MASSALAR MARKAZINING HARAKATI HAQIDAGI TEOREMA - Mexanika - Referatlar

MASSALAR MARKAZINING HARAKATI HAQIDAGI TEOREMA

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

358.5 KB

Ko'chirib olish

MASSALAR MARKAZINING HARAKATI HAQIDAGI TEOREMA Reja: 1. Massalar markazining harakatini saqlanish qonuni. 2. Sistemaning harakat miqdori 3. Harakat miqdorining saqlanish qonuni

Ayrim hollarda, mexanik sistema (ayniqsa qattiq jism) harakatining xarakterini aniqlash uchun, uning massalar markazining harakatini aniqlash lozim bo`ladi. Ushbu qonuniyatni aniqlash uchun, (13) differentsial tenglamalar sistemasini o`ng va chap tomonlarini hadma-had qo`shamiz. Natijada:  m ka k =  Fke +  Fki (14) Tenglamaning chap tarafiga o`zgartirishlar kiritamiz. Radius-vektor uchun (1`) formuladan massa markazini aniqlaymiz:  m k r k =M r S Tenglikning ikkala tomonidan vaqt bo`yicha ikki marta hosila olsak va yig`indining hosilasi hosilalarning yig`indisiga teng ekanligi sababli:  m k d r dt k2 2 = M d r dt C 2 2 yoki  m k a k =M a S (15) bu erdagi a S - massalar markazining tezlanishi. Ichki kuchlarning xossasiga asosan,  Fki =0 bo`ladi, natijada (15) e`tiborga olsak (14) tenglama quyidagi ko`rinishga keladi: M a S =  Fke (16) tenglama, s i s t e m a m a s s a l a r i n i n g m a r k a z i n i h a r a k a t i h a q i d a g i t e o r e m a ni ifodalaydi: sistemaning massasini uning massa markazini tezlanishiga ko`paytmasi, sistemaga ta`sir etuvchi tashqi kuchlarning geometrik yig`indisiga teng ekan (16) tenglamani, moddiy nuqtaning harakatini differentsial tenglamasi §74 dagi (2) formula] bilan solishtirish natijasida, ushbu teoremaning boshqacha ifodasini aniqlaymiz: sistemaning massalari markazi, massasi sistemaning massasiga teng bo`lgan va sistemaga qo`yilgan barcha tashqi kuchlar ta`siridagi moddiy nuqta kabi harakatda bo`lar ekan. (16) tenglikning ikkala tomonini koordinata o`qlariga proektsiyalasak: M x s = Fkxe  , M y s = Fkye  M z s = Fkze  (16`). Ushbu tenglamalar, massa markazi harakatining differentsial tenglamasini dekart koordinata o`qlaridagi proektsiyalaridan iborat. Yuqorida isbot qilingan teoremaning mohiyati quyidagicha: 1.Teorema nuqta dinamikasining usullariga asos bo`lib xizmat qiladi. (16`) tenglamalardan ko`rinib turibdiki, jismni moddiy nuqta deb hisoblab, ushbu tenglamalarni echish natijasida shu jismning massa markazini harakatini aniqlar ekanmiz, ya`ni muqim (konkret) mazmunga ega ekan. Xususiy holda, agar jism ilgarilanma harakatda bo`lsa, massa markazining harakati jismning harakatini to`liq ravishda ifodalaydi. Shunday qilib, ilgarilanma harakatdagi qattiq jismni, massasi sistemaning massasiga teng bo`lgan moddiy nuqta deb hisoblash mumkin ekan. J ismning harakatini uning massa markazini holatini bilish kifoya qilgan hollarda yoki masalaning shartiga ko`ra aylanma harakatni e`tiborga olinmaydigan hollarda ham, jismni moddiy nuqta deb hisoblash mumkin bo`ladi. 2. Ushbu teorema orqali, bizga nomalum bo`lgan ichki kuchlarni e`tiborga olmagan holda massa markazinng harakatini aniqlash mumkin ekan. Teoremaning amaliy mohiyati shulardan iborat. Massalar markazining harakatini saqlanish qonuni. Massalar markazini harakati haqidagi teoremadan quyidagi xulosalar kelib chiqadi:

