Замонавий метрологиянинг айрим физик катталикларни ўлчаш бўйича имкониятлари - Metrologiya - Referatlar

Замонавий метрологиянинг айрим физик катталикларни ўлчаш бўйича имкониятлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

28.2099609375 KB

Ko'chirib olish

З амонавий метрологиянинг айрим физик катталикларни ўлчаш бўйича имкониятлари Режа: 1. Ута аниқ эталонлар яратиш бўйича тадқиқотлар 2. Метрологияда лазерларни қўллаш 3. Химотроникани метрологияда қўллаш тўғрисида

Ута аниқ эталонлар яратиш бўйича тадқиқотлар Давлат эталони асосий ва ҳосилавий улчов бирликларининг ифодалашнинг ҳозирга пайтда эришилган энг юқори аниқлик чегараси ҳисобланади. Лекин ҳозирги замон фан ва техникаси талаблари билан мавжуд эталонларнинг аниқлигини таққослаш шуни кўрсатадики, физик катталикларнинг истеoмолдаги эталонлари бу талабларни тўлиқ қаноатлантирмайди, ёки жуда оз аниқлик захирасига эга, табиийки, жиддий такомиллаштиришга муҳтож. Янги мукаммаллашган эталонлар яратиш метрологиянинг яқин келажакдаги асосий вазифаларидан биридир. Жумладан, замонавий презицион дастгоҳсозлик талаблари узунлик ўлчами - метрнинг ўлчаш хатолигини 2 марта камайтиришни тақозо қилмоқда. Фан ва техника, амалиёт эҳтиёжлари вақт ва частотанинг ўлчаш аниқлигини оширишни, секундни ўлчашдаги хатоликни 5  10 -3 даражага камайтиришни зарурат қилиб қўймоқда. Бундан ташқари Кандела, Ампер, Волpт, Ом каби бирликларнинг ифодалаш хатолиги икки ва ундан ортиқ марта камайтирилиши зарур. Шу билан бир қаторда ҳарорат, куч, босим, зичлик, ёпишқоқлик каби физик катталикларни ўлчаш соҳасини ҳам жиддий кучайтириш лозим. Масалан, ҳозирги давр талаби ҳароратни 100000 0 С гача, босимни 10 10 -10 11 - Па(10 5 -10 6 -атм), вакуумни 1,3  10 -11 -1,3  10 -12 -Па(10 -13 -10 -14 мм симоб устуни) гача етарли аниқликда ўлчашни тақозо қилмоқда. Эталонларни такомиллаштириш ёки янги янада аниқроқ эталонлар яратиш ўта мураккаб ва қийин вазифадир. Ҳозирги замон фани, энг аввало, физиканинг муваффақиятлари асосий физик катталикларни эталонлаштиришнинг янги йўллари ва усулларини очиб бермоқда. Мазкур мақсадларда молекуляр, атом ва ядро жараёнларига таяниш истиқболлидир. Айтиб ўтилган жараёнларни ўлчов бирликларини эталонлаштириш учун қўллашнинг катта устунликларидан бири уларнинг

ташқи шароитлардан мустақиллиги, қатoий қонуниятга мувофиқ содир бўлиши ва ўлчов бирликларини ифодалашда жуда қулайлигидир. Метрологияда лазерларни қўллаш Радио тўлқинлар ва оптик диапазонларда ишловчи квант кучайтиргичлари, яъни мазерлар ва оптик квант кучайтиргичлари (лазерлар) яратилгандан сўнг, секундни ифодалаш учун атом ва молекулаларнинг электромагнит нурларишларидан фойдаланиш имконияти туғилди. Кейинги пайтларда ярим ўтказгичли квант генераторлари яратилди. Уларнинг асосий хусусиятлари жуда ихчамлиги, фойдали иш коэффициентининг бирга яқинлашадиган даражада юқорилигидир. Таққослаш учун кўрсатиб ўтамиз, ёруғлик ёғдуси ёрдамида қўзғаладиган газ ва кристалл оптик квант генераторларининг фойдали иш коэффициенти 1% дан ошмайди. Квант кучайтиргичлари ва генераторлари алоқа техникасида, материалларга ишлов беришнинг янги технологик жараёнларини яратишда, тиббиёт дастгоҳларида кенг қўлланилмоқда. Улар метрологик частотанинг стандартлари сифатида фойдаланилмоқда ва вақт бирлигини эталонлаштиришга ҳизмат қилмоқда, секунднинг ўта юқори аниқликда ифодалашни таoминламоқда. Шу нуқтаи назардан квант генераторларини янги турдаги соатлар, яoни “молекуляр соатлар” деб қараш мумкин. Лазер ва мазерларнинг кашф этилиши метрология учун вақт ва частотани эталонлаштиришдан ташқари бошқа йўналишларда ҳам янги мкониятлар очиб берди. Лазерлар когерент нурланишнинг қудратли манбаи сифатида, узунликни юқори аниқликда интерференцион ўлчашларда ишлатилмоқда, унинг ёрдамида чизиқли шкалалар юқори аниқликда ўлчаш асбобларига кўчирилмоқда. Лазер - нодир нурланиш манбаи, унда юқори монохроматиклик, нурни оз йўқотиш ва катта таъсирли миқдорда узатиш каби хусусиятлар муваффақиятли мужассамлашган. Шунинг эвазига у оптик электрон

