Сифатни бошқаришга тизимли ёндашиш - Metrologiya - Referatlar

Сифатни бошқаришга тизимли ёндашиш

Yuklangan vaqt:

21.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

832.5 KB

Ko'chirib olish

Сифатни бошқаришга тизимли ёндашиш Режа: 1. Тизимли ёндашишнинг ривожланиш босқичлари 2. Сифатни текширишдан сифат тизимларига ўтиш 3. Маҳсулотни бенуқсон тайёрлаш тизими 4. Сифатни бошқариш тизими 5. Сифатни таъминлаш Тошкент тизими 6. “Нол нуқсонлар” тизими 7. Сифатга японча ёндашиш 8. Маҳсулот сифатини бошқариш комплекс тизими 9. Сифатни шакллантириш босқичлари 10. Маҳсулот сифатини баҳолаш методлари

Тизимли ёндашишнинг ривожланиш босқичлари 2001-йилда А.В.Гличевнинг “Основы управления качеством продукции” (қайта ишланган ва тўлдирилган иккинчи нашри. Москва, РИА “Стандарты и качество”, 2001) китоби нашрдан чиқди. Ушбу бобнинг асосий низомлари А.В. Гличевнинг номи келтирилган китобидан олинди. Сифатни бошқаришга навбатма-навбат ёндашиш эволюцияси профессор К. Лисецки К. Адамецкий номидаги польша иқтисод Академияси томонидан график усулда жуда муваффақиятли тасвирланган (2-расм). Графикни таҳлил қилишда икки ҳолат юзага чиқади: биринчи – 1970 дан 1998 йилгача даврда сифатни бошқаришнинг муайян шакллари ва методлари тўғрисида ҳеч нима айтилмаган. Ҳатто, 1987-йилда 9000 серияли ИСО халқаро стандартларининг қабул қилинганлиги тўғрисида эслатилмаган. Бу мутлақо тушунарсиз. Иккинчи – собиқ Совет Иттифиоқи олимлари ва мутахассисларининг бу соҳадаги ютуқлари тўғрисида эслатилмаган (“Нол нуқсонлар” тизими муаллифларининг бири – Б.А. Дубовиков бундан мустасно). Ваҳоланки, “ноль дефектов” (ноль нуқсонлар) Саратовда яратилган бенуқсон меҳнат (БМТ) ва маҳсулотни бенуқсон тайёрлаш (МБТ) тизимларининг ривожидир. Иккинчи ҳолатнинг сабаби тушунарли – совет олимлари ва мутахассисларининг илмий ишлари коллектив меҳнат натижаси сифатида мамлакатда амалий қўлланиш учун давлат стандартларига ва бошқа меъёрий-методик материаллар таркибига киритилган. Махсус адабиётларда бу ишларнинг фақат кам қисми акс эттрилган. Шунинг учун жаҳон илмий- техник жамоаси, шу жумладан К. Лисецки ҳам етарли ахборотга эга эмас эди.

расм. Сифатни бошқаришга эволюцион ёндашиш А.В. Гличев қуйидаги мавзуларга ва ишланмаларнинг муаллифларига ҳаволалар қилиб, К. Лисецкийнинг сифатни бошқаришга ёндашиш эволюцияси графигини тўлдиради ва бундаги камчиликларни тўлдиради: 1955 й. – Бенуқсон меҳнат Саратов тизими – (БМТ) ёки маҳсулотни тайёрлаш (МБТ) (Б.А. Дубовиков). 1958 й – “Биринчи буюмлардан бошлаб сифат, пухталик, ишончлилик, бойлик” – КАНАРСПИ (Т. Сейфи) Сифатга японча ёндашиш ( CWQC) ( К. Исикава, Г. Тагути  ) TQM стратегия (И. Окланд) 1989 Бизнес жараённинг “ Реинжиниринг и” ( М. Хаммер ) 1988 Сифат менежмент и тизими , си фатни таъми нлаш тизими 1987 Оммавий сифатга бориш 1980 Сифат цикллари ( К. Исикава ) 1970 “ Нол нуқсонлар” Ф. Кросби, Т. Катарбински, Б. ( Дубовиков, И. Халпин) 1965 1960 Сифатни бошқариш тизими )А. Фейгенбаум( 1956 Сифатни стантистик текшириш Э. Деминг, И. Д( журан) 1950 Оддий стантистик методларни қўлланиш ( Э. Деминг ) 1940 Математик моделларни биринчи қўлланиши ( В. Шухарт* ) 1931 Амалдорликнинг идеал тури ( М. В е бер) 1922 Идора қилиш назарияси Х. Файлор )( 1916 Фазовий - вақт бўйича тақсимланиш ( Ф. и Л. Г илберт, Г. Форд) 1915 Бошқаришнинг илмий асослари ( Ф. Тейлор, К. Адаме ц ки) 1903

1971 – Моторесурсни ошириш бўйича ишларни илмий ташкил этиш Ярославл тизими – НОРМ (В. Долецкий) 1975 й. – Сифатни бошқариш комплекс тизими КС УКП (А.В. Гличев, Е.Т. Удовченко)  Г. Тагути ва В. Шухарт исмлари бошқа манбаларда Г. Тагучи ва В.А. Шьюхарт ёзилган. 1977 й. – сифатни бошқариш тармоқ (корпоратив) тизими (Ю. Никитин, В. Пролейко ва б.) 1978 й. – Маҳсулот сифатини бошқариш ягона давлат тизими (асосий принциплари) (В.В. Бойцов, М.И. Круглов ва б.) 1980 й. – ГОСТ “Саноат бирлашмаси ва корхонани бошқариш” (М.И. Круглов, А.В. Гличев ва б.) 1987 й – 9000 серияли ИСО сифат тизимлари бўйича стандартлари “Маҳсулотни бенуқсон тайёрлаш ва уни биринчи тақдимда топшириш” ва “Маҳсулот сифатини бошқариш комплекс тизими” (МСБ КТ) тизимига асосан “Маҳсулот сифатини бошқариш ва бойликлардан самарали фойдаланишни бошқариш комплекс тизими” ишлаб чиқилди (МСБ ва БСФ КТ) ва Днепропетровск области корхоналарида муваффақиятли фойдаланилди, шунингдек “Ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш комплекс тизими” ИСО КТ ишлаб чиқилди ва краснодар ўлкаси корхоналарида муваффақиятли фойдаланилди. Ўзбекистонда ҳам иккита тизим ишлаб чиқилиб, муваффақиятли фойдаланилган: Чкалов номидаги Тошкент авиация заводида “Юқори сифат, бойликларни кўпайтириш ва пухталикни оширишни таъминлаш тизими” (СОВКУРПОН –ЮСБКПОТТ) ва Тошкент электрон техника заводида “Юқори сифат ва пухталикни таъминлаш тизими” (СОВКИН – ЮСПТТ). Бу тизимлар юқорида келтирилган сабабларга кўра К. Лисецкининг графигига қўшилмаган.

Сифатни текширишдан сифат тизимларига ўтиш АҚШ да сифатни текшириш тўғрисида энг илк маълумотлар 1924йилга оид бўлган. Бунда “Белл телефон” компаниясининг лабораториясида доктор В.А. Шьюхарт саноат маҳсулотининг сифатини таҳлил қилиш учун статистик текшириш картасини биринчи бўлиб қўлланди. 1931 й. да В.А. Шьюхарт “Саноат маҳсулотини сифатини иқтисодий текшириш” номли китобини нашр этди. Бу китобда сифатни текширишнинг иқтисодий жабҳалари кўриб чиқилган. Э. Деминг оддий статистик методларнинг назарий асосларини ва Э. Деминг, Дж. Джуран жараённи статистик текшириш назарий асослари устида иш олиб борган. Сифатни яхшилаш бўйича ишлар навбатини график усулда тасвирлашга уринишлар бўлган. 1950 й. да статистик методлар бўйича америка олими ва мутахассиси Э. Деминг япон мутахассислари учун ўтказган семинарида сифат тизимининг моделини умумий кўринишда намойиш қилди (расм). Тадқиқ таҳлили Лойиҳалаш Сотиш Тайёрлаш Маҳсулот сифатига оид фикрлар 1 2 3 4