1.Sistemaga ta`sir etuvchi tashqi kuchlarning geometrik yig`indisi nolga teng bo`lsin, Fke  =0 U holda (16) tenglamaga asosan a s =0 yoki v s = c o nst bo`ladi. Demak, agar sistemaga ta`sir etuvchi tashqi kuchlarning geometrik yig`indisi nolga teng bo`lsa, sistemaning massa markazining tezligining son qiymati va yo`nalishi o`zgarmas bo`lar ekan, ya`ni tekis va to`g`ri chiziqli harakatda bo`lar ekan. Xususiy holda, agar jismning massalar markazi qo`zg`almas bo`lgan bo`lsa, qo`zg`almasligicha qolar ekan. Ko`rinib turgandek, ichki kuchlarning jismga ta`siri uning massalar markazini harakatini o`zgartira olmas ekan. 2. Jismga ta`sir etuvchi tashqi kuchlarning yig`indisi nolga teng emas, lekin ularning birorta koordinata o`qdagi (masalan, x o`qdagi) proektsiyalarining yig`indisi nolga teng bo`lsin, ya`ni; Fkxe  =0 U holda, (16`) tenglamaning birinchisidan, x s =0 yoki x s = v Cx = c o nst . Demak, agar sistemaga ta`sir etuvchi tashqi kuchlarning biror o`qdagi proektsiyalarining yig`indisi nolga teng bo`lsa, massalar markazining tezligini shu o`qdagi proektsiyasi o`zgarmas bo`lar ekan. Xususiy holda, masalan boshlang`ich tezlikning x o`qdagi proektsiyasi v Cx 0 =0 bo`lsa, keyingi hamma vaqtlarda ham u nolga teng bo`ladi, ya`ni massalar markazi x o`qi bo`ylab harakat qilmaydi (x S h c o nst ). Yuqorida olingan barcha natijalar, massalar markazining harakatini saqlanish qonuni ni ifodalaydi. Quyida shu qonunni amaldagi ko`rinishlarini ko`rsatuvchi bahzi misollarni ko`rib o`tamiz. Q u y o s h s i s t e m a s i m a s s a l a r i m a r k a z i n i n g h a r a k a t i . Quyoshdan uzoqda joylashgan yulduzlarning tortilish kuchlarini e`tiborga olmasak, u holda Quyosh sistemasiga hech qanday tashqi kuchlar ta`sir etmaydi. Demak, quyosh sistemasining massalar markazi yulduzlarga nisbatan to`g`ri chiziqli, o`zgarmas tezlik bilan harakat qilar ekan. J u f t k u ch n i n g j i s m g a t a h s i r i (32 shaklga qarang). Agar, erkin qattiq jismga, F va F ' tashqi kuchlardan iborat juft ta`sir etsa, ularning geometrik yig`indisi ( F + F ' =0) nolga teng bo`ladi. Demak, agar jismning massalar markazi qo`zg`almas bo`lsa, juft kuchlar ta`siridan keyin ham qo`zg`almasligicha qoladi. Shunday qilib, erkin qattiq jismga qaerda bo`lmasin juft kuch ta`sir etsa, u massalar markazi atrofida aylanma harakat qiladi (lekin, faraz qilingandek, oniy aylanishlar o`qi juftning tekisligiga perpendikulyar bo`lishligi shart emas). G o r i z o n t a l t e k i s l i k b o ` y i c h a h a r a k a t . Agar, ishqalanish kuchi bo`lmasa, odam faqat o`zining muskullarining (ichki kuchlar) kuchlari hisobiga gorizontal tekislik bo`yicha harakat qila olmaydi. Chunki odamga ta`sir etuvchi barcha tashqi (og`irlik kuchi va tekislikning reaktsiyasi) kuchlarning ixtiyoriy gorizontal tekislikdagi proektsiyalarining yig`indisi har doim nolga teng bo`ladi, natijada odamning massasini markazi tekislik bo`ylab harakat qila olmaydi (x S= c o nst ). Masalan, agar odam o`ng oyog`ini oldinga qo`ysa, uning chap oyog`i orqaga suriladi, va massa markazi o`z o`rnida qoladi. Agar, ishqalanish kuchi mavjud bo`lsa, u holda harakat tomonga yo`nalgan ishqalanish kuchi chap