қурилманинг таркибида узунлик, тезлик ва турли муҳитларнинг оптик тавсилотларини ўлчашда энг яхши воситалардан бири сифатида ишлатилмоқда. Лазер интерферометри жуда катта диапозонда оптик ўлчаш елкаси узунлигига таъсир этувчи барча нарсани пайқаш, ўлчаш имконини беради. Унинг ёрдамида чизиқли ўлчашлар ва ундан ҳосилалар - тезлик, тезланиш, ҳамда мухитнинг синдириш кўрсаткичи ва унга таoсир этувчи омиллар: босим, ҳарорат, турли аралашмалар миқдори каби кўрсаткичларни аниқлаш мумкин. Лазер интерферометри ёрдамида узунликнинг 10 -3 м ва ундан кичик миқдорларини қайд қилиш мумкин. Лазер интерферометрларини метрологияда қўллаш шунинг учун ҳам истиқболлики, юқори узунликдаги лазер нурларига вибрация, шовқин, ташқи ёритиш ва ҳатто ҳаводанинг маълум миқдорда чангланганлиги айтарли таъсир қилмайди. Лазер интерферометридан фойдаланиш намунаси 10.1-расмда курсатилган. 3 4 2 1 3 5 10.1-расм. Лазер интерферометридан фойдаланиб узунлик ўлчаш: 1-ўлчаш нури; 2-таянч нури; 3-фото қабул қилгич; 4-лазер; 5-электрон ҳисоб қурилмаси. Мессбауэр эффекти ва ундан метрогияда фойдаланиш имкониятлари Қўзғатилган ядролар, маoлумки, ўзидан гамма-нурлар, яoни катта энергияли фотонлар чиқаради. Аксинча, фотон таoсирида, яoни фотон ядро

томонидан ютилганда, ядро қўзғалиши мумкин, агар фотон энергияси ядронинг қуйи энергетик сатҳдан юқори энергетик сатҳлардан бирига ўтказиш учун етарли бўлса. Бу ҳодиса 1958 йилда немис олими Р.Мессбауэр томонидан кашф этилган булиб, унинг номи билан аталади. Мессбауэр эффекти ядролар томонидан гамма-квантларининг резонанс ютилишига асосланган бўлиб, гамма-квантлар нурлаткичи сифатида оддий ядро эмас, балки изомер ядро олинади. Мессбауэр эффекти энергия тўлалигича кристалл томонидан қабул қилиб олинганда кузатилади. Изомер ядроларнинг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, улар нисбатан узоқ муддат қўзғатилган ҳолатда (бир неча йилдан тортиб 10 -8 С гача) бўлади, бу вақт оддий ядроларда таҳминан 10 -23 С га тенг бўлади. Шунинг звазига изомер ядролар чиқарадиган гамма-квантлар энергияларидаги фарқдан кўп марта оз бўлади ва 10 -12 дан ортмайди. Шундай қилиб, нурланган нишон гамма-квантлар чиқаради, яъни ютиладиган ва чиқариладиган гамма-квантлар энергияси, бошқача атйганда, нурлатиш манбаи ва нишон частоталари аниқ (устма-уст тушади) мос келади. Шу маoнода манба ва нишон бир хил миқдорни кўрсатадиган соатларга ўхшайди, бундай тизимлар “Ядролар соати” ни ташкил этади. Бундай соатларнинг аниқлиги 10 -12 дан кам бўлмайди. Мессбауэр эффектининг фан ва техника учун улкан аҳамияти унинг ўта сезгирлиги билан изоқланади: гамма-кавнт энергиясини мингдан бир қисмга, айрим ҳолларда яна минг марта оз қисмга ўзгартирилганда резонанс ютиш ёки сочилиш тўлиқ йўқолади. Шундай қилиб, муҳандислар ва олимлар ядро- нурлаткич ёки ядро-юткич энергиясини ўзгартиришини қайд этувчи ўта сезгир воситага эга бўлдилар. Маълумки, гамма-квантларнинг резонанс ютилиш ёки сочилиш шароитларига қуйидагилар таoсир қилади: манба ва юткичнинг нисбий ҳаракат тезлиги; манба ва юткичнинг нисбий ҳаракат тезлиги; манба ва юткичнинг ҳаракатларидаги фарқ; манба ва юткичга таъсир этувчи босимлар