Маҳсулот сифати учун масъуллик ҳиссиёти расм. Сифат тизимининг биринчи модели Э. Деминг ўз моделини қуйидагича тавсифлаган: “Бу диаграмма, менимча, тушуниш учун жуда оддий, мен уни тўрт секторга ажратилган “ғилдирак” кўринишида ёздим. Ғилдирак “” маҳсулот сифатига оид фикрлар” ва “маҳсулот сифати учун масъуллик сезгиси чизиғи бўйлаб ғилдирайди. Энг муҳими шундаки, ғилдиракнинг барча тўрт қисми бир-бири билан бевосита боғланган бўлиб, унинг боши ва охири йўқ. Айнан шу сабабли ҳам мен доира ясадим”. Семинарда келтирилган сифатни бошқариш тизими принципи ва фикрига миннатдорчилик учун Японияда Деминг номидаги миллий мукофот таъсис этилди. Япон мутахассислари биринчи моделда маҳсулот сифатини яхшилаш бўйича ишларни ташкиллаштиришга тизимли ёндашиш ғоясини кўрди, таъкидлади ва ўз фаолиятларида ишлаб чиқиб, фойдалана бошлади. АҚШ да ҳам шундай мукофот – Малкольм Больдридж номидаги миллий мукофот, Сифат бўйича Европа мукофоти, Россия Федерацияси Ҳукуматининг мукофоти таъсис этилди ва б. Ўтган асрнинг 80-йилларида сифатни режалаштириш, сифатни ошириш бўйича дастурларни ишлаб чиқиш масалаларига катта эътибор бера бошланди. АҚШ нинг сифатни бошқариш бўйича машҳур мутахассиси профессор Дж. Джуран фикрича, АҚШ фирмалари ўзларининг сифат сиёсатида асосий диққатни сифатни текширишга қаратди, бу билан, сифат тафсилотларини “музлатиб” қўйди, натижада сифат инқирозига учради. Дж. Джуран фикрича, сифатни режалаштириш сифати таъминлашдаги учта муҳим омил (режалаштириш-текшириш-сифатни ошириш) нинг биридир. Бунда сифатни режалаштиришда истеъмолчининг фикри асос бўлади – фақат истеъмолчи ўзига нима кераклигини яхши билади. Дж. Джураннинг айтишича, истеъмолчи буюм билан бирга унинг иш имкониятларини ҳам сотиб олади ва айнан шу нарса истеъмолчи учун

муҳимдир. Агар бозор паркетни ялтиратувчи лакни таклиф этса, истеъмолчи полартгич ўрнига лак сотиб олади. Сифатни режалаштиришда истеъмолчилар доирасини ўрнатиш ва уларнинг эҳтиёжини аниқлаш ва бу асосда буюмнинг тафсилотларини ишлаб чиқиш ва буларни таъминлаш усулларини таъминлаш муҳим масала бўлади. Дж. Джуран таъкидлаган эдики, “Бизга сифатни кенг режалаштириш ва текширишда ягона ёндашиш етишмайди. Биз мақсадларнинг бирлиги зарурлигини сезмоқдамиз, “ҳар ким ўзи учун” бўлаётган ҳолат бизни ташвишга солмоқда...” Ягона режалаштиришнинг йўқлигига аниқ исботлар бор ва биз бундай ҳолатдан қониқмаймиз”. Маҳсулотни бенуқсон тайёрлаш тизими Маҳсулотни бенуқсон тайёрлаш (МБТ) ва уни ТТБ га ёки буюртмачига биринчи тақдимдаёқ топшириш Саратов тизими Саратов самолетсозлик заводида 1955 йилда ишлаб чиқилди ва жорий этилди. Бу тизим заводда Б.А. Дубовиковнинг бевосита иштирокида яратилди. Ҳисобот вақти смена, ҳафта, ой ичида маҳсулотни биринчи тақдимдаёқ топшириш фоизи билан тавсифланадиган меҳнат сифатини баҳолаш тизими асосида сифат кўрсаткичи қуйидагича аниқланади: (21) бунда Р Т – Т вақт ичида биринчи тақдимдаёқ ТТБ қабул қилган маҳсулот миқдори; N Т – Т вақт ичида ТТБ га тақдим этилган маҳсулот миқдори. Бунда алоҳида ишчи, бригада, участка, цехнинг меҳнат сифати баҳоланган, баҳо натижаси бўйича мукофот миқдори аниқланган.

Саратов тизимини Ўзбекистоннинг 24 халқ хўжалиги тармоқлари қўллаган. Айниқса, бу тизим электротехника, электрон ва енгил саноат корхоналарида самарали ишлади. Масалан, Тошкент радиодеталлар заводида биринчи тақдимдаёқ буюмларнинг 99,5 фоизи, “Тошкенкабель”, электрон техника, “Қизил Тонг” тикувчилик фирмасида, Олмалиқ мебель фабрикасида – 95 фоизи ТТБ га топширилган. Кейинчалик Ўзбекистон корхоналари бенуқсон меҳнат тизимига ўтди. Бу тизим Саратов тизимининг “Львов варианти” номи билан маълум бўлиб, Львов телеграф аппаратлари заводида яратилган. БМТ да меҳнат сифатининг асосий кўрсаткичи ТТБ га ва буюртмачига биринчи тақдимда топширилган маҳсулот фоизи эмас, балки қуйидаги формула бўйича аниқланадиган меҳнат сифатининг умумлаштирилган мезони (К мс ) дан иборат: (22) бунда К мс – меҳнат сифати коэффициенти; К о – меҳнат сифати меъёри деб қабул қилинган ва одатда бирга тенг коэффициент; n – меҳнат сифати коэффициентини пасайтиришда фойдаланадиган кўрсаткичларнинг умумий сони; К кi – меҳнат сифатига ўрнатилган талабларни i – кўрсаткич бўйича бузганлиги учун баҳони камайтириш коэффициенти. Кейинчалик, мамлакатимиз корхоналарида меҳнат сифатининг умумлаштирилган коэффициентини ҳисоблашда нафақат ижобий камчиликларни тавсифловчи кўрсаткичлар, балки меҳнат сифатига ўрнатилган талаблардан ортиқ ишда ижобий натижаларни акс эттирувчи кўрсаткичлар ҳам ҳисобга олина бошлади. Бу ҳолда:

(23) бунда m – меҳнат сифати коэффициентини оширишда фойдаланиладиган кўрсаткичларнинг умумий сони; К ni – меҳнат сифатига ўрнатилган талаблардан ошганлик учун баҳони ошириш коэффициенти. Бунда меҳнат сифати коэффициенти бирдан катта бўлиши мумкин. Бенуқсон меҳнат методига ўтиш, одатда, ишлаб чиқариш-техник базани такомиллаштиришни талаб қилади. Қўқон суперфосфат заводида суперфосфатни омборда сақламасдан етилтириш янги технологик схемаси жорий этилди, тебранма элак такомиллаштирилди, қуритиш барабанларининг иссиқлик режимини автоматлаштириш ўғитларни намлиги 3 % дан ошмайдиган қилиб чиқаришга имкон берди. “Тошкенткабель” заводида асосий технологик, текширишўлчаш ва синаш ускуналари тартибга туширилди, МАРС-200 турдаги иссиқлик режимларини автоматик ростлаш машиналари ишга туширилди ва ҳ.к. Енгил саноат корхоналарида ҳам ишлаб чиқариш базаси такомиллаштирилди. Тизим ишлаган шароитларда текшириш, ҳисобга олиш, таҳлил, кадрлар тайёрлаш тизимлари қайта ташкиллаштирилди ва такомиллаштирилди. Сифат мактаблари, сифат кунлари кенг кўламда ёйилди. Саратов тизими кейинчалик маҳсулот сифатини бошқариш комплекс тизимига таркибий қисм сифатида киритилди. Сифатни бошқариш тизими А. Фейгенбаум замонавий ишлаб чиқариш ва истеъмол шароитларида “сифат” тушунчаси билан боғлиқ бўлган масалалар доирасини қуйидагича ифодалайди: “Чиқарилаётган маҳсулот ассортименти муттасил кенгаяётган

шароитларда истеъмолчи, яъни уй бекаси бўладими, ёки саноат корпорацияси, универсал дўконлар тармоғи ёки вазирлигими, маҳсулотни сотиб олишнинг мақсадга мувофиқлигини сифатга қараб аниқлайди. Маҳсулот сифатини бошқариш комплекс тизимлари пухта ишлаб чиқилган ва самарали ишлаганда фирманинг рентабеллигини ва катта фойда кўришини таъминлайди. Сифатни бошқариш тизимини жорий қилиш натижасида корпорациялар чиқариладиган маҳсулот ҳажмини катталаштирмоқда, меҳнат унумдорлигининг ошишига эришмоқдалар, сифатга харажатларни жиддий камайтириш ва рақобатбардошликни оширишни таъминламоқда”. Демак, “Сифат моҳияти ташкиллаштиришни бошқариш самарадорлигининг кўрсаткичидан иборат”. А. Фейгенбаумнинг аниқлашича, сифатни бошқариш эволюцияси ХХ асрга хос хусусият бўлди. Бунда сифатни бошқаришга ёндашишда асосий ўзгаришлар тахминан ҳар 20 йилда содир бўлди (4-расм). А.В. Гличевнинг фикрича, А. Фейгенбаум сифатни бошқариш шакллари ва методларининг изчилик билан интеграцияланиши умумий тамойилини тўғри белгилаган. Сифат тизимлари бўйича баъзи мутахассисларда, сифатни бошқаришнинг янги методининг пайдо бўлиши илгариги шакллар ва методларни йўққа чиқаради, деган фикр бўлган. Масалан, бизнинг мамлакатимизда ҳам шундай фикр бўлганки, МСБ КТ маҳсулотни бенуқсон тайёрлаш ва уни биринчи тақдимдаёқ топширишни йўққа чиқаради. Бунга қарамай, маҳсулотни бенуқсон тайёрлаш МСБ КТ нинг ажралмас элементидир. Сифатни бошқаришни ривожлантиришнинг биринчи босқичи XIX асрга хос бўлиб, бунда бир ишчи ёки ишчилар гуруҳи барча буюмлар сифатига масъул бўлган – сифатни индивидуал текшириш қўлланилган. ХХ аср бошлари учун хослик шундан иборат бўлдики, бунда умумий ишни ишчилар гуруҳи бажарадиган корхоналар пайдо бўлди, буларнинг тепасида сифатни мақсадли текширувчи цех устаси турган. Ишлаб чиқариш мураккабблашиши билан бу ишга ишчиларнинг катта гуруҳлари қўшилади, бу эса штатли текширувчиларни жалб этишни талаб