oyoqning orqa tomonga siljishiga yo`l qo`ymaydi. Mana shu ishqalanish kuchi, odamni harakat qildiruvchi tashqi kuch hisoblanadi (ushbu misolda oldinga qarab yo`nalgan). Teplovoz yoki avtomobilning harakati ham xuddi shu tariqa sodir bo`ladi. Dvigatel ichidagi gazlarning bosim kuchlari ichki kuchlardan iborat bo`lgani uchun, ular bevosita massa markazini harakatga keltira olmaydi. Massa markazini harakat qildirish uchun, etaklovchi deb ataluvchi tegishli g`ildiraklarga dvigatel aylantiruvchi moment uzatadi, shu sababli etaklovchi g`ildirakning gorizontal tekislik bilan bevosita tegib turgan (kontakt qilayotgan) V nuqtasi (284 shakl) chap tomonga qarab sirpanishga intiladi. Lekin , tekislik bilan g` ildirak orasida paydo b o` ladigan ishqalanish kuchi , o` ng tomonga y o` naladi . Bu kuch tashqi kuch bo`lganligi sababli, uning yordamida teplovoz yoki avtomobilning massalari markazi o`ng tomonga qarab harakat qiladi. Agar ushbu ishqalanish kuchi yo`q bo`lsa yoki bu kuchning qiymati etaklanuvchi g`ildirakning qarshiligidan kichkina 1 bo`lsa, o`ng tomonga yo`nalgan harakat sodir bo`lmaydi; u holda etaklovchi g`ildirak o`z joyida turib aylanma harakat («buksovat») qiladi. T o r m o z l a sh . Tormozlash uchun, avtomobilning kuzoviga qattiq mahkamlangan tormoz kolodkalari bilan dumalab ketayotgan g`ildirakning barabanini qattiq siqadilar. Buning natijasida kolodkalar bilan baraban orasida paydo bo`ladigan ishqalanish kuchlari, o`z-o`zidan massalar markazining harakatini o`zgartira olmaydi, ya`ni poezd yoki avtomobilni to`tata olmaydi, chunki bu kuchlar ichki kuchlar hisoblanadi. Lekin, kolodkalarning barabanga ishqalanishi natijasida g`ildirakning o`z o`qi atrofidagi aylanishi sekinlashadi va g`ildirak bilan rels (yoki er) orasida harakatga teskari yo`nalishda bo`lgan sirpanib ishqalanish kuchi paydo bo`ladi. Bu kuch, tashqi kuch hisoblanadi va u poezd yoki avtomobilning massalari markazining harakatini sekinlashtiradi, ya`ni harakatni tormozlaydi (§130 dagi 154 masalaga qarang). Xulosa qilib, shuni tahkidlash lozimki, yuqoridagi misollarda har bir obektning harakati, albatta, ichki kuchlarning (avtomobilnng dvigateli, odamning muskullari) bajargan ishlari hisobiga amalga oshiriladi. Lekin, ichki kuchlarning bajargan ishlari yordamida, massa markazini harakatga keltirish uchun, obektni (poezdni, mashinani) tashqi muhit bilan shunday o`zaro ta`sirini mavjud qilishi kerakki, natijada tashqi muhit obektga tashqi kuch (ushbu misollarda, ishqalanish kuchlari) bilan ta`sir etdirish lozim. Massa markazini h arakatga keltirishning, bosh q a y o` llardan biri, bu reaktiv effekt (§112, §114 larga q arang) h isoblanadi. Har qanday kuchli qurilma bo`lmasin, agar tashqi ta`sir kuchni paydo qila olmasa, yoki reaktiv effektni vujudga keltira olmasa, faqat ichki kuchlar evaziga massa markazini harakatga keltira olmaydi. «Djin mashinasi» yoki «inertsoid» kabi qurilmalarning harakati 1 Етакланувчи ьилдиракка буровчи момент эмас, балки щыыа ыщйилган (264 шакл) Q -кучи тасир этади. Ъамда, ьилдиракка орыа томонга йщналган ишыаланиш кучи та oсир этади. Бу ташыи куч бщлиб, ъаракатни тормозлайди.

ham tashqi muhit ta`sirida sodir bo`ladi, lekin ular yaqqol ko`zga tashlanmaydi, shu sababli asossiz ravishda tashqi muhitning ta`siri yo`q deb hisoblashga bahona bo`lishi mumkin. Masalalar echish. Tashqi kuchlar ma`lum bo`lsa, massalar markazining harakati haqidagi teoremaga asosan, massalar markazining harakat qonunini aniqlashimiz mumkin, yoki teskarisi, ya`ni massalar markazining harakati ma`lum bo`lsa, shu sistemaga ta`sir etuvchi tashqi kuchlarning bosh momentini aniqlashimiz mumkin. Birinchi masala bo`yicha nuqta dinamikasida misollar ko`rib o`tgan edik. Quyida ikkinchi masala bo`yicha misollar ko`rib chiqamiz. Yuqoridagi teorema, masalalarni echishda ichki kuchlarning ishtirokini bekor qiladi. Shu sababli, ko`rilayotgan mexanik sistemani shunday tanlab olish lozimki, noma`lum bo`lgan kuchlarni iloji boricha ichki kuchlar qatoriga o`tkazish lozim. Massalar markazini harakati haqidagi teoremadan foydalanish o`rinli bo`lgan hollarda, ushbu teorema yordamida, sistemaning biror qismining harakatiga bog`liq ravishda boshqa qismining harakatini aniqlash mumkin bo`ladi. Yu q orida isbot q ilganimizdek, agar Fkze  =0 va boshlan g` ich h olatda v Cx h0 b o` lsa, u h olda sistemaning h ar q anday h arakatida x S hconst b o` ladi. Aniqroq bo`lishi uchun, massalari m 1 , m 2 , m 3 -ga teng va har bir jismning massa markazini boshlang`ich koordinatalari x 1 , x 2 , x 3 -lardan iborat bo`lgan uchta jismdan tashkil topgan sistema deb faraz qilaylik. Agar sistema ichki (yoki tashqi) kuchlar ta`sirida sistemani tashkil etuvchi nuqtalarning absolyut harakatlarini Ox o`qidagi proektsiyalari  1 ,  2 ,  3 bo`lsa, ularning koordinatalari tegishlicha x 1 +  1 , x 2 +  2 , x 3 +  3 bo`ladi. U h olda, (1) formulaga asosan, sistema massalar markazi x S - ning boshlan g` ich va ixtiyoriy va q tdagi q iymatlari o` zgarmas (bir xil) b o` ladi, natijada: Mx S0 =m 1 x 1 +m 2 x 2 +m 3 x 3 ; Mx S1 =m 1 (x 1 +  1 )+m 2 (x 2 =  2 )+m 3 (x 3 =  3 ). Lekin, x S= c o nst bo`lganligi uchun, x S1 =x S0 bo`ladi, demak, m 1  1 + m 2  2 + m 3  3 =0 (17) yoki r 1  1 +r 2  2 +r 3  3 =0 (17`) bo`ladi. Shunday qilib, Ox o`qi bo`yicha massalar markazining harakatini saqlanish qonuni o`rinli bo`lgan holda, sistemaning jismlari (nuqtalari)ning massalari (og`irlik kuchlari)ni, ularning massa markazlarini absolyut ko`chishlariga bo`lgan ko`paytmalarining algebraik yig`indisi nolga teng bo`lar ekan.  1 ,  2 ,  3 -larning qiymatlarini hisoblashda, ularning ishoralari, albatta, e`tiborga olinishi shart. 123 masala. Og`irligi r bo`lgan qayiqning oldingi qismida og`irligi r V - bo`lgan odam va qayiqning orqa qismida og`irligi r A - bo`lgan boshqa odam o`tiribdi (285 shakl). Agar, odamlar o`zlarining o`rinlarini almashtirsalar, suvning qarshiligini hisobga olmagan holda, qayiqning qancha masofaga va qaysi tomonga qarab siljishi aniqlansin.

