logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Mexanika
  4. НАЗАРИЙ МЕХАНИКА ФАНИНИНГ АСОСИЙ БЎЛИМЛАРИ

НАЗАРИЙ МЕХАНИКА ФАНИНИНГ АСОСИЙ БЎЛИМЛАРИ

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2713.5 KB
Ko'chirib olish
НАЗАРИЙ МЕХАНИКА ФАНИНИНГ АСОСИЙ БЎЛИМЛАРИ Режа: 1. Назарий механика ф ани т ўғрисида қисқача маълумот 2. Статика. Статиканинг асосий тушунча ва қоидалари 3. боғланиш ва боғланиш реакциялари 4. Кучнинг ўқдаги ва текисликдаги проекцияси 5. Кинематика. Кинематиканинг асосий тушунча ва қоидалари 6. Нуқта ҳаракатининг берилиш усуллари 7. Динамика. Динамиканинг асосий тушунча ва қоидалари НАЗАРИЙ МЕХАНИКА Ф АНИ Т ЎҒРИСИДА ҚИСҚАЧА МАЪЛУМОТ . Фан – техниканинг кескин суръатларда ривожланиши ҳозирги замон инженерлар и олдига жуда к ў п ечимини кутаётган муаммоларни қў яди. Бу м уаммоларнинг ечими м оддий жисмларнинг механик ҳ аракати ва механик ў заро таъсирларини ў рганиш билан бо ғ ли қ . Механик ҳаракат деб моддий жисмларнинг фазода вақтга боғлиқ равишда бир – бирига нисбатан вазиятини ўзгартиришига айтилади. Механик ўзаро таъсир деганда моддий жисмларнинг бир – бирига таъсир кўрсатиши натижасида бу жисмлар ҳаракатларининг ўзгариши ёки бўлмаса улар шаклларининг ўзгариши (деформацияланиши) тушунилади. Бу таъсирларнинг асосий миқдорий ўлчови сифатида куч деб аталувчи катталик қабул қилинган. Табиатда механик ҳаракатларга мисол қилиб осмон жисмларининг ҳаракати, Ер қобиғининг тебраниши, ҳаво ва денгиз оқимлари, молекулаларнинг иссиқлик ҳаракатлари, техникада эса Ер сирти ва сувда ҳаракатланувчи турли хил транспорт воситалари ва ўчувчи аппаратлар, машина – механизм ва двигателлар қисмларининг ҳаракатлари, суюқлик ва газларнинг оқими ва бошқа шунга ўхшаш ҳаракатларни кўрсатиш мумкин. Механик ўзаро таъсирларга бутун олам тортишиш конуни асосида моддий жисмларнинг ўзаро тортишиши, суюклик ва газ зарраларининг бир- бирига ўзаро таъсирлари ва бошкаларни мисол килиб курсатиш мумкин Моддий жисмларнинг механик ҳаракатлари ва ўзаро таъсирлари хакидаги фанга механика дейилади. Караб чикиладиган механиканинг муаммо доираси жуда кенг. Бу фанннинг ривожланиши натижасида механика бир катор янги фанларга бўлиниб кетди. Буларга эластиклик назарияси, пластиклик назарияси, гидромеханика, аэромеханика, газлар динамикаси, назарий механика, материаллар қаршилиги, иншоатлар статикаси, механизм ва машиналар назарияси, гидравлика каби жуда куплаб инженерлик фанларини кўрсатиш мумкин. Механиканинг асосида классик механика қонунлари (ёки Ньютон қонунлари) ётади. Классик механикада вақт ва фазо жисмларнинг ҳаракатига боғлик эмас деб қаралади. Шунингдек, жисмнинг массаси унинг тезлигига боғлик бўлмаган ўзгармас миқдор деб қаралади. Механик ҳаракатнинг умумий қонуниятлари ва моддий жисмларнинг бир – бирига бўлган ўзаро таъсирларини ўрганувчи фан Назарий механика деб аталади. Назарий механика энг оддий ҳаракат бўлиши механик ҳаракатнинг умумий қонун – қонуниятларини яратиш, ўрганиш ва асослаш билан бу қонун – қонуниятларнинг механиканинг бошқа соҳаларида тадбиқ этилишига замин яратади. Назарий м еханикада абстракт тушунчалардан кенг фойдаланилади. Масалан, жисмнинг деформацияланишини э ъ тиборга олинмаса уларни абс о лют қ атти қ жисм, шакли ва ў лчамлари эътиборга олинмаса моддий ну қ та деб қ аралади. Жисмнинг барча хоссалари бирданига эътиборга олинса ҳ еч қ андай механик ходисани назарий ва амалий жихатдан текшириб б ў лмайди, шу билан бирга, ечилиши жуда осон б ў лган ҳ ар қ андай мисол хаддан таш қ ари мураккаблаштириб юборилади. Абстракт тушунчалардан фойдаланиш зами р ида текширилаётган ёки ўрганилаётган ҳаракатнинг ҳаракат қонуниятларини катта аниқликда аниқлаш, ҳаракатга аниқ тавсиф бериш мақсадлари ётади. Бунда биринчи ҳолатда қаралаётган жисмни абсолют қаттиқ ва моддий нуқта деб қаралса, кейинги ҳолатларда кетма – кет яқинлашиш усули билан реалликка эришишга ҳаракат қилинади. Назарий механика фанининг инженерлик билимидаги энг катта аҳамияти шундан иборатки, у хозирги замон техникаси жуда кўп сохаларининг илмий базаси бўлиб хисобланади. Шу билан бирга механика қонунлари бизни ўраб олган оламни бир қатор мухим ходисаларини ўрганиш ва тушунтиришда мухим рол уйнайди. Назарий м еханика ўз мазмун ва моҳиятига кўра статика, кинематика ва динамика қ исмларига б ў ли б ўрганилади . Кучлар тўғрисида умумий билим берувчи ва кучлар таъсиридаги жисмларнинг мувозанат ҳолатини ўрганувчи “Назарий механика” фани бўлимига статика дейилади. Моддий жисмларнинг фазодаги ҳаракатини юзага келтирувчи сабабларга боғламасдан, фақат геометрик нуқтаи назардан ўрганадиган Назарий механика фани бўлимига кинематика дейилади. Кучлар таъсиридаги моддий жисмларнинг ҳаракатини жисмларнинг инертлигини ҳам ҳисобга олган ҳолда ўрганувчи Назарий механика фани бўлими динамика дейилади. Механика энг қ адимги фанлардан бири. Бизгача етиб келган механикага доир дастлабки қў лёзма ва маълумотлар қ адимги Миср ва Греция олимларига та а ъллу қ ли. Қ адимги са қ ланиб қ олган китобларда турли хил статика масалаларига доир изланишлар учрайди. Биринчи навбатда қ адимги Грециянинг буюк философи Аристотел (384-322 йй. э.о.) асарларини к ў рсатиш мумкин. Механика * с ў зини хам дастлаб Аристотел фанга киритган. «Механика» сузи грекчадан таржима қ илинганда «иншоат», «машина» деган маъноларни билдиради. Аристотел ў зининг асарларида ричаг ва бош қ а оддий машиналар мувозанати ва ҳаракатига оид умумий фикрларини ёзади. У ў зининг назарий хулосаларини ҳеч қ андай тажриба билан текшириб к ў рмади. У жисмга таъсир этувчи кучларни ў згармас деб қ аради. Шу билан бирга Аристотел нинг ў з замонасида айтган тезликларни қў шиш ха қ идаги теорема си ва ҳ аво о ғ ирликка эга деган фикрлари т ўғ ри. Қ адимги грек олимларидан яна бири маш ҳ ур олим Архимед (287-212 йй. э.