фарқи; манба ва юткич жойлашган нуқталардаги гравитацион потенциаллар фарқи; манба ва юткич тезланишлари фарқи. Гамма-квантларнинг ютилиш ёки сочилиш даражасининг ўзгаришига қараб, шу ўзгаришга сабаб бўлган физик катталикнинг миқдор ўзгариши тўғрисида маълумот олиш, яъни шу физик катталикни ўлчаш мумкин. Интерскопия Саноатнинг турли тармоқларида маҳсулот сифатини бузмасдан назорат қилишда итерскопия услублари кейинги йилларда кенг қўлланилмоқда. Электрон-оптик алмаштиргичлар интерскоп асбоблар дейилади. Улар воситасида асбоблар метал ва бошқа ношаффоф материалларда термик ва механик ишловдан кейин ҳосил бўладиган қолдиқ кучланишларни, бир жинслиликнинг бузилиш ҳолатларини тадқиқ қилиш мумкин. Интерскопларнинг ишлаш тамойили кўринмас инфрақизил нурларни кўриладиган нурларга алмаштириб беришга асосланган. Ёруғлик спетрининг инфрақизил соҳасида ўтказувчанлик коэффициенти юқори бўлган жисмлар интерскоп асбобларда бутунлай шаффоф бўлиб кўринади. Инфрақизил интерскоп инфроқизил нурлар учун шаффоф ҳисобланган материалларнинг тозалик даражасини ва тузилишида бир жинсли эмас жойларини аниқлаш, монокристалларнинг тузилишини ўрганиш имконини беради. Шунингдек, улpтратовуш нурлари ҳам кўринмасларни кўриш имкониятини яратади. Қисқа тутамлар қўринишида тарқаладиган қисқа улpтратовуш нурлари ёрдамида оптик ношаффоф жисмлар ва улардаги ички нуқсонларни ўрганиш мумкин. Чунки улpтратовуш нурлари ҳам ёруғлик нурлари каби қайтади ва синади, ёки уларни ҳам товуш тасвирлари кўринишида фокуслаш мумкин. Улpтратовуш тасвири махсус аслаҳа - электрон-акустик алмаштиргич ёрдамида кўринадиган тасвирга айлантирилади. Бундай асбоблар ёрдамида суюқлик таркибидаги қаттиқ жисмлар ва газ пуфакларини, шунингдек металл ва бетондаги ёриқлар, бўшлиқлар, шлак ёки металли қўшимчалар қайд этилади, ўлчами баҳоланади.

Химотроникани метрологияда қўллаш тўғрисида Химотроника - бу кимёвий электроника, электрокимёвий алмаштиргичлар - химотронлар электрокимёвий қонуниятлар асосида яратилади. Химотронлар жуда юқори сезгирликка эга бўлган асбоблардир. Масалан, босимни химотронлар ёрдамида миллиондан бир атмосферагача аниқликда ўлчаш мумкин. Бу ҳолатда асбоб механик таъсирнинг электрон сигналига алмаштиради. Босим химотрони қуйидагича тузилган: электролит тўлдирилган резина қопқоқлари бўлган пластмасса цилиндр пардадевор орқали икки бўлмага ажратилган, унда кичик ёки икки ёқлама тешик бўлиб тешикка катод, пардадеворларнинг икки томонига анодлар жойлаштирилади; резина мембранага берилган босим бир бўлмадан икинчи бўлмага суюқлик оқиб ўтишига сабаб бўлади, бу катодга йод эритмаси ўтказишни тезлаштиради, натижада занжирда ток ортади, босим қанча катта бўлса, ток ҳам шунча юқори бўлади. Шовқин, вибрация, тезланиш ва шу кабиларни ўлчашга мўлжалланган химотрон ўлчов асбоблари ҳам шунга ўхшаш кимёвий жараёнларга таяниб лойиҳаланади.

А дабиётлар: 1. А.Г.Сергеев, В.В.Крохин. Метрология. Учебное пособие. М.: Логос, 2001. - 408 с.: ил. 2. В.П.Коротков. Основ метрологии и теории точности измерителнх устройств. М.: Изд. Стандартов, 1978. - 352 с. 3. Б.Э.Мухамедов. Метрология, технологик параметрларни ўлчаш усуллари ва асбоблари. Т.: Уқитувчи. 1991. – 320 б. 4. Р.Ж. Тожиев, А. Йўлдошев, Ш.Д. Султонов. Аҳмад ал-Фарғоний ҳаёти ва ижоди. Т.: Фан. 1998.

O'xshashlar

Метрология асослари

Метрология стандартлаштириш ва сертификатлаштириш фанининг мақсади ва метрология бўйича асосий атамалар

Физикавий хоссалар ва катталиклар

«МЕТРОЛОГИЯ ТЎҒРИСИДА АСОСИЙ МАЪЛУМОТЛАР»

МЕТРОЛОГИЯ БЎЙИЧА АСОСИЙ МАЪЛУМОТЛАР