Yechish : Bizga noma ` lum bo ` lgan , ya ` ni oyoq kiyimlarning tagini qayiqqa ishqalish kuchlari va odamlarning muskullarini kuchlarini , tenglamadan chiqarib yuborish uchun , ikkala odam va qayiqni bir mexanik sistema deb qabul qilamiz ( u holda , aytilgan kuchlar ichki kuchlar qatoriga o ` tadilar ). Vertikal holda yo`nalgan, r, r A , r V , N kuchlar, tashqi kuchlar hisoblanadi. U holda Fkxe  =0 bo`ladi va boshlang`ich holatda v Cx =0 bo`lganligi uchun, x S h c o nst bo`ladi. Shu sababli, barcha jismlarning absolyut ko`chishlari (17) formula orqali bog`langan bo`ladi. Qayiq va odamlarni boshlang`ich va keyingi holatlarda tasvirlab, qayiqning absolyut ko`chishini  q hx 2 ko`ramiz. Birinchi odamning absolyut ko`chishi  A =x+ l ; ikkinchi odamning absolyut ko`chishi VV 1 bo`lib, uning Ox o`qidagi proektsiyasi  V =-( l -x). U holda (17`) tenglamadan, r x +r A (x+ l )+r V [-( l -x)]=0, Bundan, qayiqning absolyut ko`chishini aniqlaymiz,x=(r V - r A ) l /R, bu erdagi R=r+r A +r V . Agar, r V >r A bo`lsa, u holda x>0 bo`ladi, ya`ni qayiq o`ng tomonga siljiydi; r V <r A bo`lsa, qayiq chap tomonga siljiydi. Agar, r V =r A bo`lsa, qayiq o`z o`rnida qoladi. Yana bir bor shuni tahkidlaymizki: shunga o`xshash masalalarni echishda, harakati tekshirilayotgan sistemani, shunday tanlab olish lozimki, noma`lum bo`lgan kuchlarni iloji boricha ichki kuchlarga aylantiruvchi holatda tanlab olish kerak. 124 masala. Motor valining massalar markazi, aylanish o`qidan AVh b masofaga siljitilgan. Valning massasi - m 1 , motorning qolgan qismlarining massasi - m 2 . Agar val, o`zgarmas  -burchakli tezlik bilan aylanma harakatda bo`lsa, silliq gorizontal tekislikda joylashgan motorning harakatini qonuniyati aniqlansin. Qo`shimcha ravishda, agar motorni fundamentga qo`zg`almas qilib mahkamlansa, 286 shakl. 286 shakl. D nuqtadagi boltning maksimal zo`riqishi aniqlansin. Yechish: Valni aylantiruvchi kuchlarni, tenglamadan chiqarib tashlash uchun, motor bilan valni bitta mexanik sistema deb qabul qilamiz. 1.Fundamentga mahkamlanmagan motorga ta`sir etuvchi ( p1 =m 1 g , p2 = m 2 g va tekislikning reaktsiyasi) kuchlar, vertikal yo`nalgan bo`lib, yuqoridagi masalaga o`xshab, massalar markazining harakatini saqlanish qonuni, Sx o`qi bo`yicha o`rinli bo`ladi, Motorni ixtiyoriy holatda tasvirlaymiz (286 shakl) va boshlang`ich holat uchun A va V nuqtalarni bir vertikal (Ou o`qida) chiziqda joylashgan deb hisoblaymiz. U holda, keyingi ixtiyoriy holat uchun  A hx, 2 285 shakl .