о) б ў либ, у биринчи б ў либ механика муоммоларини ў рганишда математика усулларидан фойдаланди. Архимед жисмларнинг мувозанати , о ғ ирлик маркази, ричагнинг мувозанати ҳ а қ идаги қ онун ва қ атти қ жисм статикасининг асосий принципларига ҳ амда сую қ ликларнинг мувозанати ҳ а қ идаги назарияга асос солди. Мех а никанинг ривожланиши д а Ў збекистон худудида яшаган олимларнинг илмий ишлари хам мухим ў ринни эгаллайди. Абу Райхон Беруний (973-1018), Абу Али ибн Сино (980-1037), Улу ғ бек Мухаммад Тара ғ ай (1394-1449) каби мутафак к ирлар ана шулар жумласидандир. Беруний ва Ибн Сино асарларида механик ҳ аракат ҳ амда планеталарнинг ҳ аракати ҳ а қ ида ажойиб фикрлар баён қ илинган. Ибн Сино жисм ҳ олатини ў згариши ҳаракатни юзага келтиради деб к ў рсатади, жисмларнинг фазодаги ҳ аракати (механик ҳ аракат) эса ҳ аракатларнинг хусусий ҳ олидир. Улу ғ бек планеталар ҳаракатини катта ани қ ликда хисоблаган. Механика у й ғ ониш даврида – Х V асрнинг биринчи ў н йиллигида Италияда , кейинчалик бош қ а давлатларда тез ривожланди. Машхур италиялик рассом, математик механик ва инженер Леонардо до Винчи (1452-1519) механизмлар назариясини, машиналардаги иш қ аланишларни, қ увурларда сувнинг ҳ аракатини ва қ ия текисликда ги жисмларнинг ҳ аракатини ў рганган. Фанда революцион т ў нтариш қ илган поляк олими Н. Кооперник (1473- 1543) ҳ исобланади. У олам тузилишининг гелиоцентрик системасини беради. Бу системага к ў ра марказида Қ уёш унинг атрофида планеталар, шунингдек Ер хам айланади. Динамика бўлимига италиялик олим Галилео Галилей (1564-1642) асос сол ган. Г. Галилей инерция қ онунини кашф этган. Шунингдек жисмнинг қ ия текисликдаги ҳ аракатини ў рганган, жисмларининг эркин тушиш қ онунини кашф қ илган. Механиканинг асосий қ онунларини машхур инглиз математиги ва механиги Исаак Ньютон (1643-1727) кашф қилган. 1687 йилда босилиб чи ққ ан «Натурал фалсафанинг математик асос лари» деган китобида И. Ньютон классик механика конунларини т ў лик системасини беради. Ньютон механикнинг иккита асосий қ онунларини таъсир ва акс таъсир қ онуни ва бутун олам тортишиш конунларини кашф этди. XVIII асрга к е либ, тез суръатлар билан механиканинг аналитик усули, яъни дифференциал ва интеграл хисоблаш усуллари ривожлана бошлайди. Ну қ та ва қ атти қ жисм динамикаси масалаларини аввал дифференциал тенгламаларини тузиб кейин уларни интеграллаш йули билан ечиш усуллари буюк математик ва механик Л. Эйлер (1707-1783) томонидан ишлаб чи қ илди. 1743 йилда француз олими Ж. Даламбер (1717-1783) бо ғ ланишдаги механик системаларга та а ълу қ ли масалаларни Даламбер принципи деб аталувчи принцип асосида ечиш усулини берди. Француз олими Ж. Л. Лагранж (1736-1813) ў зининг “Аналитик механика” (1788) номли ас а рида механика масалаларини мумкин б ў лган к ў чиш принципини қў ллаш ёрдамида ечиш усулини берди. XIX асрга келиб машинасозлик тез суръатлар билан ривожлана бошлайди. Натижада кинематика механикадан алохида б ў лим б ў либ ажралиб чи қ ди. Ҳ озирги пайтда машина ва механизмларнинг ҳ аракатларини ў рганишда кинематика бўлими асосий ў ринни эгаллайди. XX аср бошларида буюк немис физиги Альберт Эйнштейн (1879 – 1955) томонидан нисбийлик назариясининг яратилиши механикада “Релятивистик механика” номли алоҳида бўлим ривожланишига сабаб бўлди. А. Эйнштейннинг бу ихтироси механикада фазо, вақт, масса ва энергия ҳақидаги тушунчаларни ўзгартириб юборди. Нисбийлик назарияси орқали Галилей – Ньютон қонунларига асосланган классик механика қонунлари тезлиги ёруғлик тезлигига нисбатан жуда кичик бўлган жисмларнинг ҳаракати учунгина тўғри эканлиги, бошқа катта тезликларда релятивистик механика қонунлари ўринли бўлиши исботланди. Механика фанининг ривожланишига катта ҳисса қўшганлар сифатида рус олимларидан моддийлик ва ҳаракатнинг чамбарчас боғлиқлигини аниқлаган М. В. Ломоносов (1711-1765), аналитик механика соҳасида илмий ишлари билан шуҳрат қозонган М.В.Остроградский (1801 – 1862), машина ва механизмлар назариясига асос солган П.Л.Чебишев (1821-1891), ракета назарияси ва суюқ ёқилги билан ишлайдиган ракета двигатели назариясига асос солган К.Э.Циалковский (1857-1935), ўзгарувчан массали жисмларнинг ҳаракатини ўрганган И.В.Мешчерский (1859-1935), Ернинг сунъий йўлдошларини яратган ва учирган С.П.Королёв (1906-1966), аэрогидродинамика, тебранишлар назарияси ва космонавтика соҳаларида тадқиқотлар қилган М.В.Келдиш(1911-1978)ларнинг ишларини қайд этиб ўтиш лозим. Механика фанининг ривожланишига улкан ҳисса қўшган ўзбек олимлари сифатида иплар механикаси ва иншоотларнинг сейсмик мустаҳкамлиги назариясига оид қатор илмий ишларнинг муаллифи М. Т. Ўрозбоев (1906-1971), иншоотлар заминини ҳисоблашда ва уларни лойиҳалашда, кема зирхи мустаҳкамлигини аниқлашда қўлланиладиган “Рахматуллин тўлқинлари” номини олган тўлқинлар назариясини кашф қилган Х. А. Рахматуллин (1900-1988), туташ муҳитлар механикаси масалаларини алгоритмлаш, автоматик бошқариш системаларини яратиш соҳасида илмий ишлар қилган В.К. Қобулов (1921 йилда туғилган) ларни келтириб ўтиш мумкин. 