

расм. Ўзбекистонда янги иш жойлари яратиш динамикаси (минг иш жойи ҳисобида) Янги иш жойлари яратиш бўйича Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳрида ҳам ҳудудий дастурлар ишлаб чиқилиб, улар ижросини таҳминлаш юзасидан зарур чоралар кўрилади ( жадвал). жадвал Ўзбекистон Республикаси ҳудудларида яратилган иш ўринлари сони динамикаси (бирлик) Ҳудудлар Й и л л а р 2011 йилда 2008 йилга нисбатан ўзгариши 2008 2009 2010 2011 +,- % Қорақалпоғистон Республикаси 28602 48064 48118 48362 19760 169,1 вилоятлар: Андижон 55670 77889 77902 78292 22622 140,6 Бухоро 54266 72904 72998 73363 19097 135,2 Жиззах 29566 43297 43317 43515 13949 147,1 Қашқадарё 59191 85734 86444 86890 27699 146,8 Навоий 30139 39870 40321 40596 10457 134,7 Наманган 49672 70762 71039 71778 22106 144,5 Самарқанд 63570 91712 92020 92700 29130 145,8 Сурхондарё 44296 63686 63706 64644 20348 145,9 Сирдарё 28660 37899 37920 38623 9963 134,7 Тошкент 52719 85333 85500 86000 33281 163,2 Фарғона 63286 90050 91173 91246 27960 144,1 Хоразм 37110 59192 59182 59575 22465 160,5 Тошкент ш. 64159 74140 80361 80663 16504 125,7 Республика бўйича 660906 940532 950001 956247 295341 144,6

Аҳолини иш билан таъминлаш даражасини оширишда қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишлайдиган кичик ва минифирмаларнинг ташкил этилиши муҳим аҳамиятга эгадир. Ўзбекистонда 2011-2015 йиллар давомида қишлок хўжалик маҳсулотларини қайта ишлаш бўйича 507 та лойиҳа амалга оширилади. Жумладан: ● гўштни қайта ишлаш буйича 142 та корхона ташкил этилиб, қўшимча 25,2 минг тонна; ● сутни кайта ишлаш буйича 159 та корхона ташкил этилиб, қўшимча 65,6 минг тонна; ● мева-сабзавотни кайта ишлаш буйича 189 та корхона ташкил этилиб, қўшимча 89,7 минг тонна маҳсулот ишлаб чиқарилади. Янги корхоналар ташкил этиш учун 202,0 млрд.сўмлик, 192 та корхонани реконструкция қилиш ва модернизациялаш учун 46 млрд.сўмлик маблағ ажратилган. Шу билан бирга бу мақсадга Халкаро қишлоқ хўжалигини ривожлантириш фонди (МФСР) оркали 22,0 млн.АКШ доллари микдоридаги кредит сарфланади. Бундан ташқари, Жаҳон банки ҳам бу соҳани ривожлантиришга 110,0 млн. АКШ доллари микдорида кредит ажратиши кўзда тутилган. жадвал Ўзбекистон Республикасида иш билан банд аҳоли сони динамикаси (минг киши ҳисобида) Ҳудудлар Й и л л а р 2011 йилда 2007 йилга нисбатан ўзгариши 2007 2008 2009 2010 2011 +,- % Қорақалпоғистон Республикаси 551,1 561,1 566,1 580,8 590,0 38,9 107,0 вилоятлар:

Андижон 1014,8 1047,3 1063,0 1112,1 1144,8 130,0 112,8 Бухоро 708,0 729,1 748,5 768,1 784,7 76,7 110,8 Жиззах 350,9 360,6 396,6 381,6 392,4 41,5 111,8 Қашқадарё 877,9 908,7 934,9 971,7 1003,8 125,9 114,3 Навоий 389,9 396,7 404,6 408,0 413,4 23,5 106,0 Наманган 738,0 763,3 790,1 815,3 841,7 103,7 114,0 Самарқанд 1115,8 1152,0 1186,7 1229,9 1269,8 154,0 113,8 Сирдарё 296,1 304,1 318,9 320,0 327,5 31,4 110,6 Сурхондарё 696,7 722,5 744,6 784,5 817,8 121,1 117,3 Тошкент 1068,6 1097,5 1127,0 1155,4 1183,5 114 , 9 110,7 Фарғона 1241,3 1280,1 1318,0 1340,5 1367,6 126,3 110,2 Хоразм 553,6 571,1 583,0 606,7 625,2 72,6 112,9 Тошкент ш. 1132,4 1140,8 1145,8 1153,8 1156,7 24,3 102,1 Республика бўйича 10735 , 4 11035,4 11328,1 11628,4 11919,1 1183,7 111,0 Ўзбекистонда янги иш ўринларини ташкил этиш, иқтисодиёт тармоқлари таркибини диверсификация қилиш, малакали мутахассислар тайёрлаш ва шунингдек, 12 йиллик мажбурий таълим тизимига ўтиш борасида кўрилган чора-тадбирлар аҳолининг бандлик даражасини янада ошириш имконини берди жадвал. Фақат 2007-2010 йиллар мобайнида мамлакатда иш билан банд бўлган аҳоли сони 10735,4 минг кишидан 11919,1 минг кишига ёки 11,0 % га ортган. Бу даврда иш билан банд бўлган аҳоли сони республиканинг барча ҳудудларида ортган. Ўтган беш йил давомида иш билан банд бўлган аҳоли сонининг ўсиш суръати Андижон, Жиззах, Қашқадарё, Наманган, Самарқанд, Сурхондарё ва Хоразм вилоятларида, айниқса юқори бўлган. Аҳоли бандлигини таъминлаш ва иш ўринлари ташкил этиш муаммоларини изчил ҳал этишга қаратилган тизимли чора-тадбирларнинг амалга оширилиши натижасида иқтисодиётдаги банд аҳоли сони 2,5 % га ўсди ва деярли 11,9 млн. кишига етди, иқтисодиётнинг нодавлат секторидаги бандлар улуши 79,4 % ни, шу жумладан кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликда бандлар – 74,2 % ни ташкил этди. Бандликнинг энг юқори ўсиш суръатлари қурилишда (105,2 %), уй-жой-коммунал хўжалигида ва

аҳолига маиший хизмат кўрсатишда (105,1 %), савдо ва умумий овқатланишда (105,0 %), транспорт ва алоқада (104,4 %) қайд этилди (4.7- жадвал). Аҳоли бандлиги таркибида ҳам муҳим ижобий ўзгаришлар таъминланди. Агар мустақилликнинг дастлабки йилларида иш билан банд бўлганларнинг 60,0% давлат сектори ҳиссасига тўғри келган бўлса, бугунги кунга келиб мазкур секторда умумий иш билан банд аҳолининг 20,0 % дан кўпроғи меҳнат қилмоқда. Бандликнинг соҳалар бўйича таркибида ҳам ижобий тенденциялар кузатилди. Хусусан, қишлоқ хўжалигида банд бўлган аҳоли сони сезиларли даражада камайди. Агар 1991 йилда мазкур соҳада ишловчилар сони жами иш билан банд бўлганларнинг 40,0 % ни ташкил этган бўлса, ҳозирги вақтда бу кўрсаткич 25,0 % га тушди. Шу билан бирга, хизмат кўрсатиш, транспорт ва қурилиш соҳаларида иш билан банд бўлганлар сони ўсиб, 36,0 % дан 52,0 % га етди. жадвал Ўзбекистон Республикасида иқтисодиёт тармоқларида, кичик корхоналар ва фермер хўжаликларида иш билан бандлар сони динамикаси (минг киши ҳисобида) Ҳудудлар Иқтисодиёт тармоқларида иш билан банд аҳоли сони Кичик корхоналар ва фермер хўжаликларида иш билан банд аҳоли сони 2007 й 2011 й 2011 йилда 2007 йилга нисбатан ўзгариши, % 2007 й 2011 й 2011 йилда 2007 йилга нисбатан ўзгариши, % Қорақалпоғистон 145,9 160,1 109,7 104,1 109,7 105,3