 V hxH bsin  bo`ladi. Bundan,  h  t ekanligini e`tiborga olsak, (17) formuladan, m 2 x + m 1 (x+ bsin  t )=0 bo`ladi, natijada x =-1 M m 1 bsin  t , bu erdagi M= m 1 + m 2 . Demak, motor  -davriy chastota bilan garmonik tebranma harakatda bo`lar ekan. 2. Agar motor fundamentga mahkamlangan bo`lsa, (16`) tenglamalarning birinchisidan boltning reaktsiyasi R x , R x = M x s , bu erdagi x s = 1 M ( m 1 x B H m 2 x A ). Bu holda A nuqta qo`zg`almas bo`ladi, va x A = l ( l=c o nst ), va x B = l + bsin  t bo`ladi. Natijada, x s funktsiyadan ikki marta hosila olib, uni M-ga ko`paytirsak (bundan keyin M-harfi bilan butun sistemaning massasini belgilaymiz): R x =M x s =m 1 x B =- m 1 b  2 sin  t Boltga ta`sir qiladigan bosim kuchi son qiymati bo`yicha  R x  ga teng bo`lib, qarama qarshi tomonga yo`nalgan bo`ladi; uning maksimal qiymati m 1 b  2 -ga teng. Motorning ishlash jarayonida, boltga nisbatan zarba bo`lmasligini oldini olib, boltni mahkamlab qotirilgan Q-kuchning qiymati shunday bo`lishi lozimki, tekislik bilan motor orasidagi ishqalanish kuchi fQ  m 1 b  2 bo`lishi shart. 125 masala. Uzunligi r, massasi m 1 bo`lgan va o`zgarmas  -burchakli tezlik bilan aylanma harakat qiluvchi AV krivoship, D porshen bilan bog`langan kulisani harakatga keltirmoqda. Kulisa bilan porshenning umumiy massasi m 2 - ga teng (287 shakl ). Porshenning harakatida unga o`zgarmas bo`lgan Q - kuch ta`sir etadi . Yo`naltiruvchilarga nisbatan ko`rsatiladigan ishqalanish kuchini hisobga olmagan holda, krivoshipning A o`qiga gorizontal yo`nalishda tushadigan maksimal bosim kuchi aniqlansin. Y e ch i sh. Krivoshipni aylantiruvchi kuchlarni, unga nisbatan kulisaning bosimini tenglamadan chiqarib tashlash uchun, hamma jismlarni bitta sistema deb qabul qilamiz. U holda , A o`qqa ta`sir etuvchi gorizontal bosim kuchini R x - deb belgilab , (16`) tenglamalarning birinchisidan , quyidagini yozamiz: M x s = R x - Q (1) formulaga asosan Mx S = m 1 x 1 + m 2 x 2 . Ushbu masalada, x 1 =0,5 rc o s  t , x 2 = b + rc o s  t , chunki  =  t . Natijada: R x = Q +M x s Q= (0,5 m 1 + m 2 ) r  2 c o s  t . O`qqa ta`sir qiladigan bosim kuchining moduli  R x  -ga teng bo`lib, qarama-qarshi tomonga yo`nalgan bo`ladi va  =180  da maksimal qiymatga ega bo`ladi, ya`ni Q= (0,5 m 1 + m 2 ) r  2 . Sistemaning harakat miqdori. Sistemaning harakat miqdori deb, sistema nuqtalari harakat miqdorlarining geometrik yig`indisi (bosh vektori)ga teng bo`lgan, Q -vektorga aytiladi (288 shakl): Q = m vk k  (18) Ushbu ifodadan foydalangan holda, Q -ning qiymatini bir muncha oson yo`l bilan aniqlaydigan formulani keltirib chiqaramiz, va uning mazmunini yoritib beramiz. (1`) tenglikdan, m rkk  =M r S Bu tenglikning ikkala tomonidan vaqt bo`yicha hosila olsak,  m k dr dt k  = M dr dt C  yoki m vk k  = M v S Bundan, oxirgi natijani olamiz, ya`ni, Q = M v S (19) ya`ni, sistemaning harakat