қилди – маҳсулотни қабул қилишда сифатни текшириш усули киритилди. Бошқарувчилар томонидан бошқариладиган алоҳида йирик текшириш хизматлари пайдо бўлди. Учинчи босқич давоми 60-йилларга тўғри келади – сифатни статистик текшириш бошланиб, бунда текширувчилар статистик асбоблар: яроқсиликка чиқариш текшируви карталари ва текшириш карталари билан қуролланди. Сифатни комплекс бошқариш – бешинчи босқич сифат муаммоларини комплекс ҳал этиш талаби туфайли юзага келди. расм. Сифатни бошқариш эволюцияси. Эволюция Йиллар 1900 1920 1930 1960 1980 Сифатни индивидуал текшириш Сифатни цех текшируви Маҳсулотни қабул қилишда сифатни текшириш Сифатни статистик текшириш Сифатни комплекс бошқариш Сифатни комплекс бошқарувнинг бутун ташкилотга та с ири

А. Фейгенбаум фикрича, сифатни комплекс бошқариш – нафақат бошқариш функцияси, балки бутун ташкилот ва корхонанинг сифат соҳасидаги ўзаро боғланган кўп вазифали фаолиятидир. А. Фейгенбаум сифатни комплекс бошқаришнинг бутун ташкилотга таъсирига алоҳида эътибор беради. Бундай бошқарув истеъмолчининг талабларини қондиришга йўналтирилган бошқарув ва техник ишларни бажаришни талаб қилади. Бундай вазифа умумий раҳбарият, маҳсулотни харидга чиқариш тизими, лойиҳалаш бўлимлари, ишлаб чиқариш, фирма маъмурияти ва ходимлари, молиялаш тизими, хизмат кўрсатиш ва сифатни бошқариш функциясининг биринчи даражали мажбурияти бўлади. А. Фейгенбаум яна шундай ёзганки, “... корхона раҳбарияти англаб етиши керакки, сифатни бошқаришнинг комплекс тизими сифатни ошириш ёки харажатларни камайтириш учун мўлжалланган муваққат лойиҳа эмас. Фақат сифатни ошириш ва харажатларни камайтириш билан боғлиқ бўлган асосий муаммолар бартараф этилгандан кейингина сифатни бошқариш тизими корхона раҳбарияти учун маҳсулот сифатини яхшилашга қаратилган доимий ишлайдиган ричагга айланади”. АҚШ олимлари ва мутахассисларининг фикрича, яхши ташкиллаштирилган ва самарали сифатни бошқариш тизими сўзсиз бир шарт билан яратилиши мумкин – бу ишни шахсан корхона раҳбари бошқариши лозим. 60-70 – йилларда АҚШ да сифатни бошқариш бўйича олимлар ва мутахассисларнинг, шу жумладан А. Фейгенбаумнинг қатор ишларида шундай фикр бўлганки, сифатни бошқариш ва таъминлаш – корхоналарни бошқариш махсус хизматлари ва текшириш хизматларининг вазифасидир. Бу шундай тушунтирилганки, сифат тўғрисидаги ғамхўрлик ҳаммага тарқатилганда ҳеч кимники бўлиб қолади. Лекин Японияда бутунлай бошқача – сифатни таъминлаш – бутун ходимлар ишидир. Бу масалада бир томонлама фикр юритмаслик керак: бу ерда сифат муаммосини ечишда маҳсус хизматларнинг ёки бутун ходимларнинг иштирок этишини

белгиловчи сабаблар кўп бўлиши мумкин. Муҳими АҚШ ва Японияда фирмалар эришаётган натижадир, умумий ғоя – маҳсулот сифати муҳимдир. Сифатни таъминлаш Тошкент тизими Буюмларнинг сифатини ошириш меҳнат сифати билан чамбарчас боғланган. Ўзбекистон саноати турли тармоқларининг корхоналарида бенуқсон меҳнат тизими (БМТ) га катта қизиқиш бўлган. Бенуқсон меҳнатни жорий этиш ҳар бир тармоқ ва ҳар бир корхонанинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади. Бенуқсон меҳнатни тизимини қўлланувчи корхоналар ва тармоқлар ҳар йили кўпая борди. Булар ичида авиация, тўқимачилик, йўл-қурилиш, нефть-кимё ва қишлоқ хўжалик машинасозлиги, электротехник, радиоэлектрон, кимё, тикувчилик, тўқимачилик, мебель ва металлургия саноати корхоналари, қишлоқ хўжалиги корхоналари бор. Бу тизимни жорий этиш устида, шунингдек ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлмаган соҳада: конструкторлик ташкилотларида, илмий-тадқиқот институтларида, хизмат кўрсатиш соҳасида ҳам муваффақиятли ишлар олиб борилди. Минглаб ишчилар ўз маҳсулотларини биринчи тақдимдаёқ ТТБ га топширдилар, кўп илғор ишчилар ўзларининг хусусий сифат тамғаларига эга бўлди, юзлаб цехлар ТТБ томонидан доимий текширувсиз ишлай бошлади. Бенуқсон меҳнат тизимини Ўзбекистон корхоналарининг иш амалиётига жадал жорий этишнинг икки босқичини кўриш мумкин. Биринчи босқич Собиқ Средазсовнархознинг 22 июнь 1964 й. №139 “Маҳсулот тайёрлашнинг саратов методини жорий этиш тўғрисида” қарори билан, иккинчи босқич – республика корхоналарида чиқариладиган маҳсулот сифатини ошириш бўйича тадбирлар тизимини жорий этиш тўғрисида қарор билан боғлиқ. Шундай қилиб, бенуқсон меҳнат тизими дастлабки саратов вариантида Ўзбекистон саноатида 1964-йилдан бошлаб кенг кўламда қўллана бошлади.

Лекин, айрим корхоналар БМТ ни жорий этишга анча илгари тайёрлана бошлади. 1959-йилда Чкалов номидаги Тошкент авиация заводи бўйича буйруқ билан сифатни яхшилаш ва маҳсулотни биринчи тақдимдан топшириш тизими жорий этилди. Бу тизимни кейинчалик такомиллаштириш жараёнида тўпланган тажрибани ҳисобга олган ҳолда олган уч йилдан кейин “Маҳсулотни бенуқсон тайёрлаш ва уни ТТБ га ва буюртмачига биринчи тақдимдан топшириш тўғрисида” низом тайёрланди. БМТ тўртта цехнинг ишида синаб кўрилди ва унинг самарадорлигига ишонч ҳосил қилгач, янги низомни бутун корхонага жорий этилди. Буюмларни бенуқсон тайёрлаш ва чиқариш масаласини комплекс ва самарали ҳал этишни таъминловчи йўлларни излаш маҳсулотни тайёрлаш, текширишга тақдим этиш тартибини ва бажарувчиларнинг масъуллигини аниқ белгиловчи тизимни яратиш заруриятига олиб келди. Завод ходимларининг бир гуруҳи етакчи мутахассислар бошчилигида МСБ КТ ишлаб чиқилди ва муваффақиятли ишлади. Бунинг учун Рубий И.Я., Маллин У.Р., Фролов Ю.М., Шубин И.С., Шевченко П.М. Кадишев С.И. номидаги мукофотга сазовор бўлди. Заводда яратилган ва жорий этилган юқори сифат, бойликни кўпайтириш, пухталикни оширишни таъминлаш илмий-асосланган тизими (ЮСБКПОТТ) маҳсулотни нуқсонсиз тайёрлаш вазифасини ҳал қилишда якуний босқич ва жиддий қадам бўлди. Бу тизимни янги машиналарни серияли ишлаб чиқаришда қўлланиш тажрибаси унинг юқори самарадорлигини кўрсатди. Тизим машиналарнинг конструкциясини такомиллаштиришдан бошлаб, улардан фойдаланиш техник даражасини оширишга бўлган масалаларнинг кенг кўламини қамрайди. Тизимнинг асосий мақсадлари қуйидагилар: I – машиналарнинг конструкциясини такомиллаштириш; II – технологик жараёнларни такомиллаштириш; III – ишлаб чиқаришни ташкиллаштиришни такомиллаштириш;