1. СТАТИКА. СТАТИКАНИНГ АСОСИЙ ТУШУНЧА ВА ҚОИДАЛАРИ. Кучлар тўғрисида умумий билим берувчи ва кучлар таъсиридаги жисмларнинг мувозанат ҳолатини ўрганувчи “Назарий механика” фани бўлими статика дейилади. Жисмларнинг мувозанати деганда уларнинг бош қ а жисмларга, масалан Ерга нисбатан тинч ҳ олати туш у нилади. Табиатда учрайдиган барча қ атти қ жисмлар, таш қ и таъсир натижасида катта ёки кичик ми қ дорда ў з формасини ў згартиради (деформаци я ланади). Деформация нинг катталиги жисмларнинг материали , уларнинг геометрик тузилиши, ў лчам лари ва таъсир этувчи кучнинг миқдор ига бо ғ ли қ . Турли хил иншоот ва конструкциялар м уст а ҳ камлигини таъминлаш учун уларнинг м атериал и ва ў лчамлари шундай танланадики, таш қ и таъсирдан ҳ осил б ў ладиган деформация жуда ҳ ам кичик б ў лсин. Шу сабабли қ атти қ жисмларнинг мувозанат шартларини ў рганишда уларнинг жуда кичик деформацияларини эътиборга олмаса ҳ ам б ў лади, яъни уларни абсолют қ атти қ жисм деб қ аралади. Абсолют қ атти қ жисм деб шундай қ атти қ жисмга айтиладики, унинг исталган икки ну қ таси орасидаги масофа доимо ў згаришсиз қ олади. Бундан кейин статика масалаларини ечишда барча жисмларни абсолют қ атти қ жисм деб қ аралади ёки қ ис қ а қ илиб қ атти қ жисмлар деб аталади. Механиканинг асосий тушунчаларидан яна бири моддий ну қ та тушунчасидир . Ў лчамлари э ъ тиборга олинмайдиган массаси бир ну қ тада т ў планган жисмга моддий ну қ та дейилади. Ҳ ар қ андай жисмни моддий ну қ талар т ў пламидан ташкил топган деб қ араш мумкин. Берилган жисмнинг мувозанат ҳ олати ёки ҳ аракати унинг бош қ а жисмлар билан механик ў заро таъсир характерига бо ғ ли қ б ў лади. Моддий жисмлар ў заро таъсирининг микдорий ў лчовига куч дейилади. Механикада ў рганиладиган катталиклар иккига б ў линади. Скаляр ва вектор катталиклар. Фа қ ат ми қ дорга эга б ў лган катталикларга скаляр катталиклар дейилади. Ми қ дордан таш қ ари фазодаги й ў налиши билан ҳ ам характерланадиган катталикларга вектор катталик лар дейилади. Куч – вектор катталик. Кучнинг жисмга к ў рсатадиган таъсири: 1) куч қў йилган ну қ та. 2) кучнинг й ў налиши. 3) кучнинг ми қ дори (модули) билан характерланади. Кучнинг модули кучни танланган ў лчов бирлиги билан солиштириш билан топилади. Кучнинг асосий ў лчов бирлиги сифатида Ҳ ал қ аро ў лчов бирликлар системасида (СИ) 1 Ньютон (1 Н) қ абул қ илинган. У бош қ а ў лчов бирликларда ҳ ам ў лчанади. Масалан, 1 кило Ньютон (1 кН=1000 Н) 1 килограмм куч (1 кг). Куч дин а мометр асбоби ёрдамида ў лчанади. Кучлар бош қ а вектор катталиклар каби устида чизи қ ча чизилган ҳ арф масалан, (F ) куч модули эса - F белги ёки устида чизи ғ и б ў лмаган ў ша ҳ арф ( F ) билан белгилаш қ абул қ илинган. Куч чизмада й ў налишли кесма билан ифодаланади (1-расм). Кесманинг узунлиги белгиланган масштабда кучнинг молулини, кесманинг й ў налиши кучнинг й ў налишини ифодалайди. А ну қ та кучнинг қ уйилиш ну қ таси (боши), В ну қ та кучнинг учи дейилади. Куч й ў налган С D чизи ққ а кучнинг таъсир чизи ғ и дейилади. Агар жисмга бир нечта nF F F ,..., , 2 1 кучлар таъсир этса, бундай кучлар т ў пламига кучлар системаси дейилади ва ( nF F F ,..., , 2 1 ) деб белгиланади. Таъсир этаётган ( nF F F ,..., , 2 1 ) кучлар системасини бош қ а бирор  nР Р Р ,... , 2 1 кучлар системаси билан алмаштирилганда жисмнинг мувозанат ҳ олати ў згармаса, бундай кучлар системасига эквивалент кучлар системаси дейилади ва қ уйидагича ёзилади. (nF F F ,..., , 2 1 )   nР Р Р ,... , 2 1 Агар кучлар системаси битта куч билан алмаштирилганда жисм ҳ олати ў згармаса, бу куч берилган кучлар системасининг тенг таъсир этувчиси дейилади ва куйидагича белгиланади. ( nF F F ,..., , 2 1 )  R Кучлар системаси таъсирида жисм мувозанатда (тинч ҳ олатда) б ў лса, бундай кучлар системасига мувозанатлашувчи кучлар системаси дейилади. ( nF F F ,..., , 2 1 )  О БОҒЛАНИШ ВА БОҒЛАНИШ РЕАКЦИЯЛАРИ . Табиатдаги барча жисмларни иккига ажратиш мумкин: эркин жисмлар ва боғланган (эркин бўлмаган) жисмлар. Жисм фазода исталган томонга ҳ аракатлана олса, бундай жисмга эркин жисм дейилади. Масалан, фазодаги ҳаво шари. Жисмнинг ҳаракати бирор сабаб билан чекланган бўлса, бу жисм боғланган жисм дейилади. Боғланган жисмларга мисол қилиб, стол устига қўйилган юк, шипга осилган қандил ва бошқаларни мисол келтиришимиз мумкин. Юк учун боғланиш стол, қандил учун боғланиш занжир ҳисобланади. Жисмнинг ҳаракат йўналишига қўйилган барча жисмлар (тўсиқлар) боғланишлар дейилади. Боғланишнинг жисмга кўрсатадиган таъсирига боғланиш реакция кучи ёки қисқача боғланиш реакцияси дейилади. Боғланишдаги жисмларнинг ҳаракати қайси йўналишда чекланган бўлса, боғланиш реакция кучи шу йўналишга тескари йўналган бўлади. Механика масалаларида ҳар қандай жисмнинг мувозанатини текшириш учун уни эркин ҳолатга келтириб олиш керак. Эркин ҳолатга келтириш дегани эса боғланган жисмнинг боғланишлари (таянчлари) ни боғланиш (таянч) реакция кучлари билан алмаштириш демакдир. Механика масалаларини ечишда боғланиш реакция кучларининг миқдори ва йўналишини тўғри аниқлаш жуда муҳим аҳамиятга эга. Боғланишларнинг асосий турлари билан танишамиз. 1. Силлиқ сирт ёки таянч. Ишқаланиш эътиборга олинмайдиган с иртга силлиқ сирт дейилади. Сирт билан жисм орасида иш қ аланиш б ў лмаганда жисм сирт билан бирор ну қ тада таяниб турган б ў лса , силли қ сирт жисмнинг шу сиртга ў тказилган нормал б ў йича ҳаракатини чеклайди . Шу сабабли силли қ сиртнинг реакция кучи N сиртга ў тказилган нормал б ў йича й ў налган б ў лади . (1 – расм а ). Т ў син А ну қ тада полга , В ну қ тада вертикал деворга таянган б ў лса (1 – расм , б ), полнинг А N ва вертикал деворнинг В N реакция кучлари А ва В ну қ таларга ў тказилган перпендикуляр б ў йича й ў налади . 2. Ар қ он , ип . М шар эгилувчан , ч ў зилмайдиган ип ёрдамида бирор А ну қ тага осиб қў йил г ан б ў лса , у ҳолда ипнинг боғланиш реакцияси кучи Т ип б ў йлаб осилиш ну қ таси томонга й ў налган б ў лади . (1- расм , в ). 