miqdori, sistemaning butun massasini uning massasi markazining tezlik vektoriga ko`paytmasiga teng ekan. Bu formula, qattiq jismlarning harakat miqdorlarini aniqlashda juda qo`l keladi. (19) formuladan ko`rinib turibdiki, agar jism (yoki sistema)ning harakatida, uning massasini markazi qo`zg`almas bo`lsa, u holda jismning (sistemaning) harakat miqdori nolga teng bo`lar ekan. Masalan, massa markazidan o`tuvchi qo`zg`almas o`q atrofida aylanma harakat qilayotgan jismning harakat miqdori nolga teng bo`lar ekan. Agar harakat murakkab bo`lsa, sistemaning harakat miqdori Q , uning aylanma harakatiga bog`liq bo`lmas ekan. Masalan, dumalab ketayotgan g`ildirakning harakat miqdori Q =M v S -ga teng bo`lib, g`ildirakning massa markazi S atrofidagi harakatiga (masalan, g`ildirakning sirpanishiga ham, sirpanmay sof dumalayotganligiga ham- tarj ) bog`liq bo`lmas ekan. Shunday qilib, harakat miqdorini sistema (jism)ning faqat ilgarilanma harakatining xarakteristikasi deb qarash lozim ekan. Murakkab harakatda esa, uning massa markazi bilan birgalikdagi ilgarilanma harakatining xarakteristikasidan iborat ekan xolos. Harakat miqdorining o`zgarishi haqidagi teorema. N -ta moddiy nuqtalardan tashkil topgan mexanik sistemani olib ko`raylik. Bunday sistemaning harakatini (13) differentsial tenglamalarini tuzaylik va ularni hadma-had qo`shaylik. Natijada:  m k a k =  Fke +  Fki Ichki kuchlarning xossasiga binoan oxirgi yig`indi nolga teng bo`ladi. Undan tashqari:  m k a k = d dt m vk k  = dQ dt bundan oxirgi natijani olamiz, dQ dt =  Fke (20) (20) formula, s i s t e m a h a r a k a t m i q d o r i n i n g o ` z g a r i s h i h a q i d a g i t e o r e m a n i n g d i f f e r e n t s i a l f o r m a s i n i i f o d a l a y d i : sistemaning harakat miqdoridan vaqt bo`yicha olingan birinchi hosila, sistemaga ta`sir etuvchi barcha tashqi kuchlarning geometrik yig`indisiga teng ekan . Koordinata o`qlaridagi proektsiyalari quyidagicha bo`ladi: dQ dt x = Fkxe  , dQ dt y = Fkye  , dQ dt z = Fkze  . (20`) Teoremaning boshqacha ifodasini aniqlaymiz. Faraz qilaylik, t h0 da sistemaning harakat miqdori Q 0 bo`lsin, t h t 1 da Q 1 bo`lsin. U holda (20) tenglamaning ikkala tomonini dt -ga ko`paytirib, so`ngra integrallasak: Q 1 - Q 0 = F dtke t 0  yoki Q 1 - Q 0 = Ske  (21) chunki, yuqoridagi tenglamaning o`ng tomonidagi integrallar, tashqi kuchlarning impulslaridan iborat. (21) vektor tenglama, s i s t e m a h a r a k a t m i q d o r i n i n g o ` z g a r i s h i h a q i d a g i t e o r e m a n i n g i n t e g r a l f o r m a s i n i i f o d a l a y d i : sistemag harakat miqdorining ma`lum vaqt oralig`idagi o`zgarishi, shu vaqt oralig`ida sistemaga ta`sir etgan tashqi kuchlarning impulslarini geometrik yig`iindisiga teng ekan. Koordinata o`qlaridagi proektsiyalari quyidagicha bo`ladi: Q 1 x - Q 0 x = Skxe  , Q 1 y - Q 0 y = Skye  , Q 1 z - Q 0 z = Skze  (21`) Ushbu teorema