IV – ишлаб чиқариш маданияти ва саноат эстетикасини ошириш; V – деталлар, узеллар ва агрегатларни юқори сифатли тайёрлашни таъминлаш; VI – ишлаб чиқаришнинг барча босқичларида текширувнинг объектив методларини жорий этиш; VII – буюмлардан фойдаланиш (эксплуатация) техник даражасини ошириш; Еттита энг муҳим мақсадларнинг ҳар бири корхонанинг ўзаро боғланган участкаларида ишлар комплексини ўз ичига олади, бу участкалар келишилган тадбирларни амалга оширади, бу тадбирларни асосий масалани ҳал этишга – сифатни яхшилашга, бойликни кўпайтиришга ва пухталикни оширишга йўналтиради. Тизимда ишлаб чиқаришни технологик тайёрлаш, технологик жараённи такомиллаштириш, оғир сермеҳнат ишларни комплекс механизациялаштириш, замонавий юқори унумли ускуналарни жорий этишга муҳим ўрин ажратилган. Жумладан, кейинги йилларда буюмларнинг пухталигини ошириш ва бойликни кўпайтириш учун корхонада турли металлар ва қотишмалардан тайёрланган деталларни мустаҳкамлашнинг истиқболли методлари, юпқа деталларни титратма силлиқлаш абразив кукун билан суюқ муҳитда ишлов бериш жорий этилди, қотишмаларни аргон – ёй пайвандлаш истиқболли технологияси, механизациялаштирилган пайвандлаш – қиздириш элементларини кавшарлаш, сильфонларни автоматик пайвандлаш ўзлаштирилди, механизациялаштирилган омборларни лойиҳалаш ва қуриш беш йиллик режаси ишлаб чиқилган. Механика цехларида ишлар ишлаб чиқариш жараёнларини механизациялаштириш ва автоматлаштириш ва юқори унумли янги ускуна ва асбобларни жорий этиш ҳисобига меҳнат унумдорлигини ошириш ва сифатни яхшилаш йўналишида олиб борилмоқда. Механикавий ишлов бериш жараёнларини автоматлаштириш ва механизациялаштириш вазифалари

сонли дастур билан бошқариладиган (СДБ) ускуналарни кенг кўламда жорий этиш ҳисобига ҳал этилган. СДБ ли ускуналар парки узлуксиз ўсмоқда. Механикавий ишлаб бериш технологик жараёнлари, шу жумладан қириндиларни йиғиштириш ҳам юқори даражада механизациялаштирилган. Биргина механикавий ишлов беришда истиқболли технологик жараёнларни жорий қилиш натижасида материаллардан фойдаланиш коэффициентининг жиддий катталашишига ва меҳнат сарфини 500 минг норма-соатга шартли камайтиришга эришилди. Ишлаб чиқаришда олмосли асбоблардан кенг фойдаланилмоқда. Бундай асбоб меҳнат унумини жиддий ошириш ва ишлов бериш сифатини яхшилашга имкон беради. Механика цехларида, айниқса СДБ ли станокларда универсал-йиғма мосламалар ва универсал-қайта созланадиган ёрдамчи жиҳозлар янада ривожлантирилмоқда. Қабул қилинган сифат тизимини ривожлантириш ва такомиллаштириш борасида қатор муҳандислик, иқтисодий ва тарбиявий тадбирлар жорий этилди. Тизимнинг асосий йўналишларидан бири – маҳсулотни бенуқсон тайёрлаш ва уни биринчи тақдимдан ТТБ га топшириш янада ривожлантирилди. Ишчилар, муҳандис-техник ходимлар ва хизматчиларни – маҳсулот сифати учун бевосита бажарувчиларни рағбатлантириш учун қатор низомлар чиқарилди. “Сифат аълочиси” унвонини тасдиқлаш тўғрисида” низом ишлаб чиқилди ва тасдиқланди. Бу унвонни топширишда фаҳрий ёрлиқ, кўкракка тақиладиган белги ва пул мукофоти ҳам берилади. Унчалик муҳим бўлмаган операцияларни текшириш бажарувчиларнинг ўзига топширилмоқда. Шахсий тамғалар 1150 ишчига топширилган. Заводнинг барча цехлари ва хизматлари бу ерда келтирилган схема бўйича ишлаган. Бу схема заводга чиқариладиган буюм сифатини оширишга ва уларнинг ресурсини 3,5 марта кўпайтиришга, монтаж ишларининг циклини қисқартириш ва меҳнат сарфини камайтиришга, буюмларнинг ишда бузилиши ҳолларини ва бунга мос ҳолда машиналарни ишга лаёқатли ҳолда асраш харажатларини истеъмолчиларда камайтиришга имкон берди.

Рекламациялар сони 2,5 марта, бракдан нобудгарчиликлар эса 4,6 марта камайди. ЮСБКПОТТ ни ишлаб чиққанлиги ва жорий этганлиги учун раҳбарлар ва етакчи мутахассислар гуруҳи (Кадишев С.И., Балакирев Д.П., Поспелов К.С., Тохтаев Т.М., Маллин У.Р., Сафаров К.А., Фролов Б.Г., Галеев М.С. ва б.) авиация саноатининг мукофотини олди. Тошкент электрон техника заводида юқори сифат ва пухталикни таъминлаш тизими (ЮСПТТ) яратилди ва жорий этилди. Бу тизимнинг асосий мақсади ишлаб чиқаришнинг барча босқичларида деталлар, узеллар, тайёр буюмларнинг юқори сифатли тайёрланишини таъминлаш ва сифатни статистик текшириш методларини жорий этишдан иборат. Бу заводда 1968-йилдан бошлаб цехлар ишининг сифатини баҳолаш ва хусусий тамға тўғрисида низомлар жорий этилган. Мавжуд низомга кўра сифат коэффициенти 7,5 баллдан паст бўлган цехга афзалли ўрин берилмайди. Цехларда алоҳида бажарувчилар ва бригадалар ўртасида мусобақалар ташкиллаштирилган. Маҳсулот сифати учун моддий рағбатлаштириш мақсадида меҳнат ишбай ҳақ тўлаш янги тизими жорий этилган. Бунда мукофот тайёрланган маҳсулот сифатини ҳисобга олган ҳолда берилади. Вақтбай-мукофот тизимида мукофот маҳсулотни биринчи тақдимдан топширишнинг маълум фоизи учун берилади. Хусусий тамғани қўлланиш ҳуқуқига эгат бўлган ходимларга маошга 10 % миқдорда қўшимча ҳақ тўланади. Тизимни жорий этиш натижасида бенуқсон яримўтказгичли приборларни буюртмачиларга топшириш 11,8 фоизга ошди, рекламациялар сони эса 3 марта қисқарди. Меҳнат ва маҳсулот сифатини бошқариш муаммосига тизимли ёндашиш Ўзбекистоннинг бошқа корхоналарида ҳам кенг қўлланилган.

“Нол нуқсонлар” тизими 1965-йилда Саратов тадбирлар тизими тамойиллари асосида америкалик Ф. Кросби томонидан “Нол нуқсонлар” (“Zero defects”) номли тизим таклиф этилди. Бу тизим АҚШ нинг ҳарбий-саноат комплексида қўллана бошланди, кейинчалик бу тизим АҚШ, Япония, Франциянинг бошқа корхоналарида – “ Alles ohne fehler ” (“ҳаммаси ҳатосиз”) қўллана бошлади. К. Лисецкининг график шаклда тасвирланган (2-расм) сифатни бошқаришга ёндашиш эволюциясида “Нол нуқсонлар” тизимининг муаллифлари сифатида Ф. Кросби, Т. Катарбински, Б. Дубовиков, И. Халпин келтирилган. Ҳар бир мамлакатда, ҳар бир корхонада тизимлар маълум фарққа эга бўлган, лекин асосий тамойил – ишларни белгиланган талабларга аниқ мос равишда бажариш ва ўз ишининг сифати учун шахсий масъуллиги – ҳамма жойда бир хил бўлган. Бенуқсон меҳнат, лойиҳалаш, ишлаб чиқариш, фойдаланиш жараёнлари одамларнинг ижодий меҳнати билан амалга оширилади ва буюмларнинг сифати айнан ушбу меҳнатга боғлиқ, деган фикрга асосланган. Бунинг учун ўзаро боғлиқ тарбиявий, ташкилий, муҳандислик-техник тадбирлар мажмуини бажариш зарур. Сифатсиз миқдор йўқ, бу икки кўрсаткич бир- бирига боғлиқ ва алоқада бўлади. Сифат – бу иқтисодиёт, бу меҳнат унумдорлиги, бу ишлаб чиқаришнинг барча техник-иқтисодий кўрсаткичлари занжирининг асосий звеносидир. Бажарувчиларни ўзини-ўзи текшириш методи билан сифатни яхшилаш масалаларини ҳал этишда бевосита қатнашишга жалб қилиш керак. Б.А. Дубовиковнинг айтишича, “... қўйилган мақсадга эришишнинг ягона тўғри йўли буюмларни яратувчилар меҳнатининг сифатини бошқариш воситасида буюмлар сифатини бошқаришдан иборат”. АҚШ Орландо шаҳаридаги “Martin” фирмасининг сифат бўйича директори ўзининг “Бенуқсонлик – сифатни таъминлаш муаммосига янгича