3. Цилиндрик шарнирли боғланишлар . Умумий ў қ ёки ну қ та атрофида айлана оладиган иккита жисм орасидаги боғланишга шарнир дейилади . АВ стерженнинг А учи шарнир ёрдамида қ ўзғалмас D таянчга маҳкамланган бўлсин (2 – расм ). У ҳолда жисмнинг А учи шарнир ў қ ига перпендикуляр бирон – бир йўналишда силжий олмайди. Демак, цилиндрик шарнирнинг R реакция кучи шарнир ўқига перпендикуляр текисликда исталган йўналишга эга б ў лиши мумкин. Масала ечишда R реакция кучини айланиш ўқига перпендикуляр текисликда ётувчи х ва у ў қ ларга параллел йўналган ташкил этувчиларга ажратиб, жисмнинг мувозанат шартидан топилади. 4. Сферик шарнир ва товон теги (подпятник). АО стержен О нуқтада сферик шарнир воситасида беркитилган бўлса, бу стержен О нуқтадан ўтувчи ҳар қандай ўқ атрофида фақат айлана олади (3 - расм, а). Сферик шарнирнингR реакция кучи О нуқтадан ўтади, лекин қайси томонга йўналишини олдиндан айтиб бўлмайди. Сферик шарнирнинг реакция кучини танлаб олинган координата ўқларига параллел йўналган ташкил этувчиларга ажратиб, уларни жисмнинг мувозанат шартларидан аниқланади. Товон тегининг R боғланиш реакция кучи ҳ ам фазода исталган томонга йўналган бўлиши мумкин (3 – расм, б). 5. Вазнсиз стержен воситасидаги шарнирли боғланиш. Œз оғирлиги ҳисобга олинмайдиган, учларидан бош қ а нуқталарига ҳеч қ андай куч қўйилмаган стерженларга вазнсиз стерженлар дейилади. Жисм учлари шарнирли бириктирилган ингичка стерженлар воситасида маҳкамланган бўлсин ( 4 – расм). У ҳолда стерженнинг А ва В ну қ таларига қў йилган иккита куч таъсир қилади; мувозанатда бўлганда бу кучлар бир тўғри чизиқ бўйлаб, яъни АВ бўйлаб йўналади. Таъсир ва акс таъсир қонунига кўра стержен ҳам жисмга АВ бўйлаб йўналган куч билан таъсир қилади. Демак, реакция кучи стержен ўқи бўйлаб йўналган бўлади. Балка, стержен, ферма каби конструкция элементларини мустаҳкамлаш учун қўлланиладиган таянчлар турларини кўриб чиқамиз. 1. Шарнирли қ ў зғалувчан таянч. Бу таянч конструкцияси иккита қоплама (бири балкага, иккинчиси силлиқ сиртга маҳкамланган), цилиндрик валик ва котоклардан ташкил топган (5 – расм). Котоклар қўзғалмас текисликка қўйилган бўлиб, балка таянчининг шу текисликда эркин ҳаракатланишига имконият яратади. Цилиндрик валик эса иккита қоплама ўртасига ўрнатилган бўлиб, у балканинг шарнир ўқи бўйлаб эркин айланишига имконият яратади. 7 - расм . 8 - расм. Юқоридагилардан хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, бу таянчда балканинг ҳаракати фақат битта йўналишда чеклангани учун бу таянчнинг реакция кучи шарнир марказига қўйилган қўзалмас текисликка перпендикуляр йўналган битта кучдан иборат бўлади (6-расм). 2. Шарнирли кузгалмас таянч. Бу таянч конструкцияси иккита қоплама (бири балкага, иккинчиси қўзғалмас текисликка маҳкамланган) ва цилиндрик валикдан ташкил топган (7-расм). Цилиндрик валик иккита қоплама ўртасига қўйилган бўлиб, у қопламаларни бирлаштириб балканинг шарнир ўқи бўйлаб эркин айланишига имконият яратади, қолган йўналишлар бўйича балканинг ҳаракати чекланган. Бундан бу таянч реакция кучи номаълум йўналишга ва миқдорга эга бўлган битта кучдан иборат эканлиги келиб чиқади (8-расм). 9 - расм. 10 - расм . Бу реакция кучини аниқлашда аксарият ҳолларда уни Х ва Y ўқлари бўйича йўналган ташкил этувчиларга ажратиш орқали топилади: 2 2 A A A Y X R   (1) 3. Қистириб маҳкамланган таянч. Бу таянч конструкцияси деворга қистириб ёки пайвандлаш орқали конструкция элементларини таянчга бириктиришдан ҳосил бўлади ( 11 -расм). 11 - расм. 1 2 - расм. Бу ҳолатда балканинг ма ҳ камланадиган учига таянч деворлар томонидан ёйилган ( текис таксимланган ) кучлар системаси таъсир этади . Бу кучларнинг тенг таъсир этувчисини бирор А марказга қ ўйилган битта кучдан иборат деб қ араш мумкин . Бу таянчда балканинг ҳаракати барча йўналишлар бўйича чекланган , яъни балка мутла қ қ ўзғалмас . Шунинг учун бу каби таянчларда иккита реакция : йўналиши ва ми қ дори номаълум бўлган битта куч ҳ амда момент пайдо бўлади (1 2 – расм ). Бу ҳолатда реакция кучини ани қ лашда уни Х ва Y ў қ лари бўйича йўналган ташкил этувчиларга ажратиш олиш ма қ садга мувофи қ: ,2 2 A A A X R   ( 2 ) 3. КУЧНИНГ ЎҚ ДАГИ ВА ТЕКИСЛИКДАГИ ПРОЕКЦИЯСИ. Статика масалаларини ечишнинг аналитик ҳ исоблаш усулида кучнинг ўқ даги ва текисликдаги проекцияси тушунчалари асосланади. Кучнинг ўқ даги пр о екцияси деб, куч модулини куч билан ўқ ининг мусбат й ў налиши билан ташкил қ илган бурчак косинусига б ў лган к ў пайтмага тенг алгебраик катталикка айтилади. 1 3 - расм Агар куч билан ўқ нинг мусбат й ў налиши орасидаги бурчак ў ткир б ў лса, проекция мусбат, агар ў тмас бурчак б ў лса, проекция манфий ишорада б ў лади. Куч ўққ а перпендикуляр б ў лса, кучнинг ўқ даги проекцияси нолга тенг б ў лади (1 3 – расм). F кучнинг ўқ даги проекциясини F х билан белгилаймиз. У ҳ олда 1 3 – расмга к ў ра қуйидагини ёзамиз.ab AB Fx   1 , Q x = - CD 1 = - cd 1 3 – расмдан к ў ринадики, F x = F  соs , О P Q Q Q х х    , cos cos 1  F кучнинг О ху текисликдаги проекцияси деб F кучнинг боши ва учининг шу текисликдаги проекцияларини туташтирувчи й ў налишли кесмага айтилади. (13-расм) F кучнинг текисликдаги проекцияси ўқ даги проекциясидан фар қ қ илади. Кучнинг текисликдаги проекцияси вектор катталик б ў либ, у ми қ дорга эга б ў лишдан таш қ ари й ў налишга ҳ ам эга. F кучнинг текисликдаги проекциясининг модули F xy = Fcos θ, бу ерда θ - F куч билан ўқ нинг текисликдаги проекцияси орасидаги бурчак. К ў пгина ҳ олларда кучнинг ўқ даги проекциясини топиш учун аввал унинг текисликдаги проекциясини ани қ лаб, кейин кучнинг текисликдаги проекциясини шу текисликда ётган ўқ ларга проекциялаш керак. 