Республикаси вилоятлар: Андижон 176,4 207,5 117,6 197,3 209,7 106,2 Бухоро 161,5 165,6 102,5 140,8 144,0 102,2 Жиззах 68,2 80,6 118,1 84,7 100,8 119,0 Қашқадарё 201,5 231,4 114,8 149,3 172,6 115,6 Навоий 150,6 165,4 109,8 56,6 59,4 104,9 Наманган 160,5 171,8 107,0 148,9 142,6 95,7 Самарқанд 228,1 228,7 100,2 218,9 250,7 114,5 Сирдарё 58,6 68,7 117,2 72,6 93,9 129,3 Сурхондарё 140,3 162,8 116,0 175,4 193,6 110,3 Тошкент 256,4 274,4 107,0 191,1 206,4 108,0 Фарғона 266,8 299,8 112,3 222,0 286,8 129,1 Хоразм 118,6 125,2 105,5 161,2 146,7 91,0 Тошкент ш. 418,0 437,6 104,6 171,1 221,5 129,4 Республика бўйича 2 551,7 2779,8 108 , 9 2094,3 2338,4 111,6 Кичик корхоналар ва фермер хўжаликларида иш билан банд аҳоли сони ҳам йил сайин ортиб, 2007 йилдаги 2094,2 минг кишидан 2011 йилда 2338,4 минг кишига ёки 11,6 % га кўпайди. Тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш бозор иқтисодиётининг асосий ҳаракатлантирувчи кучи ҳисобланган кичик мулкдорлар синфини барпо қилишга, мамлакатимиз бозорини истеъмол товарлари ва турли хизматлар билан бойитиш имкониятини яратишга, ҳар бир оила даромадини кўпайтиришда ҳамда янги иш ўринларини яратиш эвазига ишсизлик масаласини ҳал этишга замин яратади. Республикада тадбиркорлик фаолиятини ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратилганлиги боис бу соҳада иш билан банд бўлган аҳоли сони йил сайин ортиб бормоқда (жадвал). жадвал Ўзбекистон Республикасида тадбиркорлик фаолиятида ва деҳқон хўжаликларида иш билан банд бўлганлар сони динамикаси (минг киши ҳисобида) Ҳудудлар Юридик шахс мақомига эга бўлмаган, лицензияга эга Деҳқон хўжаликларида иш билан банд аҳоли сони

тадбиркорликда банд бўлганлар сони 2007 й 2011 й 2011 йилда 2007 йилга нисбатан ўзгариши, % 2007 й 2011 й 2011 йилда 2007 йилга нисбатан ўзгариши, % Қорақалпоғистон Республикаси 4,6 29,8 647,8 103,9 96,7 93,0 Вилоятлар: Андижон 12,3 61,0 495,9 170,1 177,8 104,5 Бухоро 8,9 49,5 556,1 129,4 151,4 117,0 Жиззах 4,7 23,3 495,7 63,4 98,1 154,7 Қашқадарё 10,5 43,8 417,1 128,6 150,2 116,7 Навоий 5,7 25,8 452,6 49,4 60,8 123,0 Наманган 13,0 66,8 513,8 95,4 114,6 120,1 Самарқанд 12,5 65,0 520,0 148,3 188,8 127,3 Сирдарё 2,5 10,8 432,0 26,8 60,2 224,6 Сурхондарё 6,3 27,6 438,0 129,8 153,6 118,3 Тошкент 12,2 65,9 540,1 177,4 190,6 107,4 Фарғона 17,8 99,1 556,7 168,2 192,7 114,5 Хоразм 5,5 23,8 432,7 81,5 106,0 130,0 Тошкент ш. 24,2 105,9 437,6 0 6,2 - Республика бўйича 140 ,8 698,4 496,0 1472,5 1745,0 118,5 2007-2011 йилларда республика бўйича юридик шахс мақомига эга бўлмаган, лекин лицензияга эга тадбиркорликда банд бўлганлар сони 140,8 минг кишидан 698,4 минг кишига ёки 4,96 мартага кўпайган. Мамлакатда деҳқон хўжаликларини ташкил этишда қатор ютуқларга эришилмоқда ва уларни қуйидагилар билан изоҳлаш мумкин: • х ўжаликни ташкил этишнинг ихчамлиги ва уларнинг бозор муҳитига тезда мосланувчанлиги; • хўжалик аъзоларининг маълум бир оилага мансублиги;