ёндашиш” китобида қизиқ бир фикр билдириб, инсон, агар ўзига тегишли бўлса, хатоларни такрорламасликка ҳаракат қилади, маънода бундай деган: “...одам ойда бир ёки икки марта уйга қайтаётганда бошқа эшикка ўзини урадими?...агар тиш доктори унинг касал эмас, балки соғ тишини олиб ташласа, “инсон адашиши мумкин” деб ҳисоблайдими? Инсон шахсан ўзининг мафаатига тегишли бўлса, бошқалардан юқори даражада мукаммалликни талаб этади”. Ишчининг ишда хатоликка йўл қўймаслигига қандай эришиш мумкин? Ҳар бир ишчини ўзи тайёрлаган деталлнинг муҳимлигини, умумий меҳнатдаги ўз улуши аҳамиятини билиши учун пировард буюм билан таништириш керак. Мудофаа саноатида космонавтлар, синовчи-учувчилар ишчилар билан учрашганда яхши натижалар бўлди, чунки ҳаёти сизнинг иш маҳоратингизга, сифатига боғлиқ бўлган одам билан учрашиш анча ҳаяжонли бўлади. Сифат стратегиясини яратиш – ҳар бир корхона, ҳар бир фирманинг вазифасидир. Фирма сифатни тизимли бошқаришни ташкиллаштиришда ўзига “сифат” тушунчасига қандай маъно беради ва унинг мезонлари қандай бўлади, деган саволларни беради. Гарвард бизнес мактабининг профессори Д. Гарвин тўпланган тажрибани умумлаштириб, сифатнинг бешта энг муҳим мезонларини аниқлайди: • Стандартга мувофиқлиги; • Энг яхши моллар – аналогларнинг техник кўрсаткичларига мослиги; • Барча ишлаб чиқариш жараёнларига юқори даражада аниқ риоя қилиш; • Сифатнинг харидорларнинг сотиб олиш имкониятларига мослиги. Сифат даражасини сақлаб туриш учун бу мезонларнинг бирортасини ҳам бузмаслик керак. Фирманинг бош раҳбари сифатни комплекс бошқариш ғоясини қандай идрок қилади, бу билан боғлиқ бўлган турли тадбирларни жорий этишга

қандай ёндашади, маҳсулот сифатининг ана шу муаммоларга боғлиқлиги ҳаммага маълум. Раҳбарнинг муҳим хислатларидан бири фирманинг мақсадлари ва вазифаларини ишчиларга аниқ ва тушунарли шаклда ифодалаш, уларни малака ошириш афзалликларига ишонтириш, ўз ишидан қониқиш, фирманинг обрўси учун ғурурланиш ҳиссиётини ривожлантиршга кўмаклашишдан иборат. Япониялик устага берилган йўриқномаларнинг бирида кўрсатилишича, ўзининг ишлаб чиқариш мажбуриятларини бажаришдан ташқари, ишчининг исмини билиши, у билан қўл бериб саломлашиши, сменада бир марта унинг соғлиги билан, иккинчи марта – хотин-болаларининг соғ-саломатлиги билан қизиқиб, сўраши лозим. Сифатга японча ёндашиш Э. Демингнинг сифат тизимининг биринчи модели эълон қилингандан икки йилдан сўнг 1952-йилда япон олими Каору Исикава сабаблар ва оқибатлар диаграммаси (5-расм) номи билан сифат тизимининг оддий ва қулай функционал график моделини таклиф этди. Материал Станок Ўлчашлар Натижа Сифат кўрсаткичлари Одам Метод Жараён

расм. Сабаблар ва оқибатлар диаграммаси Диаграмма кўпинча “балиқ скелети” ёки “балиқ суяги”, деб аталади. Диаграмма ҳар қандай жараённинг сўнги натижасига таъсир кўрсатувчи турли омилларни бирлаштиради ва сабаблар-натижа схема бўйича уларни тизимлаштиради. Ҳар бир чизиқча (ўқ-ёй) сифатига таъсир этувчи жараённи йириклаштириб ифодалайди. Масалан, Одам жараёнда бажарувчи сифатида баҳоланади: соғлиги, руҳий ҳолати, диққат-эътиборсизлиги, совуққонлиги, ишда ўзини тутиши, тез-тез гаплашиб туриши, тажрибаси, малакаси, ишнинг уддасидан чиқа олмаслик, қўполлик, онглилик ва ҳ.к. аниқланади. Моделнинг бундай шакли амалга оширилаётган турли ҳаракатларнинг ва булар ўртасидаги боғланишларнинг сифатига йўналтирилганлигини кўрсатади, ваҳоланки, сифат тизимининг тузилиши тўғрисида тасаввур ҳали бермайди. К. Исикаванинг бошқа моделида маркетинг бўлими фаолиятининг корхонада сифатини бошқариш билан боғлиқ бўлган барча хизматларга таъсири батафсил ва аниқ кўрсатилган. Г. Тагучи сифатни таъминлаш замонавий методларни қуйидагича умумлаштирди: 1. сифатсиз маҳсулотнинг жамиятга келтириши мумкин бўлган зарарни баҳолаш зарур. Бунда тайёр маҳсулотдан келадиган зарар (тўхтаб қолиши, жароҳатланиш, ҳалокат, ўз вазифасини бажара олмаслик, буюртмачининг талабларига номувофиқлик ва ҳ.к.) ва сифатсиз маҳсулотни ишлаб чиқариш жараёнида кўриладиган зарар (вақтни, энергияни, кучини унумсиз сарфлаш, баъзи ишлаб чиқаришларнинг заҳарлилиги ва ҳ.к.) ҳисобга олинади. 2. Фирма маҳсулотининг рақобатбардош бўлиши учун унинг сифатини доимий ошириш ва таннархини пасайтириш зарур. Буюртмачи талабларининг доим катталашиб боришини эсдан чиқармаслиги керак.

3. Фирмада сифатни ошириш дастурининг асосий мақсади буюмнинг сифат кўрсаткичлари билан буюртмачи топширган тафсилотлар ўртасидаги фарқни доим камайтириб боришдан иборат бўлиши лозим. Метрологик хизматни муттасил ривожлантириш бу вазифани бажариш билан боғлиқ. 4. Буюртмачи ўз талабларининг бажарилганлигидан кўрадиган зарари сифат кўрсаткичларидаги оғиш миқдорининг квадратига тенг. Буни ишлаб чиқариш жараёнларининг сифатига талабларни ўрнатишда ҳисобга олиш керак. 5. Тайёр буюмнинг сифати ва таннархи асосан лойиҳа ва технологиянинг сифати билан аниқланади. Шунинг учун ишлаб чиқаришни ва текшириш методларини лойиҳалаш, режалаштинришда тайёр маҳсулотнинг сифатига талабларга мўлжал олиш керак. 6. Тажриба намуналарини яратиш ва синаш босқичида буюм тафсилотларининг топшириқдаги сифатидан оғишини камайтириш зарур. 7. Эксплуатацион тафсилотларнинг буюмнинг ва технологик жараённинг бошқа параметрларига боғлиқлигини аниқлаш керак ва аниқланган боғланишдан фойдаланиб, статистик ҳисоблаш асосида экспериментни режалаштириш керак. “Крайслер Моторс” фирмасининг мутахассиси У.У. Ньюджин сифатга илгариги ёндашиш тўғрисида сўзлаб, нуқсонларга илгариги муносабатни бундай деган: нуқсон буюмда қола берсин, уни кейинчалик (масалан, кафолат муддати даврида аниқлаш мумкин). Бир кило болт ичида бир сифатсиз болтнинг борлиги тайёрловчини безовта қилмаган, лекин сотиб олувчи учун нуқсонли болт ўрнатилган автомобиль эрта ёки кеч кўнгилсиз воқеага олиб келади. Бунга тушуниб етилгач, сифатни бошқаришда янги бурилиш ясалди – истъемолчининг талабларига ва нуқсонларнинг олдини олишга (қидиришга эмас) интилиш бошланди. Япониянинг автомобиль компаниялари бундай ғояни америкаликларга нисбатан эрта эгаллаб, рақобат курашида анча устунликка эришди, бу айниқса, ёқилғи-энергетик кризис йиллари намоён бўлди: уларнинг кичик