bilan massalar markazining harakati haqidagi teoremaning orasidagi bog`liqlikni ko`rsatib o`tamiz. Q = M v S bo`lgani uchun, bu qiymatni (20) tenglamaga qo`ysak va d v S / dt = a C -ekanligini e`tiborga olsak, M a C =  Fke bo`ladi, ya`ni (16) formula kelib chiqadi. Demak, massalar markazining harakati haqidagi teorema va harakat miqdorining o`zgarishi haqidagi teorema, aslida bitta teoremaning turli ko`rinishlarini ifoda etar ekan. Qattiq jismning (yoki jismlar sistemasining) harakatini o`rganish hollarida, ushbu teoremalarning ixtiyoriy ko`rinishlaridan foydalanish mumkin bo`ladi, lekin (16) formuladan foydalanish qulayroq hisoblanadi. Uzluksiz muhit (suyuqlik, gaz) uchun, amalda harakat miqdorining o`zgarish teoremasidan foydalaniladi. Ushbu teorema, zarba nazariyasiga oid ( XXXI Bob) va reaktiv harakatlarga oid (§114 ga qarang)masalalarni echishda muhim ahamiyatga ega. Teoremaning amaliy muhim ahamiyati shundaki, uning yordamida oldindan noma`lum bo`lgan ichki kuchlarni (masalan, suyuqlik zarrachalarining o`zaro bosim kuchlarini) tenglamalardan chiqarib yuborishga yordam beradi. Harakat miqdorining saqlanish qonuni. Harakat miqdorining saqlanish qonunidan quyidagi muhim xulosalarni chiqarish mumkin. 1.Sistemaga ta`sir etuvchi tashqi kuchlarning geometrik yig`indisi nolga teng bo`lsin:  Fke =0 U holda, (20) tenglamaga asosan Q =const ekanligi kelib chiqadi. Shunday qilib, agar, sistemaga ta`sir etuvchi tashqi kuchlarning geometrik yig`indisi nolga teng bo`lsa, sistemaning harakat miqdori vektori, ham moduli bo`yicha, ham yo`nalishi bo`yicha o`zgarmas bo`lar ekan. 2. Sistemaga ta`sir etuvchi tashqi kuchlarning geometrik yig`indisining biror (masalan Ox) o`qdagi proektsiyasi nolga teng bo`lsin: Fkxe  =0, U holda, (20) tenglamaga asosan Q x= const ekanligi kelib chiqadi. Shunday qilib, agar, sistemaga ta`sir etuvchi tashqi kuchlarning geometrik yig`indisining biror o`qdagi proektsiyasi nolga teng bo`lsa, sistemaning harakat miqdori vektorining shu o`qdagi proektsiyasi o`zgarmas bo`lar ekan. Ushbu natijalar, sistemaning harakat miqdorini saqlanish qonunini ifodalaydi. Bulardan ko`rinib turibdiki, sistemaning ichki kuchlari, uning harakat miqdorini bevosita o`zgartira olmas ekan. Bahzi bir misollarni ko`rib o`tamiz. S i l t a s h v a t i s t a r i s h ( o t k a t , o r q a g a t e p i s h ) h o d i s a s i . Agar miltiq va o`qni bir mexanik sistema deb faraz qilsak, porox otilganda paydo bo`ladigan gazlarning bosim kuchi ichki kuch hisoblanadi. Shu sababli, bu kuch sistemaning boshlang`ich holatda nolga teng bo`lgan harakat miqdorini o`zgartira olmaydi. Lekin, porox gazlarining bosim kuchi o`qqa ta`sir etib, unga malum miqdorda oldinga yo`nalgan harakat miqdori beradi. Natijada, miltiq ham xuddi shunday miqdorda, lekin orqa tomonga yo`nalgan harakat miqdori oladi. Bu esa miltiqni orqa tomonga qarab harakat qilishga olib keladi, ya`ni siltanishga olib keladi.

Agar, og`ir artileriyadan to`p otilsa, orqa tomonga qarab siltanish kuchli bo`ladi, va uni tisarilish (otkat) deb ataladi. E s h k a k v i n t ( p r o p e l l e r ) n i n g i s h i . Vint (suv kemasini yoki samolyotni harakatga keltiruvchi parrak-tarj), malum massaga ega bo`lgan havo (suyuqlik)ni o`zidan orqa tomonga olib tashlab, unga vintning o`qi bo`ylab yo`nalgan tezlik beradi. Agar, otib tashlanayotgan havo (suv)ni va samolyot (kema)ni bir sistema deb hisoblasak, vint va muhit(havo, suv)ning o`zaro ta`sir kuchlari ichki kuchlar bo`lganligi uchun, sistemaning harakat miqdorini o`zgartira olmaydi. SHu sababli, havo (suv)ni orqaga itarib (otib) yuborish natijasida samolyot (kema) oldinga yo`nalgan tezlik oladi. Natijada, orqaga otib yuborilgan havo(suv)ning harakat miqdori bilan, samolyot (kema)ning oldinga qarab harakatdagi harakat miqdorlarini yig`indisi har doim nolga teng bo`ladi, chunki harakat boshlanguncha sistemaning umumiy harakat miqdori nolga teng bo`lgan edi. Xuddi shunday holat, qayiqni eshkak bilan yoki suzuvchi g`ildirak bilan harakatlantirishda ham sodir bo`ladi. R e a k t i v h a r a k a t. Reaktiv snaryad (raketa)larda yonilg`ining yonishida hosil bo`ladigan gazsimon ma`sulotlar, raketaning dumidagi teshik (raketa dvigatelining soplosi)orqali, juda katta tezlik bilan chiqarib yuboriladi. Raketa va gazsimon ma`sulotlarning o`zaro bosim kuchlari ichki kuchlar bo`lgan uchun, sistemaning umumiy harakat miqdori o`zgarmaydi. Lekin, soplodan chiqarib yuborilayotgan gazsimon ma`sulotlar orqa tomonga yo`nalgan harakat miqdorlari olganliklari uchun, raketa ham xuddi shuncha miqdorda oldinga qarab yo`nalgan harakat miqdori oladi. Raketaning oladigan tezligining miqdori §114 da alohida ko`rib o`tiladi. Shuni e`tiborga olish lozimki, vintli dvigatelda (oldingi misolda), vintning harakati natijasida, vint o`zi joylashgan muhit (havo, suv)ning bir qismini o`z oldidan orqasiga olib tashlash evaziga, obhektga, masalan, samolyot(kema)ga harakat beradi. Havosiz fazoda, bunday hodisa ro`y bermaydi (ya`ni yo`q havoni surib bo`lmaydi). Reaktiv dvigatel esa, dvigatelning ichidagi yonilg`ini yoqish hisobiga hosil bo`ladigan gazlarni orqaga otib turadi va shuning evaziga raketaga harakat beradi. Shu sababli, raketani havo bor joyda ham, havosiz joyda ham harakatga keltirish mumkin ekan. Masalalarni echishda, bu teoremani qo`llash natijasida, ichki kuchlarni tenglamalardan chiqarib yuborishga yordam beradi. Shu sababli, ko`rilayotgan sistemani shunday tanlab olish lozimki, oldindan noma`lum bo`lgan kuchlarning barchasini (yoki bir qismini) ichki kuchlar qatoriga o`tkazish lozim. Agar, sistemaning biror qismini ilgarilanma harakatdagi tezligini o`zgarishi bo`yicha, uning ikkinchi qismining tezligini aniqlash zarur bo`lgan hollarda, harakat miqdorini o`zgarish teoremasidan foydalanish yaxshi natijalar beradi. 126 masala. Gorizontal yo`nalishda u -tezlik bilan uchib ketayotgan m - massali o`q, aravachaga o`rnatilgan qum solingan yashikka borib tegadi (289 shakl). Agar, aravacha bilan qum solingan yashikning massasi M-ga teng bo`lsa, aravachaning o`q tekkandan keyingi tezligi aniqlansin. Y e ch i sh. Aravacha va o`qni bir sistema deb hisoblaymiz. SHu sababli, o`qni yashikka borib urilgandagi bizga noma`lum bo`lgan kuchni tenglamadan