• оила маблағлари ҳисобидан ишлаб чиқаришни ташкил этиш имкониятининг мавжудлиги; • меҳнатни ташкил қилишдаги ва хўжаликни бошқаришдаги қулайликлар. Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги маълумотларига қараганда, деҳқон хўжаликларида иш билан банд бўлган аҳоли сони 1472,5 минг кишидан 1745,0 минг кишига ёки 18,5 % га ортган. Ўзбекистонда ишсизлик даражаси Халқаро меҳнат ташкилотининг услубиёти асосида ҳисоблаб чиқилган ва у йўл қўйиш мумкин деб ҳисобланадиган - иқтисодий фаол аҳолининг 5,0 % доирасида ушлаб турилибди. Мамлакатда ишсизларни ишга жойлаштириш бўйича етарли даражада самарали иш олиб борилмоқда, бу меҳнат бозорининг юқори даражадаги фаоллигининг далилидир. Давлат иш билан таъминлашга муҳтож бўлган аҳолига қуйидагиларни кафолатлайди: • ишсизлик нафақасини тўлаш; •меҳнат органларининг йўлланмаси бўйича касбга тайёрлаш, қайта тайёрлаш ёки малака ошириш даврида стипендия тўланиши ҳамда шу даврни умумий меҳнат стажига қўшиш; • ишсиз шахсга қарамоғидагиларини ҳисобга олган ҳолда моддий ёрдам бериш; • ҳақ тўланадиган жамоат ишларида қатнашиш имконияти; • меҳнат органларининг таклифига биноан ишлаш учун ихтиёрий равишда бошқа ерга кўчиш билан боғлиқ ҳаражатларини қоплаш. Ишсиз шахсларга моддий кўмак беришда ишсизлик нафақаси асосий аҳамиятга эга бўлиб, расмий ишсиз деб эътироф этилган шахсларга бир йил оралиғида кўпи билан йигирма олти календарь ҳафта (олти ой), илгари умуман ишламаган ва биринчи бор иш қидираётган шахсларга эса ўн икки ойлик давр мобайнида ўн уч календарь ҳафта (уч ой) тўланади.

Ишсизлик нафақаси миқдорини белгилаш муҳим бўлиб, мамлакатимиз меҳнат қонунчилигида бу миқдор ҳам аниқ кўрсатилган: Ишдан ва иш ҳақидан (меҳнат даромадидан) маҳрум бўлган тақдирда, ишсизлик нафақаси олиш ҳуқуқига эга бўлган шахсларга олдинги иш жойидаги ўртача иш ҳақининг 50,0 % миқдорида, аммо қонун ҳужжатларига белгиланган энг кам иш ҳақидан оз бўлмаган ва нафақани ҳисоблаш пайтида Ўзбекистон Республикасида таркиб топган ўртача иш ҳақидан ортиқ бўлмаган миқдорда ишсизлик нафақаси тўлаш кафолатланади. Илгари ишламаган, биринчи марта иш қидираётган ва ишсизлик нафақаси олиш ҳуқуқига эга бўлган шахсларга маҳаллий меҳнат органи томонидан касбга тайёрлаш ёки ишга жойлашиш имконияти берилмаган тақдирда, уларга қонун ҳужжатларида белгиланган энг кам иш ҳақининг камида 75,0 миқдорида нафақа тўлаш кафолатланади. Статистик маълумотларга кўра, Республикада иш билан таъминлашга муҳтож бўлган аҳоли сони ортиб бормоқда (4.9-жадвал). 2007-2011 йилларда Ўзбекистон Республикасида иш билан таъминлашга муҳтож бўлган аҳоли сони 563,8 минг кишидан 622,4 минг кишига ёки 10,4 % га ортган. Лекин иш билан таъминлашга муҳтож бўлган аҳоли сонининг ўсиш суръати бир меъёрда кечмаган. Хусусан, 2007-2009 йилларда иш билан таъминлашга муҳтож бўлган аҳоли сони 563,8 минг кишидан 631,5 минг кишига ёки 12,0 % га ортган бўлса, 2010 йилда иш билан таъминлашга муҳтож бўлган аҳоли сонининг камайиши кузатилиб, 2011 йилда 2009 йилга нисбатан 1,5 % га қисқарган. жадвал Ўзбекистон Республикасида иш билан таъминлашга муҳтож бўлган аҳоли сони динамикаси (минг киши ҳисобида) Ҳудудлар Й и л л а р 2011 йилда 2007 йилга нисбатан ўзгариши