габаритли ва тежамли автомибили ишлаб чиқариш етарли мосланувчан бўлгани ҳолда харидорлар сонининг ўзгаришини аниқ сеза олди. “Крайслер Моторс” да нуқсонларнинг олдини олиш тизимига ўтиш нафақат сифат бўлими ходимларининг, ҳар бир ходимнинг шахсий масъуллиги билан ҳам боғланди. Бу муносабат билан конструкторлик бўлимининг мутахассисларини нуқсонларнинг олдини олиш методлари томонига қаратиб қайта тайёрлаш лозим бўлди. Японларнинг сифатни ошириш ва сифатни тизимли бошқариш дастурларининг ўзига хос фарқи шундаки, булар нуқсонларни текшириш йўли билан аниқлашга эмас, балки нуқсонларнинг олдини олишга қаратилган. Лекин Япония учун молларнинг юқори сифатли бўлишига эришиш унинг бирдан ривожланиб кетиш натижаси бўлмаган. Бундай ютуққа йўл ўн йиллаб давом этди. Ҳозир бутун дунё японларнинг сифатни комплекс бошқариш тажрибасини ўрганмоқда ва қўлланишга интилмоқда. Токиода 1987-йилда бўлиб ўтган Жаҳон конгресси япон тажрибасининг ўзига хос томонларини тавсифлаб, унинг ишлаб чиқаришни ташкиллаштиришни доимий такомиллаштириш ва меҳнат унумини ошириш томонларини ҳам кўрсатиб ўтди. Япония учун технологик жараёнларнинг сифатини текшириш хосдир, бу маҳсулот сифатини текширишдан устун туради. Бевосита бажарувчининг сифат учун масъуллиги жуда муҳим. Ҳар бир ишчи ўзининг иш жойида: навбатдаги ишни бажарувчи – сенинг истеъмолчинг бўлади, принципида ишлайди. “Расмана одамнинг ёмон ишлаши уятли бўлади” – бундай фалсафий тушунча барча фирмаларнинг ходимлари томонидан ўзлаштирилган. Албатта, бундай фалсафага ўз меҳнатига ижодий ёндашган одам эътиқод қилиши мумкин, меҳнатга бундай муносабат одатда “сифат тўгараклари” орқали сингдирилади. Албатта, барча тоифали мутахассисларнинг маҳсулот сифатини бошқариш масалаларида лаёқатли эканлигига катта эътибор берилади.

Япония фирмасида сифатни стратегик режалаштиришда маҳсулот сифатини бошқариш узоқ муддатли режани ишлаб чиқиш масъуллиги олий звено раҳбариятига юклатилади, бу раҳбарият қабул қилинган курснинг бажарилиш муддатини ҳам текширади ва зарур бўлганда тузатиш киритади. Бу иш Деминг цикли (“режалаштириш – бажариш – текшириш – тўғрилаш ҳаракатлари”) бўйича амалга оширилади ва “хосин канри” (“сиёсатни ёйиш”) номи билан юритилади. Фирмалар ҳар молия йилининг бошида муаммоларни таҳлил қилади ва 3-5 йил олдинга ўзларининг узоқ муддатли режаларини ва вазифаларини ишлаб чиқади. Бундай режалар қисқа муддатли (6-12 ойга) режаларни ишлаб чиқишда ҳисобга олинади. Бундай процедура режаларнинг лойиҳаларини батафсил текширишга, фирма режасининг охирги вариантини тайёрлашга имкон беради. Бундай режа олий звено раҳбарияти томонидан тасдиқланади. Шундай қилиб, сифатни режалаштириш фирманинг барча бўлинмаларига ва бошқарув даражаларига тарқатилади (Японияда бундай метод “коптокни ошириш” деб аталади). Япон мутахассисларининг фикрича, бу кунда мавжуд эҳтиёжларнинг ўзини ҳисобга олиш етарли бўлмайди, яширин эҳтиёжларни аниқлаш ва сифатни режалаштиришда ва мол яратишда уларни асос қилиб олиш керак. Бунда бир гуруҳ харидорларнинг эмас, балки Япониянинг ўзидаги ва бошқа мамлакатлардаги фирмалар, ишбилармон доираларнинг, келажакдаги буюмларнинг потенциал харидорларнинг ҳам эҳтиёжларини ҳисобга олиш керак. Япониянинг сифатни бошқариш тизими “5 мумкин эмас” номли дастурга асосланади: иш жойида бракка олиб келувчи шароит яратилмаслиги керак; нуқсонли маҳсулот навбатдагига узатилмайди ва ўзидан олдингисидан олинмайди; технологик параметрларини бузиш ёки ўзгартириш мумкин эмас; илгари йўл қўйилган хатони такрорлаш мумкин эмас.

Япониядаги фикларга кўра, жамиятнинг ривожланиши билан янги эҳтиёжлар пайдо бўлади, молларга янги талаблар қўйилади. Бу сифатни таъминлаш методига таъсир этмай қолмайди, шунинг учун истиқбол устида эртанги кунда сифатни бошқариш тизимлари тўғрисида доим ўйлаш керак. Ишлаб чиқаришни автоматлаштириш автоматлаштирилган лойиҳалаш жараёнидан бошлаб, сифатни бошқариш методларини автоматлаштиришга ҳам сабаб бўлади. Маҳсулот сифатини бошқаришнинг автоматлаштирилган тизимларига ўтиш – сифатни тизимли таъминлашни ривожлантиришнинг ўзига хос тамойили ҳисобланади. Япония фирмаларининг олий звено раҳбарияти сифатни бошқариш бўйича фаолиятни бошқаради ва унинг ривожланишига ёрдам беради. Бу звено сифат стратегиясини яратишга масъул бўлади ва дастурлар ҳамда режаларнинг бажарилиш муддатларини текширади, тузатиш тадбирларининг зарурлигини аниқлайди. Фирмалар кадрлар тайёрлаш ва малакасини оширишга катта маблағлар сарфлайди. Ҳар бир япон фирмаси ўзининг ўқитиш дастурини тузади. Лекин барча дастурлар учун назарий ва амалий машғулотларни (“иш жойида машқ қилиш”) ни қўшиб олиб бориш хосдир. Жумладан, “Ниссан” фирмасида ишлаб чиқаришдан ажралган ҳолда ўқитиш дастлабки 10 йил ичида 500 кунни эгалайди. Кейинги ўқитиш тугагандан кейин аттестатлаш ўтказилади. Аттестатлаш бўлим раҳбарлари томонидан ўтказилади (бошқа мутахассислар ҳам жалб этилиши мумкин). Фирманинг баъзи ходимлари ўзига хос давлат имтихонларини топширади – улар аттестатланади. Бундай аттестатлашни меҳнат вазирлиги ўтказади. Бундай аттестатлаш маошнинг ошишини таъминлайди, бу имтихондан ўта олмаган ходимга уч марта “қизил карточка” тақдим этилади – бу ходимнинг касбий яроқсизлигини билдирувчи гувоҳнома бўлади. Меҳнатга ижодий муносабатга маҳсулот сифатини бошқаришда катта аҳамият берилади. Ижодий меҳнатга интилиш усуллари бутун дунёда сифат

тўгаракларида қатнашиш бўлди, бундай тўгараклар ўз ривожини Японияда бошлади. Маҳсулот сифатини бошқариш комплекс тизими Маҳсулот сифатини бошқариш комплекс тизими (МСБ КТ) ўтган асрнинг 60-йиллари охирларида Госстандартнинг Бутуниттифоқ илмийтадқиқот институти (ВНИИС) нинг илмий ходимлари томонидан Госстандарт раисининг ёрдами билан ташаббускорлик йўли билан ишлаб чиқилди. Львов областидаги корхоналарда кенг кўлами илмий-ишлаб чиқариш экспериментни ўтказилди. Экспериментда ВНИИС директори А.В.Гличев ва Госстадартнинг Бутун иттифоқ физика-техник ва радиоўлчашлар илмий-тадқиқотлар институти (ВНИИФТРИ – кейинчалик “Система” НПО) нинг Львов филиалининг директори Е.Т. Удовченко раҳбарлик қилди. 70-йиллар бошида ВНИИС да (муаллифлар А.В. Гличев, О.Г. Лосицкий, М.И. Круглов, И.Д. Крижановский, Г.О. Рабинович) сифатни бошқаришнинг ўлчамли модели яратилди, шундай қилиб, ясси икки ўлчамли моделлардан аксонометрик шаклга ўтилди. Моделда маҳсулот ҳаётий циклининг босқичлари ажратиб кўрсатилган. Бу босқичларда сифат шакллантирилади ва сифатнинг эришилган даражасининг сақланиши таъминланади. Сифатни бошқаришнинг учта даражаси берилган. Ҳар қайси даражада 12 та (11 дан 15 гача ва бундан ортиқ ҳам бўлиши мумкин) маҳсус функция бўлади: 1 Эҳтиёжларни, маҳсулотнинг техник даражаси ва сифатини ўрганиш ва прогноз қилиш. 2 маҳсулот сифатини оширишни режалаштириш. 3 Маҳсулот сифатига талабларни нормалаш. 4 Маҳсулот яратишни ташкиллаштириш.