chiqarib yuborishga yo`l ochiladi. Sistemaga qo`yilgan tashqi kuchlarning gorizontal yo`nalgan Ox o`qidagi proektsiyalarining yig`indisi nolga teng bo`ladi. Demak, Q x =c o nst yoki Q 1 x = Q 0 x , bu erda Q 0 -sistemaning o`q urilguncha bo`lgandagi harakat miqdori; Q 1 - o`q tekkandan keyingi harakat miqdori. O`q kelib urilguncha aravacha qo`zg`almas bo`lgani uchun, Q 0 x h mu bo`ladi. O`q tekkandan keyin, o`q bilan aravacha bir xil umumiy v -tezlik bilan harakat qiladi. U holda Q 1 x =(M+ m ) u bo`ladi. Q 1 x va Q 0 x -larning o`ng tomonlarini tenglab, aravachaning tezligini aniqlaymiz: V = mu m M ( )  127 masala. Agar, zambarakning og`irligi R, to`pning og`irligi r, va to`pni zambarakning stvolidan uchib chiqib ketayotgan vaqtdagi tezligi u bo`lsa, zambarakning tisarilish (otkatlanish)dagi tezligi aniqlansin. Y e ch i sh. Bizga noma`lum bo`lgan porox gazlarining bosim kuchini tenglamalardan chiqarib tashlash uchun, to`p va zambarakni bitta sistema deb qabul qilamiz. To`pni zambarakning stvoli bo`yicha harakatidagi tistarilishga bo`lgan qarshilikni va poroxning 289 shakl 290 shakl yonishidagi gazlarning kuchiga nisbatan juda kichkina bo`lgan P , p va N kuchlarni e`tiborga olmasdan, sistemaga qo`yilgan tashqi kuchlarning yig`indisini nolga tenglaymiz (290 shakl, zambarakning orqaga qarab tisarilayotgan qismi tasvirda ko`rsatilmagan). U holda, Q = c o nst va Q x = c o nst . Zambarak otilguncha, u qo`zg`almas bo`lganligi uchun ( Q 0 =0), keyingi ixtiyoriy vaqtda ham Q x =0 bo`ladi. Zambarakning tistarilishdagi tezligini v deb belgilasak, snaryad (to`p)ning absolyut tezligi u + v bo`ladi. Demak, Q x =R v x / g + r( u x + v x )/ g =0 (a) Bundan, v x -ni aniqlaymiz: v x = - pu P p x ( )  Agar, snaryadning uchishdagi absolyut tezligi u abs -ma`lum bo`lsa, (a) tenglamadagi u x + v x -larni o`rniga u abs -ni qo`yar edik, natijada: v x =- pu P x абс ; Manfiy ishora, tisarilishdagi tezlik v , to`pning u -tezligiga qarama-qarshi yo`nalishda ekanligini ko`rsatib turibdi. Ta`kidlab o`tish lozimki, sistemaning to`liq harakat miqdorini aniqlashda, uning har bir qismlarining faqat absolyut tezliklarini qo`yilishi shart hisoblanadi.

O'xshashlar

Dinamika qonunlarining tadbiqi

TEOREMANING SUYUQLIK(GAZ)LARNING HARKATIGA TADBIQI

Uch kuch muvozanati haqidagi teorema. YAssi va fazoviy uchrashuvchi kuchlar sistemasining geometrik va analitik muvozanat shartlari.

MEXANIK SISTEMA. TASHQI VA ICHKI KUCHLAR.

MEXANIK SISTEMA. TASHQI VA ICHKI KUCHLAR.