1 4 – расмга к ў ра қ уйидагиларни ёзамиз: F x = F xy cos φ = F cos θ cos φ , (2) F y = F xy sin φ = F cos θ sin φ , (3) 4. КУЧНИ АНАЛИТИК УСУЛДА АНИҚЛАШ. Кучни аналитик усулда аниқлаш учун аввало кучнинг фазодаги йўналишини аниқлаш мақсадида О хyz координаталар системасини танлаш лозим. Агар F кучнинг модули ва координата ўқлари билан ташкил қилган    ва , бурчаклари маълум бўлса, F кучни ифодаловчи векторни ясаш мумкин (14 – расм). Механика масалаларини ечишда, кучни унинг координата ўқларидаги z y х F F F , , проекциялари орқали аниқлаш қулайроқдир. Кучнинг ўқдаги проекциялари берилган бўлса, кучнинг модули ва кучнинг ўқлар билан ташкил қилган бурчаклари қуйидаги формулалар орқали аниқланади: 2 2 2 Z Y x F F F F    (4) F F F F F F Z Y Х       cos, cos, cos (5) КУЧНИНГ МАРКАЗГА (НУ Қ ТАГА) НИСБАТАН МОМЕНТИ. Тажрибалар к ў рсатадики, куч таъсирида қ атти қ жисм фа қ ат илгариланма ҳ аракатланиб қ олмасдан қ андайдир марказ (ну қ та) атрофида айланма ҳ аракат қ илиши ҳ ам мумкин. Кучнинг айлантириш эффектини унинг моменти характерлайди. Қ атти қ жисмнинг А ну қ тасига F куч қў йилган б ў лсин. F куч қ атти қ жисмни қ андайдир О марказ атрофида айлантиради. О марказдан F кучнинг таъсир чизи ғ ига туширилган перпендикулярга куч елкаси дейилади ва h ҳ арфи билан белгиланади (15 – расм, а). Куч жисмни О марказ атрофида айлантириш эффекти қ уйидагиларга бо ғ ли қ б ў лади: 1) F кучнинг модули ва куч елкаси h нинг узунлигига; 2) О марказ ва F куч ор қ али ў тувчи ОАВ айланиш текислигининг эгаллаган ҳ олатига; 3) текисликдаги айланиш й ў налишига; Жисмга таъсир этувчи барча кучлар бир текисликда ётган ҳ олда жисмга таъсир этувчи кучларнинг айлантириш текислиги умумий б ў лади. Текисликда айланиш й ў налишини бирор белги ор қ али ани қ ланиб олиш мумкин. F кучнинг О марказга нисбатан моменти деб мос ишорада олинган куч модулини куч елкасига б ў лган к ў пайтмасига айтилади. F кучнинг О марказга нисбатан моменти (бундан кейин қ ис қ агина куч моменти деб атаймиз)   F mо ёки   F М о билан белгиланади. Демак,    6 0 h F F m   Агар куч жисмни О марказ атрофида соат мили ҳ аракати й ў налишига тескари й ў налишда айлантирса, куч моменти мусбат (1 6 – расм, а), агар куч жисмни О марказ атрофида соат мили ҳ аракати й ў налиши б ў йича айлантирса куч моменти манфий ишорада олинади (1 6 – расм, б). Куч моменти Ньютон метр (1 Нм) да, шунингдек, килограмм куч метр (1 К г м) ларда ў лчанади. Куч моменти қ уйидаги хоссаларга эга: 1) Жисмга қў йилган кучни ў зининг таъсир чизи ғ и б ў йлаб жисмнинг исталган ну қ тасига к ў чирилса, куч моменти ў згармайди; 2) агар жисмга куч таъсир этмаса (куч нолга тенг) ёки момент маркази кучнинг таъсир чизи ғ ида ётган б ў лса (елка нолга тенг) куч моменти нолга тенг б ў лади (1 6 – расм, в); 3) куч моменти сон жи ҳ атдан ОАВ учбурчак юзасининг иккиланганига тенг (1 6 – расм, а), яъни:   ОАВ S F m  2 0 (7) Ҳақиқатдан ҳам учбурчак ОАВ нинг юзаси: h АВ S ОАВ    2 1 бундан h АВ S ОАВ    2 АВ асос бўйлаб F куч қўйилган, шунга кўра h F S ОАВ    2 (6) формула билан солиштирсак   ОАВ S F m   2 0 келиб чи қ ади. ИНШО О Т ВА МАШИНА-МЕХАНИЗМЛАРГА ТАЪСИР Қ ИЛАДИГАН КУЧЛАР Куч жисмни ҳ аракатга келтирувчи сабаб сифатида «Назарий механика» фанининг асосий ту ш унчаларидан бири сифатида қ аралади. Моддий жисмларнинг бир–бирига ў заро таъсирининг ми қ дорий ў лчовига куч дейилади. Куч – вектор катталик б ў либ, ми қ дор ва й ў налиш билан характерланади. Кучлар ў з таъсир характерига к ў ра икки турга б ў линади: а) ички кучлар; б) таш қ и кучлар. Ички кучлар жисмни ташкил этувчи зарраларнинг ў заро таъсири натижасида ҳ осил б ў ладиган кучлар б ў либ, жисмни абсолют қ атти қ жисм деб қ араш билан ички кучлар мувозанатлашган кучлар системасини ташкил қ илишини к ў рсатиб ў тган б ў ламиз. Таш қ и кучлар жисмга бош қ а бир жисм ор қ али таъсир берадиган кучлар б ў либ, жисмнинг ҳ аракат й ў налиши ёки мувозанат ҳ олати таъсир этаётган таш қ и кучларнинг ми қ дори ва й ў налишига узвий бо ғ ли қ б ў лади. Назарий механикада куч ҳ а қ ида с ў з кетганда албатта фа қ ат таш қ и кучлар ҳ а қ ида гапирилаётганини эсда тутиш лозим. Таш қ и кучлар ҳ ам ў з навбатида қ уйидаги турларга б ў линади: 1) Т ў планган кучлар; 2) Текис та қ симланган (ёйилган) кучлар; 3) Жуфт кучлар. Иккита жисм ў заро таъсирлашганда уларнинг таъсири маълум чекли юзада содир б ў лади. Бу чекли юзача жисмнинг ў лчамларига нисбатан жуда кичик ҳ амда ў рганилаётган ҳ аракат(ёки жисмнинг мувозанати)га ў з таъсири ни ў тказа олмаса, бунда таъсир этаётган жисмни шу юзача марказига т ў планган куч сифатида қў йилади. Бу т ў планган куч иккинчи жисмнинг биринчи жисмга таъсирини т ў ли қ ифодалайди (17 – расм). Иншоат ва машина – механизмларга таъсир қ иладиган яна шундай кучлар ҳ ам мавжудки, бу кучлар иншо о т ёки машина қ исмининг маълум юзасига ёки маълум узунлигига текис тар қ алган ҳ олда таъсир к ў рсатади. Бундай ҳ олларда жисмга таъсир этаётган кучнинг хусусиятларидан келиб чи қ иб, агар куч жисмнинг маълум юзасига таъсир этаётган б ў лса, унда шу таъсир юзаси ани қ ланади, таъсир юзасининг марказига текис та қ симланган куч битта т ў планган куч сифатида қў йилади. Бу т ў планган куч ми қ дори қ уйидагича ани қ ланади:S q Q   , (10) Бу ерда: q - текис та қ симланган куч интенсивлиги ( H /м 2 ); S - кучнинг таъсир юзаси (м 2 ). Агар текис та қ симланган куч маълум узунликка тар қ алган б ў лса, унда текис та қ симланган куч ў рнига шу тар қ алган масофанинг ў ртасига битта т ў планган куч қў йилади. Бу т ў планган куч ми қ дори қ уйидагича ани қ ланади:  q Q , (11) Бу ерда: q - текис та қ симланган куч интенсивлиги ( H /м);  -текис та қ симланган куч тар қ алган масофа (м). Бир текис та қ симланган кучларнинг турларини к ў риб ў тамиз: 1) Т ўғ ри чизи қ кесмаси б ў йича текис та қ симланган кучлар (17-расм, а) 1 7 -расм Бундай кучларнинг интенсивлиги q ў згармас катталик б ў лади. Масалалар