2007 2008 2009 2010 2011 +,- % Қорақалпоғистон Республикаси 41 ,2 41,9 42,2 44,5 41,7 0,5 101,2 вилоятлар: Андижон 63,2 64,1 65,6 65,1 64,6 1,4 102,2 Бухоро 33,4 33,6 40,9 40,0 40,3 6,9 120,6 Жиззах 15,4 15,5 21,8 22,0 21,5 6,1 139,6 Қашқадарё 47,9 47,9 57,0 56,6 56,2 8,3 117,3 Навоий 20,3 20,3 20,9 20,1 20,5 0,2 100,9 Наманган 46,7 46,7 49,3 48,3 48,5 1,8 103,8 Самарқанд 64,4 65,3 75,2 74,8 74,1 9,7 115,0 Сирдарё 12,8 12,8 14,8 14,4 14,6 1,8 114,0 Сурхондарё 35,3 35,4 47,0 46,1 46,3 11,0 131,6 Тошкент 44,9 44,9 47,9 47,4 47,3 2,4 105,3 Фарғона 71,6 72,6 72,5 77,1 71,4 -0,2 99,7 Хоразм 28,1 28,0 35,1 33,6 34,6 6,5 123,1 Тошкент ш. 36,7 38,6 41,2 38,0 40,6 3,9 110,6 Республика бўйича 563,8 567,7 631,5 628,2 622,4 58,6 110,4 Бандликка кўмаклашувчи ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш марказларида мурожаат қилган фуқароларнинг ишга жойлаштирилиши даражаси 87,5% ни ташкил этмоқда. Шуни таъкидлаш жоизки, ишга жойлашишнинг энг юқори даражаси (66,5%) ўрта маълумотлиларга тегишли. Бу маълум даражада меҳнат бозорининг хусусиятларидан далолат беради. Энг ёш гурухда (18 ёшгача) ишга жойлашиш даражаси 84,8 % ни, 19- 29 ёшда эса 88,2 % ни ташкил этади. Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлигининг маълумотлари иш билан таъминлашга муҳтож бўлган аҳолининг асосий қисмини мустақил иш қидираётганлар ташкил қилишини кўрсатади. Жумладан, 2007 йилда республика бўйича жами иш билан таъминлашга муҳтож бўлган аҳолининг 95,3 фоизини мустақил иш қидираётганлар ташкил қилган бўлса, 2011 йилда бу кўрсаткич 97,7 фоизга тенг бўлган. Кўрилаётган даврда бандликка кўмаклашиш ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш туман

(шаҳар) марказлари томонидан рўйхатдан ўтган ишсизлар улуши мос равишда 4,7 ва 2,3 фоизларга тенг бўлган. Республикада иш билан таъминлашга муҳтож бўлган аҳолига кўрсатилаётган хизматлар сифатининг ортиши ишсизлик даражасининг камайишини таъминлади (расм). расм. Ўзбекистон Республикасида аҳолининг ишсизлик даражаси, (%) Юқоридаги маълумотлар мамлакатда иш излаб меҳнат муассасаларига мурожаат қилганлар, иш билан таъминланганлар сони йилдан-йилга ошиб, ишсизлар сони ва даражаси пасайиб боришидан далолат беради. Бунинг асосий сабаблари қуйидагилардир: •иқтисодий фаол аҳоли ва иш билан банд аҳолининг ўсиб бориши; •меҳнат ресурсларининг юқори суръатларда ўсиши, меҳнат муассасалари хизматларининг яхшиланиши ва уларга иш излаб мурожаат қилаётганлар сонининг ортиши; • меҳнат муассасалари таклиф этаётган кўплаб бўш иш ўринларининг мавжудлиги, фуқароларни ишга жойлаштириш фаолиятининг яхшиланиши

ва бунинг натижасида иш излаб мурожаат қилганлар аксарият қисмининг иш билан таъминланиши (жадвал). жадвал Бандликка кўмаклашувчи ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш марказлари (БКМ) томонидан ишга жойлаштирилган аҳоли сони (минг киши) Ҳудудлар БКМга мурожат қилганлар сони БКМ йўлланмаси билан ишга жойлашганлар сони Қорақалпоғистон 47,3 43,0 Вилоятлар: Андижон 55,1 49,3 Бухоро 39,8 31,7 Жиззах 32,5 28,0 Қашқадарё 58,9 52,2 Навоий 30,3 26,8 Наманган 58,9 49,9 Самарқанд 64,4 59,0 Сурхондарё 38,0 32,9 Сирдарё 20,9 17,7 Тошкент 43,3 39,2 Фарғона 76,7 66,6 Хоразм 46,1 32,1 Тошкент шаҳри 46,2 38,0 Жами 658,3 566,3 Меҳнат органлари ишсизликнинг фрикцион ва бошқа турлари ортишига йўл қўймаслик мақсадида томонидан ишга муҳтож фуқаролар: • янги касбларга ўргатилади; • мавжуд бўш иш жойларидан хабардор қилади; Ишсизлик даврий хусусият касб этганда давлат бюджет, фискал, кредит-пул воситаларини ишга солади, яъни:

• иш билан таъминлашни кучайтириш учун иш берувчиларни янги иш жойлари яратишга рағбатлантиради; • тадбиркорларни қўллаб-қувватлаш мақсадида уларга солиқ, кредит ажратишда имтиёзлар беради; • меҳнат биржаларига маблағ ажратишни кўпайтиради. Меҳнат муассасалари томонидан фуқароларни ишга жойлаштириш ишлари билан биргаликда, меҳнат бозоридаги талаб ва таклифни мувофиқлаштириш фаолияти, ишсиз фуқароларни турли касбларга тайёрлаш, пул тўланадиган жамоат ишларини ташкил этиш, меҳнат ярмаркалари уюштириш, меҳнат бозоридаги талаб ва таклифни тадқиқ қилиш, бу бозордаги талабни ўсишига кўмаклашиш, ҳукуматнинг меҳнат муносабатларидаги ижтимоий кафолатларини амалга ошириш ишлари қилинмоқда (жадвал). Ҳақ тўланадиган жамоат ишлари деганда, ҳаммабоп, одатда, белгиланган тартибда ишсиз деб эътироф этилган фуқаролар учун уларнинг махсус дастлабки касб тайёргарлигини талаб қилмайдиган меҳнат фаолиятининг вақтинча турлари тушунилади Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 19 июлдаги “Ҳақ тўланадиган жамоат ишларини ташкил қилиш тўғрисида”ги 353-сон қарорига асосан ҳ ақ тўланадиган жамоат ишлари қуйидаги мақсадларда ташкил қилинади:  иш қидираётган шахс сифатида меҳнат органларида рўйхатга олинган фуқароларга уларнинг вақтинча иш ҳақи (меҳнат даромади) олиши ва иш қидираётган даврида уларни моддий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш, меҳнат органлари томонидан ишсиз деб эътироф этилган фуєароларни ваєтинча иш билан таъминлаш учун шарт-шароитлар яратиш; жадвал Ўзбекистон Республикасида ҳақ тўланадиган жамоат ишларида иштирок этган ва касбга тайёрлашга юборилган фуқаролар сони динамикаси (киши ҳисобида)

Ҳудудлар Ҳақ тўланадиган жамоат ишларида иштирок этган кишилар сони К асбга тайёрлашга юборилган фуқаролар сони 2007 й 2011 й 2011 йилда 2007 йилга нисбатан ўзгариши, % 2007 й 2011 й 2011 йилда 2007 йилга нисбатан ўзгариши, % Қорақалпоғистон Республикаси 4461 3406 76,3 317 972 306,6 вилоятлар: Андижон 1379 4929 357,4 1288 2735 212,3 Бухоро 1475 3680 249,5 778 1707 219,4 Жиззах 1208 1862 154,1 700 840 120,0 Қашқадарё 3324 4349 130,8 695 1385 199,2 Навоий 790 1927 243,9 495 982 198,3 Наманган 3474 3597 103,5 501 802 160,0 Самарқанд 1633 5500 336,8 555 1072 193,1 Сирдарё 728 3255 447,1 489 1966 402,0 Сурхондарё 918 1241 135,1 329 721 219,1 Тошкент 1273 4273 335,6 1028 2218 215,7 Фарғона 3071 6273 204,2 1735 3126 180,1 Хоразм 1771 2587 146,0 934 1273 136,3 Тошкент ш. 2122 2729 128,6 3832 6440 168,0 Республика бўйича 27627 49608 179,5 13676 26239 191,8  биринчи марта иш қидираётган ва касби (мутахассислиги) бўлмаган шахсларни меҳнат фаолиятига жалб қилиш;  турли сабабларга кўра касб фаолиятида анча узилишлар бўлган шахсларни (илгари болалар тарбияси, беморлар ва оиланинг кекса аъзоларига