5 Маҳсулот ишлаб чиқаришни технологик тайёрлашни ташкиллаштириш. 6 Моддий-техник таъминотни ташкиллаштириш. 7 Метрологик таъминотни ташкиллаштириш. 8 Ходимларни ўқитишни ташкиллаштириш. 9 Сифатнинг ошишини рағбатлантириш. 10 Стандартларга риоя қилиниши устидан давлат назорати. 11 Маҳсулотни сифат тоифалари бўйича аттестатлаш. 12 сифатни ҳуқуқий таъминлаш. Ҳар қайси маҳсус функция доирасида қуйидаги ҳаракатлар бажарилади: – функциянинг мақсадлари ва вазифаларини ўрнатиш; – бу функциянинг бажарилишини ташкиллаштириш; – функциянинг бажарилишини сифатга таъсирини, яъни қўйилган мақсадга эришишнинг қандай бораётганлигини текшириш; – тўғрилаш ҳаракатларини киритиш. Сифатни бошқаришнинг кўрилган моделларида, уларнинг афзалликларига қарамай, маҳсулот сифатини ифодаловчи блок, ишлаб чиқариш ва меҳнат жараёнини ташкиллаштириш блоклари кўринмайди, яъни ўрнатилган сифат кўрсаткичларини таъминлаш бўйича ҳаракатларнинг қандай амалга оширилиши кўрсатилмаган. 1974-йилда ВНИИС олимлари М.И. Круглов ва И.Д. Крижановскийлар ўртача катталикдаги машинасозлик корхоналари мисолида учта доирага эга бўлган МСБ КТ нинг ясси график моделини яратди: • параметрик; • функционал; • Меҳнат-ташкилий доирали ясси модель. МСБ КТ нинг методик принциплари маҳсулотнинг техник даражасини ва сифатини оширишда ҳаракатлар мажмуини корхона стандартлари ёрдамида ташкиллаштиришни кўзда тутади. Корхона стандартларида ҳар қайси бўлим ва алоҳида бажарувчининг вазифаси ва функцияси

қонунлаштириб белгиланган. Корхона стандартлари – стандартлаштириш давлат тизиминининг ажралмас қисмидир – жамият эҳтиёжларини энг тўлиқ қондириш мақсадларида маҳсулотни лойиҳалаш, тайёрлаш, сақлаш, ташиш, харидга чиқариш ва фойдаланиш (истеъмол қилиш) каби мураккаб жараёнларни мосланувчан ва тезкорлик билан бошқаришга имкон беради. 1974-йилда Ўзбекистон делегацияси Тошкентнинг бир гуруҳ олимлари ва мутахассислари иштирокида Львов шахрининг корхоналарида МСБ КТ ни яратиш ва ишлатиш тажрибасини ўрганади. Ўзбекистонда МСБ КТ ни яратишни жорий этиш бўйича олиб борилган ишлар шартли учта асосий йўналишга ёки кичик тизимларга бўлинди: мафкуравий, ташкилий-методик, кадрлар тайёрлаш. Мафкуравий кичик тизим барча даражадаги меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларни, илмий-техникавий истиқболга кўмаклашиш кенгашларининг, сифат муаммолари бўйича жамоат методик кенгашларининг тавсияномаларини ўз ичига қамрайди. Ўзбекистон корхоналарида сифат тизимини яратиш ва жорий этиш 1974- 1975 йилларда бошланди. Бу ишларга методик раҳбарлик Ўздавстандарт (М.Н. Алимов, Ю.А. Караев, А.В. Фирсов), сифатни бошқариш автоматлаштирилган тизимига раҳбарлик Ўз ССР Ўз ФА ҲМ ли кибернетика институти (В. Қ. Қобулов, М.М. Мирағзамов) томонидан олиб борилди. МСБ КТ бўйича таянч корхоналар сифатида саноатнинг 20 га яқин турли тармоқлари белгиланди. Ташкилий-методик кичик тизим доираларида тизимни жорий этиш режа-графиклари ишлаб чиқилди ва тасдиқланди. Република, область, шаҳар, район сифат кабинетлари ташкил этилди, булар асосида Ўздавстандарт ва унинг ҳудудий идоралари Ўзбекистон республикаси илмий-техникавий жамиятлар Кенгаши (Ўз РСНТО), Ўзбекистон машинасозлик саноати илмийтехникавий жамияти (Ўз НТО машпром) билан ҳамкорликда қатор республика ва ҳудудий илмий-техникавий конференциялар, семинарлар ўтказилди. Сифат кабинетлари, Госстандарт Бутун иттифоқ малака ошриш

институти Тошкент филиали ВИСМ да доимий ишлайдиган семинарлар, таянч-консультатив пунктлар ташкил этилди. “Правда востока” газектаси, Ўзсовпроф, Ўздавстандарт, иқтисодий тадқиқотлар институти, Ўз НИИНТИ, Ўз РНТО “Сифатни бошқариш” сиртқи конференцияларни ўтказди. “Экономика и жизнь” журнали қошида сифат бўйича жамоатчилик кенгаши ташкил этилди, унинг мақсади – сифат муаммоларини ҳал этишга кенг илмий-техникавий жамоатчиликни жалб этиш бўлган. Кенгаш таркибига Госплан, Ўздавстандарт, вазирликлар ва маҳкамалар, Халқ контроли Қўмитаси, Тошкент халқ хўжалиги институти (Тош ХХИ), Бутун иттифоқ коньюктура ва талаб илмий-тадқиқот институти Ўзбекистон филиалининг вакиллари қатнашган. Кадрлар тайёрлаш кичик тизимида иқтисодиёт тармоқларининг мутахассислари, студентларни ўқитиш ва малакасини ошириш бўйича кенг кўламдаги ишлар амалга оширилди. Стандартлаштириш, метрология, сифатни бошқариш тўғрисидаги илк тушунчалар оммабоп шаклда республика сифат кабанетида умумтаълим мактабларининг юқори синф ўқувчиларига етказилди. ВИСМ нинг Тошкент филиалида МСБ КТ бўйича барча ихтисосликлар тингловчилари учун, шунингдек Ўзбекистон Ҳукумати ҳузуридаги раҳбар ходимлар малакасини ошириш Институтида, Тошкент тўқимачилик ва енгил саноат институтида, Енгил саноат вазирлиги ҳузуридаги малака ошириш Институтида маърузалар ўқилди. Қатор олий ўқув юртларида ва Республика техникумларида стандартлаштириш, сифатни бошқариш, метрология асослари бўйича фанлар киритилди. Республиканинг йирик институтлари ва техникумларида стандартлаштириш ва сифат бўйича методик кенгашлар ва кабинетлар ташкил қилиш тўғрисида қарор қабул қилинди. 80 – йиллар ўртасида МСБ КТ республиканинг 630 бирлашмалари ва корхоналарида жорий этилди ва рўйхатга олинди. Булар ичида 14 та маиший хизмат корхоналари (МХСБ КТ), 11 та автомобиль транспорт корхоналари

ҳам бор. Тадқиқот ва лойиҳалаш ишларининг сифатини бошқариш тизимлари 15 илмий-тадқиқот ва лойиҳалаш-конструкторлик ташкилотларида ишлатилди. Қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқаришнинг самарадорилигини ошириш комплекс тизимини (ИЧСО КТ) яратиш бошланди. Ўздавстандарт ўтказган таҳлилнинг кўрсатишича, МСБ КТ тўлиқ ҳажмда жорий этилган кўпчилик корхона ва ташкилотларда маълум даражада иқтисодий ва ижтимоий самарадоликка эришилган: давлат Сифат белгиси қўйилган маҳсулотнинг ҳажми ва солиштирма вазни катталашди, рекламация ва брак сабабли йўқотишлар камайди, меҳнат унумдорлиги ошди, маҳсулот таннархи пасайди. Сифатни шакллантириш босқичлари Маҳсулот сифати илмий-тадқиқот, тажриба-конструкторлик ишлари, ишлаб чиқаришни технологик тайёрлаш босқичларида шакллантирилади, тайёрлаш жараёнида таъминланади, муомала, сотиш, фойдаланиш (истеъмол) босқичларида сақланиб туради. Маҳсулотни яратиш, меъёрий-техник ҳужжатлар (стандартлар ва техник шартлар, конструкторлик ва технологик ҳужжатлар) ни ишлаб чиқиш учун техник топшириқ асос бўлади. Техник топшириқни ишлаб чиқувчи-ташкилот буюртмачи – асосий истеъмолчининг талаблари асосида яратади. Техник топшириққа маҳсулотнинг кутилаётган техник даража ва сифат кўрсаткичлари киритилади, бунда ватан ва хорижий мамлакатлар фан ва техникаси ютуқлари, таянч моделни стандартлаштириш ва бирхиллаштиришда эришилган даража, патент ҳужжатларининг таҳлили, экспортга мўлжалланган маҳсулот учун эса ташқи бозор талаблари ва рақобатбардошлик, кашфиётлар таҳлили ҳам ҳисобга олинади. Маҳсулот сифати кўрсаткичлари тизимлари (МСКТ – 4 синф) давлат стандартларига