ечишда бундай кучлар системаси тенг таъсир этувчиси Q билан алмаштирилади. Унинг модули қ уйидаги формула билан ани қ ланади:   12   q Q бу ерда:  – куч та қ симланган масофа; Тенг таъсир этувчи Q АВ кесманинг ў ртасига қў йилади. Т ўғ ри чизи қ кесмаси б ў йича чизи қ ли қ онуният б ў йича текис та қ симланган кучлар (17 – расм, б). Бундай кучларга мисол тари қ асида т ўғ онга берадиган сувнинг босим кучини к ў рсатиш мумкин. Сувнинг босим кучи т ўғ он баландлиги б ў йича: энг пастда максимал қ ийматга, сув сиртида эса нолга тенг б ў лади. Бундай кучлар учун текис та қ симланган кучларнинг интенсивлиги q ў згарувчан катталик б ў либ, нолдан максимал қ иймат q m гача ў згаради. Бундай кучларнинг тенг таъсир этувчиси Q бир жинсли учбурчак шаклдаги пластинканинг о ғ ирлик кучи каби топилади. Бир жинсли учбурчак пластинканинг о ғ ирлиги унинг юзасига пропорцианал б ў либ, модули қ уйидагича ани қ ланади: mq а Q    5,0 (13) Тенг таъсир этувчи Q куч АВС учбурчакнинг ВС томонидан 3 а масофада қў йилган б ў лади. 3) Т ўғ ри чизи қ кесмаси б ў йича ихтиёрий қ онун асосида та қ симланган кучлар (17 – расм, в). Бундай кучларнинг тенг таъсир этувчиси Q ми қ дор жи ҳ атидан мос масштабда ў лчанган АВС D шакл юзасига тенг ҳ амда берилган юзанинг о ғ ирлик марказига қў йилади. Бу ҳ олга метро ва бош қ а ер ости иншоотларига тупро қ нинг таъсир кучи мисол б ў ла олади. 4) Айлана ёйи б ў йича текис та қ симланган кучлар (18 – расм). Бундай кучларга цилиндрик шаклдаги идиш ичидаги сую қ ликнинг идиш деворига берадиган гидростатик босими мисол б ў ла олади. Ёйнинг радиуси R , , AOD   ВОD бу ерда О D – симметрия ўқ и б ў либ, х ўқ ини шу ўқ б ў йлаб й ў налтирамиз. Ёйга таъсир этувчи кесишувчи кучлар системасининг тенг таъсир этувчиси Q симметрия, яъни О x ўқ и б ў йлаб й ў налган б ў лади. Бунда Q x = Q . Q нинг модулини ани қ лаш учун ёйдан ds ёй элементини ажратиб оламиз, унинг ҳ олати φ бурчак ор қ али, узунлиги эса  Rd dS  ёрдамида ани қ ланади. Элементар ds ёйга таъсир этувчи куч dQ = qdS = Оx qRd , ўқ даги проекцияси    dqRdQdQ Х  coscos га тенг. У ҳ олда                sin 2 cos qR d qR dQ Q Х Х 12 – расмдан к ў ринадики , 2 sin АВ R   шунингдек Q QХ б ў лгани учун h q Q   , (14) бу ерда: h - AB ёйни тортиб турувчи ватар. Таъсир характери барча кучлардан кескин фар қ қ илувчи яна шундай кучлар ҳ ам мавжудки, бу кучлар жисмни илгариланма ҳ аракатга ундамасдан, балки бирор й ў налишда айлантиришга ҳ аракат қ илади. Ми қ дорлари тенг, параллел ва қ арама- қ арши томонга й ў налган иккита кучдан иборат системага жуфт куч * дейилади (19 – расм). Жуфт куч т ўғ рисидаги назарияни маш ҳ ур француз олими Луи Пуансо (1777 – 1859) яратган. Жуфт куч  2 1 F, F к ў ринишида белгиланади. 2 1,F F кучларга жуфтнинг ташкил этувчилари дейилади. Жуфтни ташкил этувчиларининг таъсир чизи қ лари орасидаги энг қ ис қ а масофага жуфтнинг елкаси дейилади ва d ҳ арфи билан белгиланади (20-расм). Жуфтнинг таъсир чизи қ лари ор қ али ў тувчи текисликка жуфтнинг таъсир текислиги дейилади. Жуфтни ташкил этувчи кучлар системаси мувозанатда б ў ла олмайди. Жуфт куч тенг таъсир этувчига эга эмас. Ҳ а қ и қ атдан ҳ ам  2 1 F, F жуфт қ андайдир Q тенг таъсир этувчига эга б ў либ,  Q б ў лсин. У ҳ олда қ атти қ жисм 2 1,F F ва Q кучлар таъсирида мувозанатда б ў лиши керак. Лекин бу мумкин эмас, чунки 0 Q ,0 2 1    F F б ў лгани учун 0 Q 2 1   F F . Шундай қ илиб жуфтни битта куч билан алмаштириб б ў лмайди. Демак, жуфт куч тенг таъсир этувчига эга эмас. Жисмга қў йилган жуфтнинг айлантириш эффекти: 1) жуфт кучнинг модули ва елкасининг узунлигига, 2) жуфт таъсир текислигининг ҳ олатига, 3) шу текисликдаги айланиш й ў налишига бо ғ ли қ б ў лади. Бу эффектни характерлаш учун жуфт куч моменти тушунчаси киритилади. Жуфт куч моменти деб мос ишора билан олинган жуфтни ташкил этувчи кучлардан бирининг ми қ дорини жуфт елкаси узунлигига к ў пайтмасига тенг катталикка айтилади. Жуфт моменти m ёки М билан белгиланади: d F d F m    2 1 (15) Агар жуфт жисмни соат мили ҳ аракати й ў налишига тескари й ў налишда айлантирса, жуфт моменти мусбат, агар соат мили й ў налиши б ў йлаб айлантирса жуфт моменти манфий ишорада олинади. Жуфт моменти ҳ ам худди куч моменти каби бир хил ў лчов бирликларида ў лчанади. КИНЕМАТИКА. КИНЕМАТИКАНИНГ АСОСИЙ ТУШУНЧА ВА ҚОИДАЛАРИ. Моддий жисмларнинг фазодаги ҳаракатини юзага келтирувчи сабабларга боғламасдан, фақат геометрик нуқтаи назардан ўрганадиган назарий механика фани бўлимига кинематика дейилади. Кинематика сўзи юнонча «кинема» сўзидан олинган бўлиб, ҳаракат маъносини англатади. Жисмнинг вақтга боғлиқ равишда фазода бошқа жисмларга нисбатан вазиятини ўзгартиришига механик ҳаракат дейилади. Ҳаракат тушунчаси фазо, вақт ва жисм (нуқта) тушунчалари билан чамбарчас боғлиқ. Вақтнинг турли моментларида ҳаракатланувчи жисм (ёки нуқта) нинг бошқа жисмларга нисбатан ҳолатини аниқлаш учун саноқ системаси танланади. Саноқ системасини шартли равишда қўзғалмас деб олиш ёки ҳаракатдаги жисмга бириктирилган деб қараш мумкин. Жисмнинг фазода қиладиган ҳаракати вақт ўтиши билан содир бўлади. Механикада фазо уч ўлчовли Евкилид фазоси деб қаралади. Ундаги барча ўлчашлар Евкилид геометрияси усуллари асосида олиб борилади. Узунлик ўлчов бирлиги қилиб 1 м олинган. Вақт узлуксиз ўзгарувчан ва скаляр катталик. Кинематика масалаларида t вақт мустақил ўзгарувчан (аргумент) деб қабул қилинади. Қолган бошқа ўзгарувчан катталиклар (масофа, тезлик ва б.