қараш билан машғул бўлган, жазони ўташ муассасаларидан озод қилинганлар ва бошқалар) меҳнатга қайта тиклаш;  иқтисодиёт ва ижтимоий соҳанинг ижтимоий аҳамиятга эга бўлган объектларини ишчи кучи билан таъминлаш. Ўзбекистон Республикасида ишсиз шахсларни касбга тайёрлаш ва қайта тайёрлаш, уларнинг малакасини ошириш тизими орқали уларни касбга ўқитиш ва қайта ўқитиш, малакасини ошириш тизими шакллантирилган. Унинг таркибига қуйидагилар киради:  Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлигининг ишсиз шахсларни касбга тайёрлаш ва қайта тайёрлаш, уларнинг малакасини оширишга доир масалалар билан шуғулланадиган тузилмавий бўлинмалари;  ишсиз шахсларни касбга тайёрлаш ва қайта тайёрлаш, малакасини оширишнинг барча турлари ва шакллари бўйича касбий таълимни ташкил қиладиган ҳудудий меҳнат органларининг жойлардаги ўқув марказлари;  касб-ҳунар коллежлари;  корхона, муассаса, ташкилотларнинг ўқув бўлинмалари;  малака ошириш ва қайта тайёрлаш тизимининг олий ва ўрта махсус ўқув юртлари (академик лицейлар) қошидаги ўқув муассасалари;  таълимни ташкил этиш хусусида рухсатномаси бўлган тижорат ва хўжалик ҳисобидаги ташкилотлар, уюшмалар;  шогирдларга касб ўргатиш имкониятларига эга бўлган “Ҳунарманд” уюшмасига аъзо бўлган тадбиркор халқ усталарининг мактаблари киради. Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлигининг маълумотларига кўра, республикада к асбга тайёрлашга юборилган фуқаролар сони 2007 йилдаги 13676 нафардан 2011 йилда 26239 нафарга ёки 91,8 % га ортган. Республикада ишга жойлашишга муҳтож аҳолини бир марталик ишга жалб қилиш ишлари ҳам йилдан-йилга такомиллашиб бормоқда. Бу фаолиятнинг моҳияти шундаки, ўз меҳнат лаёқатини қисқа муддатли (тўлиқ бир иш кунида ёки тўлиқсиз бир иш кунида, икки ёки ундан ортиқ, лекин бир

ойдан кам иш кунида) сотиш истагида бўлган фуқароларга меҳнат муассасалари иш берувчи ва ёлланма ишчини бир-бири билан учраштириш ва келишиб олишларига кўмаклашмоқда. Бундай тадбирлар аҳоли гавжум бўлган ва илгаридан норасмий тарзда меҳнат лаёқати савдоси амалга оширилган жойларда ташкил қилинмоқда.

Адабиётлар рўйхати 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси .- Т.: Ўзбекистон, 2010. 2. Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат Кодекси // http :// www . lex . uz . 3. Ўзбекистон Республикасининг Оила Кодекси // http :// www . lex . uz 4. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш давр талаби. Т.5. - Т.: “Ўзбекистон”, 1996. 5. Каримов И.А.. Баркамол авлод — Ўзбекистон тараққиёти пойдевори. – Т.: Ўзбекистон, 1997. 6. Каримов И.А.. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли / Ўзбекистон буюк келажак сари. – Т.: Ўзбекистон, 1999 7. Каримов И.А. Ўзбекистон демократик тараққиётининг янги босқичида. Т.: Ўзбекистон, 2005. 8. Q.Abdurahmonov , N.T.Shoyusupova Aholining ish bilan bandligi: O’quv- qo’llanma.-Т.: TDIU, 2011. 9. Q .X.Abduramanov, X.Abduramanov Mehnat resurslari safarbarligi. O’quv- qo’llanma.-Т.: TDIU, 2011. 10. Q.X.Abdurahmonov, X.ХAbduramanov. Demografiya: O’quv-qo’llanma.- Т.: TDIU, 2011 11. Q.X.Abdurahmonov, N.T.Shoyusupova. Mehnat iqtisodiyoti:Ijtimoiy mehnat munosabatlari: Darslik. - Т.: TDIU, 2011 12. Абдурахманов К.Х., Абдуллаев А.М., Дадабаев Ш.Х. Региональная экономика и управление. –Т.: Фан ва технология. 2007. 13. httр: // www.gov.uz – Ўзбекистон Республикасининг давлат портали. 14. http: // www . mineconomu . uz – Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт вазирлигининг расмий сайти 15. www.arxiv.uz 16. www.referat.arxiv.uz

O'xshashlar

Ўзбекистонда инсон тараққиёти. Ҳамма нарса инсон учун, инсон манфаатлари учун

Инсон тараққиёти концепцияси

Инсон тараққиёти омиллари

Миллий-маънавий тикланишда санъатнинг роли

Ўзбекистонда инсон тараққиётининг устувор йўналишлари