қ.) вақт ўтиши билан ўзгарувчан катталиклар ёки t вақтнинг функцияси ҳисобланади. Вақтни ҳисоблаш бошланғич момент (t=0) дан бошлаб олиб борилади. Кўчиш ва ҳаракат тушунчалари кинематиканинг асосий тушунчаларидир. Нуқтанинг маълум вақт оралиғида фазода бир ҳолатдан бошқа ҳолатга ихтиёрий равищда ўтиши кўчиш дейилади. Нуқтанинг бошланғич ҳолатдан охирги ҳолатга вақтга боғлиқ ҳолда аниқ бир усулда ўтишига ҳаракат дейилади. Фазода ҳаракатланаётган нуқтанинг бирор саноқ системасига нисбатан ҳолати билан вақт орасидаги боғланишни ифодаловчи тенгламага нуқтанинг ҳаракат қонуни дейилади. Кинематиканинг асосий масаласи нуқтанинг (жисмнинг) ҳаракат қонунларини ўрганишдан иборат. Агар нуқтанинг бирор саноқ системасига нисбатан ҳаракат қонуни берилган бўлса, нуқта ҳаракатининг кинематик характеристикалари: траектория, тезлик ва тезланишларни аниқлаш мумкин бўлади. Бирор саноқ системасига нисбатан ҳаракатланувчи нуқтанинг қолдирган изига траектория дейилади. Ҳар қандай қаттиқ жисмни нуқталар тўпламидан иборат деб қараш мумкин. Шу сабабли жисм ҳаракатини ўрганиш учун унинг нуқталари ҳаракатини ўрганишга тўғри келади. Дастлаб нуқта кинематикасини ўрганиб, ундан қаттиқ жисм кинематикасини ўрганишга ўтилади. Механикада вақт барча сано қ системалари учун бир хилда ў тади ва абсолют деб ҳ исобланади. Ва қ тнинг ў лчов бирлиги қ илиб 1 сония (1 с) қ абул қ илинган. НУ Қ ТА Ҳ АРАКАТИНИНГ БЕРИЛИШ УСУЛЛАРИ. Ну қ та ҳ аракати қ уйидаги учта усул ёрдамида берилади: 1) вектор усули, 2) координаталар усули, 3) таби и й усул. 1. Ну қ та ҳ аракати вектор усулда берилиши. М ну қ та қ андайдир О х yz координаталар системасига нисбатан ҳ аракатланаётган б ў лсин. Ва қ тнинг исталган пайтда ну қ танинг ҳ олатини М ну қ та ва координата тоши О ни туташтиришда ҳ осил б ў лган 0r радиус – вектор ор қ али ани қ лаш мумкин ( 21 -расм). М ну қ та ҳ аракатланаётганида ва қ тга бо ғ ли қ равишда, r радиус – векторнинг модули ҳ ам й ў налиши ҳ ам ў згариб боради. Демак, r радиус – вектор t ва қ тнинг векторли функциясидан иборат б ў лади, яъни )(t r r (1) (1) тенгламага ну қ танинг вектор шаклидаги ҳ аракат тенгламаси дейилади. Радиус – векторларнинг учларини туташтиришда ҳ осил б ў лган чизи ққ а векторлар годографи дейилади. Векторлар годографи ҳ аракатланувчи ну қ танинг траекторияси б ў либ ҳ исобланади. Векторни аналит и к усулда бериш учун, унинг координата ўқ ларидаги проекциялари берилган б ў лиши лозим. r векторнинг т ўғ ри бурчакли Декарт координата ўқ ларидаги проекциялари қ уй и да - гича белгиланади. бу ерда, х, y , z – М ну қ танинг координаталари. Агар координата ўқ ларининг бирлик векторларини j , i ва к - деб белгиласак r радиус – вектор учун қ уйидаги ифодани ҳ осил қ иламиз. kz jy ix r    (2) (2) тенглик ҳ аракатнинг векторли ва Декарт координаталари ор қ али ани қ лаш усуллари орасидаги бо ғ ланишни и фодалайди. 2. Ну қ та ҳ аракатининг координаталар усулда берилиши. Ну қ танинг фазодаги ҳ олатини, унинг х, y , z Декарт координаталари ор қ али ани қ лаш мумкин. Ну қ та ҳ аракатланганда унинг координаталари ва қ тга бо ғ ли қ равишда ў згаради, яъни х, y , z координаталар ва қ тнинг бир қ ийматли функциясидан иборат б ў лади.   t f z t f у t f х 3 2 1 , ,    (3) (3) тенгламаларга ну қ та ҳ аракатининг Декарт координаталаридаги тенгламалари дейилади. Бу тенгламалар ёрдамида ну қ танинг ҳ аракати координаталар усулида берилганда ҳ аракат қ онунини ани қ лайди. Агар ну қ та фа қ ат битта текисликда ҳ аракатланса ну қ танинг ҳ аракат тенгламалари биттага камаяди, яъни  t f у t f х 2 1 ,   (4) Агар ну қ та т ўғ ри чизи қ б ў йлаб ҳ аракатланаётган б ў лса, у ҳ олда О х ўқ ини шу z r y r х r z у х    , , т ўғ ри чизи қ б ў йлаб й ў налтирамиз. Ну қ тани ҳ аракат тенгламаси 1 та тенглама билан ифодаланади.tf х (5) (5) га ну қ танинг т ўғ ри чизи қ ли ҳ аракат тенгламаси дейилади. 3. Ну қ та ҳ аракатининг табиий усулда берилиши. Ну қ танинг траекторияси аввалдан маълум б ў лса, ҳ аракатни табиий усулда бериш ма қ садга мувофи қ дир. Ну қ та O 1 xyz координаталар системасига нисбатан қ андайдир АВ эгри чизи қ б ў йлаб ҳ аракатланаётган б ў лсин (79 – расм). Шу траектория устидан ихтиёрий қў з ғ алмас О ну қ та танлаймиз. О ну қ тани сано қ боши деб атаймиз ҳ амда мусбат ва манфий ҳ аракат й ў налишини белгилаб оламиз. У ҳ олда М ну қ танинг траекториядаги ҳ олати эгри чизи қ ли M O S   ёй координатаси билан ани қ ланади. М ну қ та ҳ аракатланиши натижасида ,... , 2 1 М М ҳ олатларни эгаллайди ва ва қ т ў тиши билан S масофа ў згариб боради ва t ва қ тнинг бир қ ийматли функциясидан иборат б ў лади. tf s (6) (6) тенгламага М ну қ танинг траектория б ў йлаб ҳ аракат тенгламаси ёки ҳ аракат қ онуни дейилади. Агар, 1) ну қ танинг траекторияси, 2) траекторияда мусбат ёки манфий ҳ аракат й ў налишини к ў рсатувчи сано қ боши, 3) ну қ танинг траектория б ў йлаб қ иладиган s = f ( t ) ҳ аракат қ онунлари аввалдан маълум б ў лса, ну қ танинг ҳ аракати табиий усулда берилади. Шуни та ъ кидлаш лозимки (6) даги S катталик ну қ танинг босиб ў тган й ў лини эмас балки ну қ танинг ҳ олатини ани қ лайди. Масалан ну қ та О сано қ бошидан ҳ аракатланиб М 1 ну қ та келиб, яъни изига қ айтиб М ну қ тага келсин. Бундай ҳ олда ну қ танинг координатаси ОМS б ў лади. Босиб ў тган й ў ли М М ОМ 1  га тенг б ў лади. ДИНАМИКА. ДИНАМИКАНИНГ АСОСИЙ ТУШУНЧА ВА ҚОИДАЛАРИ. Кучлар таъсиридаги моддий жисмларнинг ҳаракатини жисмларнинг инертлигини ҳам ҳисобга олган ҳолда ўрганувчи Назарий механика фанининг бўлимига динамика дейилади. Жисмларнинг ҳаракати соф геометрик нуқтаи-назардан кинематика қисмида ўрганилади. Динамикада эса кинематикадан фарқли ўлароқ, кучлар таъсиридаги жисмларнинг ҳаракати, шу билан бирга жисмларнинг инерция асосида бўладиган ҳаракатлари ҳам ўрганилади. Куч ҳақидаги тушунчани статика қисмида ўрганган эдик. Жисмларнинг ўзаро таъсирининг миқдорий ўлчамига куч дейилади. Статикада биз жисмга таъсир этувчи барча кучларни ўзгармас деб қараган эдик. Жисмга ўзгармас кучлардан ташқари катталиги ва йўналиши ўзгарувчи кучлар ҳам таъсир қилади. Ўзгарувчан кучлар ҳам актив ҳам реакция кучлари бўлиши мумкин. Тажрибалар кўрсатадики кучлар асосан вақтга, жисмнинг ҳолатига ва тезлигига боғлиқ равишда ўзгариши мумкин. Вақтга боғлиқ равишда ўзгарувчи кучларга реостатларни кетма – кет узиш ёки қўшиш натижасида ҳосил бўлувчи электровознинг тортишиш кучи мисол бўла олади; Жисмнинг ҳолатига қараб ўзгарувчи кучларга ньютоннинг тортишиш кучи ёки пружинанинг эластиклик кучи тўлиб ҳисобланади; жисмнинг тезлигига қараб ўзгарувчи кучлар муҳитнинг қаршилик кўрсатувчи кучига боғлиқ бўлади. Механикада инертлик тушунчаси муҳим р о л ўйнайди. Куч таъсир этмаганда жисмнинг ўз ҳолатини ёки ҳаракатини сақлашда, куч таъсир этганда эса ўз ҳаракатини бирданига эмас, балки аста – секин ўзгартиришда инертлик намоён бўлади. Материал жисмлар инертлигининг миқдорий ўлчовига жисмларнинг массаси дейилади. К лассик механикада масса скаляр, мусбат ишорада ва шу жисм учун ўзгармас катталик қаралади. Жисмларнинг ҳаракати, жисмларнинг шакли (формаси) га жисмда масса тақсимотига ҳам боғлиқ бўлади. Шу сабабли моддий нуқта абстракт тушунча киритилади. Шакли эътиборга олинмайдиган массага эга бўлган жисмга моддий нуқта дейилади. Ўзаро таъсирда бўлган иккита жисмнинг ўлчамлари ораларидаги масофага нисбатан жуда кичик бўлса бу жисмларни «шартли» равишда моддий нуқталар деб қараш мумкин. Масалан, Ерни Қуёш атрофидаги ҳаракатини ўрганишда Ер, снарядининг учиш узоқлигини аниқлашда снаряд моддий нуқта деб олинади. Биз динамикани моддий нуқта динамикасини ўрганишдан бошлаймиз. Чунки ҳар қандай жисм моддий нуқталар тўпламидан иборат. ДИНАМИКА ҚОНУНЛАРИ. Динамиканинг асосида инсониятнинг жуда кўп тажрибалари ва кузатишлари натижасида исботланган қонунлар этади. Бу қонунлар систематик кўринишда 1687 йилда чоп этилган И.Ньютоннинг «Натурал фалсафанинг математик асослари» асарида баён қилинган. Динамиканинг биринчи қонуни (инерция қонуни) : Ташқи таъсирлардан танҳоланган моддий нуқта бирор куч таъсир этмагунча ўзининг тинч ҳолатини ёки тўғри чизиқли текис ҳаракатини сақлашга интилади. Куч таъсирида нуқтанинг ҳаракатига инерциал ҳаракат ёки инерция бўйича ҳаракат дейилади. Инерция қонуни материянинг асосий хусусиятларидан бирини яъни материя доимо ҳаракатда эканлигини изоҳлайди. Шуни таъкидлаш керакки, Г.Галилей томонидан (1638 й) инерция қонуни кашф қилингандан сўнг динамика фан сифатида ривожлана бошлади. Инерция қонуни қандай саноқ системасига нисбатан ўринли бўлади. Ньютон қандайдир қўзғалмас (абсолют) фазо мавжуд, инерция қонуни шу фазога нисбатан бажарилади деб тахмин қилади. Ҳозирги пайтда фазо материянинг яшаш формаси эканлиги исботланг а н. Ҳеч қандай абсолют фазо мавжуд эмас. Шу сабабли механикада инерция қонунлари бажариладиган саноқ системаси киритилган. Бундай саноқ системаларига инерциал саноқ системаси дейилади. Механиканинг у ёки бу масаласини ечишда мавжуд саноқ системасини инерциал саноқ системаси деб қараш мумкин. Тажрибаларнинг кўрсатишича координаталар боши Қуёшнинг марказида, ўқлари қўзғалмас юлдузлар томон йўналган саноқ системани инерциал саноқ система деб олиш мумкин. Жуда кўп техник масалаларни ечишда Ер билан чамбарчас боғлиқ саноқ системани инерциал саноқ система деб олиш мумкин. Динамиканинг иккинчи қонун и ( динамиканинг асосий қонуни ) : Моддий нуқтанинг куч таъсирида олган тезланиши билан массасининг кўпайтмаси миқдор жиҳатдан шу кучга тенг , тезланиш йўналиши куч йўналиши б илан устма-уст тушади. Унинг математик ифодаси вектор кўринишда қуйидагича бўлади :F a m  , ( 1 ) Динамиканинг иккинчи қонуни ҳам худди биринчи қонундек фақат инерциал саноқ системаларига нисбатан бажарилади. Ҳақиқатан ҳам, бу қонундан кўринадики, моддий нуқтанинг массаси инертлигининг ўлчовидир. Яъни, нуқтанинг массаси қанча катта бўлса, олган тезланиши кичик бўлади, ёки аксинча. Агар нуқтага бир вақтнинг ўзида бир нечта куч таъсир этса, динамиканинг асосий қонуни қуйидаги кўринишни олади: )2( kF am ёки R am   бу ерда: kF R   - нуқтага таъсир этувчи кучлар системасининг тенг таъсир этувчиси. Динамиканинг учинчи қонун (таъсир ва акс таъсир қонуни): Иккита моддий нуқта бир – бирига миқдорлари тенг ва шу нуқталарни туташтирувчи тўғри чизиқ бўйлаб қарама – қарши томонга йўналган кучлар билан таъсир этади. Масалан иккита А ва В моддий нуқталар ўзаро таъсирлашаётган бўлсин (1 – расм). А нуқта В нуқтага BF куч билан, В нуқта А нуқтага A F куч билан таъсир этади. У ҳолда учинчи қонунга кўра A F = - BF кўринишда бўлади. АСОСИЙ АДАБИЁТЛАР 1. Рашидов Т.Р., Шозиётов Ш., М ў минов К. Б. Назарий механика асослари Т. Ўқ итувчи. 1990 йил. 2. Зоиров Ж., Аҳмадхўжаев Б. Назарий механика I – қисм – Т «Фан» 1998 3. Зоиров Ж., Аҳмадхўжаев Б. Назарий механика II - қисм – Т «Фан» 1998. 4. Шоҳайдарова П ва б. Назарий механика Т. Ўқитувчи 1981 йил. 5. Яхёев М. ва б. Назарий механика Т. Ўқитувчи 1990 йил. 6 . Бутенин А.В. Лунц Я.Л.Меркин. Д.Р. Курс теоретической механики. М. 1985 г – Т 1. 7 . Яблонский А.А. Никифорова В.М. Курс теоретической механики. М. 1977 й. ч I . 8 . Яблонский А.А. Курс теоретической механики. М.1977. ч II . 9. Никитин Е.М Краткий курс теоретической механики – М. “ Наука ” 1990. 10 . Сборник заданий для курсовых работ по теоретической механики. Под общей редакцией Яблонского А.А.- М. «Выс. школа».1985 г. 11 . Тарг С.М. Краткий курс теоретической механики-М. «Выс. школа». 1998.

O'xshashlar

НАЗАРИЙ МЕХАНИКА МАСАЛАЛАРИ
Статиканинг асосий тушунчалари ва қоидалари
Ишқаланиш
Нуктанинг мураккаб ҳаракати
ТА КИНЕМАТИКАСИ ҲАҚИДА ТУШУНЧА