амал қилинади. Бу стандартлар барча тармоқларда маҳсулотнинг ҳар бир тури бўйича сифат кўрсаткичлари тўлиқ номенклатурасини ўз ичига олган. Маҳсулотнинг ҳар қандай тури учун қуйидаги сифат кўрсаткичлари ўрнатилган: • маҳсулотдан вазифаси бўйича фойдаланилганда фойдали самарани тавсифловчи ва унинг қўлланиш доирасини аниқловчи вазифа кўрсаткичлари; • маҳсулотдан муайян шароитларда фойдаланилганда пухталик ва кўпга чидамлилик (умрбоқийлик) кўрсаткичлари; • маҳсулотни тайёрлаш ва таъмирлашда меҳнатнинг юқори унумдор бўлишини таъминлаш учун конструктив-технологик ечимларнинг самарадорлигини тавсифловчи технологиябоплик кўрсаткичлари; • маҳсулотнинг маънодорлик, оригиналлик, уйғунлаштирувчанлик, яхлитлик, муҳитга ва стилга мувофиқлиги ва б. хоссаларини тавсифловчи эстетик кўрсаткичлар; • маҳсулотда стандартлаштирилган буюмлардан фойдаланганлик даражасини ва таркибий қисмларнинг бирхиллаштирилганлик даражасини тавсифловчи стандартлаштириш ва бирхиллаштириш кўрсаткичлари; • ватанда ва хорижда патент билан ҳимояланганлик, шунингдек маҳсулотнинг патент софлигини тавсифловчи патент-ҳуқуқий кўрсаткичлар; • маҳсулотни яратишга, тайёрлашга ва фойдаланишга (истеъмол қилишга) ҳаражатларни, шунингдек фойдаланишнинг иқтисодий самарадорлигини акс эттирувчи иқтисодий кўрсаткичлар. Меҳнат воситалари учун масса, металл сиғими, материалнинг солиштирма ва нисбий сарфи, тезлик, юк кўтариш кучи, қувват, иш унуми, хизмат кўрсатиш ва бошқариш қулайлиги, ташқи ўлчамлари, ишлов бериш аниқлиги, юзанинг ғадир-будурлиги, механизациялаштириш, автомалаштириш даражаси ва б. каби кўрсаткичлар қўлланилади. Меҳнат воситаларининг сифати, асосан, уларнинг технологиябоплигини, яъни қайта ишлашнинг осонлиги ва самаралигини тавсифловчи кўрсаткичлар

тизими билан баҳоланади. Бу кўрсаткичларнинг кўп қисми меҳнат воситасининг физика-механикавий хоссаларини ва кимёвий таркибини акс эттиради. Истеъмол маҳсулотлари учун субъектив баҳолаш қўлланилади. Маҳсулот ассортименти алоҳида аҳамиятга эга. Маҳсулот ассортименти унинг нави ва сифатини ҳам тавсифлайди. Озиқ-овқат маҳсулотлари учун ёғлик, мазадорлик, тўйимлилик; кийим ва пардоз-андоз моллари учун пухталик, чидамлилик, хушбичимлик, хизмат муддати, фасон бичими модель, ранги, модага мувофиқлиги, ғижимланмаслик, бўёқнинг мустаҳкамлиги, гигроскоплилиги, иссиқдан сақловчанлиги ва б. кўрсаткичлар қўлланилади. Хўжаликда кунда ишлатиладиган буюмлар, транспорт ва маданий инвентар учун сифат кўрсаткичлари меҳнат воситаларинг сифат кўрсаткичларига ўхшайди, чунки улар узоқ фойдаланиладиган нарсалар ҳисобланади. Коньюктура (бозор аҳволи) ва талабни пухта ўрганиш асосида, маҳсулот сифати нафақат ўрнатилган, балки кутилаётган эҳтиёжларни ҳам қондириши лозимлигига амал қилиб, мумкин бўлган ечимларнинг турли варианталрини таҳлил қилиш ва улардан энг яхшисини танлаш асосида яратувчиташкилот техник ва техник-иқтисодий асосланган техник таклифни тузади. Буюртмачи билан келишилган, тасдиқланган техник таклиф эскиз ва техник лойиҳаларни, ишчи конструкторлик ҳужжатларини яратиш учун асос бўлади. Техник ҳужжатларни яратишнинг ҳар бир босқичида уларнинг техник таклифларда баён этилган талабларга мувофиқлиги экспертизадан ўтказилади. Маҳсулот сифатини баҳолаш методлари

Совет мутахассислари маҳсулот сифатини миқдорий баҳолашнинг илмий асосларини таклиф этди. Баҳолаш ва ўлчаш тўғрисидаги фан сифатида квалиметрия 1 тўғрисида биринчи маълумотлар чоп этилди: 1968 й. №1 “Стандарты и качество” журналида “О квалиметрии” (Азгальдов Г.Г., Гличев А.В., Крапивенский З.Н., Кураченко Ю.П., Панов В.П., Федеров М.В., Шпекторов Д.М.). 1971 йилда А.В. Гличев “Оценка качества количественными методами – задача квалиметрии” (“Сифатни миқдорий методлар билан баҳолаш – квалиметрия вазифаси”) мавзусида Сифатни текшириш бўйича Европа ташкилотининг XV конференциясида маъруза қилди. Квалиметриянинг амалий вазифалари эшиттирилди: • сифат кўрсаткичларининг сонли қийматлирини аниқлаш, уларни ҳисоблаш учун бошланғич маълумотларни йиғиш ва ишлов бериш методларини яратиш ва бундай ҳисобларнинг аниқлигига талабларни ўрнатиш; • стандартлаштиришда маҳсулот турлари сифат кўрсаткичларининг оптимал мақбул қийматларини аниқлаш методларини яратиш; • маҳсулот сифатини оширишни олдиндан башорат қилиш ва режалаштирида ва стандартлаштиришда сифат кўрсаткичларини танлашни асослаш ва таркибини ўрнатиш; • баҳолаш натижаларининг репрезентавтивлигини ва қиёсланувчанлигини таъминлаш учун маҳсулот сифатининг даражасини баҳолаш ягона тамойилларини ва методларини яратиш; • маҳсулотнинг алоҳида хоссаларини баҳолаш ягона тамойиллари ва методларини яратиш. Квалиметрия сифатни таъминлаш соҳасидаги фаолиятда халқаро тан олинди, ваҳоланки, квалиметриянинг кўп жабҳалари, жумладан, квалиметрия ва метрология масалалари ўртасидаги нисбат ҳали ечилмаган. Квалиметрия 1 Лотинча “qualis” – сифат жиҳатдан қандай, ва юнонча “metreo” – ўлчайман маъносини ифодалайди.

билан метрология ўртасидаги фарқ шундаки, метрология маҳсулотнинг турли физик хоссаларининг миқдорий ўлчовини аниқлайди, квалиметрия эса, маҳсулотнинг физик ва бошқа эстетик, иқтисодий ижтимоий, истеъмол ва б. хоссаларининг миқдорий ўлчовини аниқлайди ва буларни умумлаштириб, миқдорий баҳони беради. Қуйида маҳсулот сифатига ва сифатни миқдорий баҳолашга оид асосий атамалар келтирилган. Квалиметрия – сифатни бошқаришда ва стандартлаштиришда қабул қилинадиган, қарорларни асослашда фойдаланиладиган, сифатни баҳолашнинг миқдорий методларини умумлаштирувчи фан соҳаси. Сифат – Хусусий тафсилотлар мажмуининг талабларга мувофиқлик даражаси. Тафсилот (характеристика) – Фарқлантирувчи хосса. Маҳсулот хоссаси – Сифатнинг бошланғич тафсилоти, яъни маҳсулотни яратиш, фойдаланиш (истеъмол қилиш) да намоён бўладиган объектив хусусиятлари. Маҳсулот сифатини ташкил этувчи хоссаларининг миқдорий тафсилоти, маҳсулотнинг яратилиш ва фойдаланиш (қўлланиш) маълум шароитларига нисбатан қаралганда, маҳсулот сифати кўрсткичи деб аталади. Маҳсулотнинг параметрлари сифат таркибига кирган маҳсулот хоссаларини ҳам, бошқа хоссаларини ҳам миқдорий тавсифлайди. “Параметр” тушунчаси “сифат кўрсаткичлари” тушунчасига нисбатан анча кенг. Масалан, металл кесишг асбобларининг иш унуми кўрсаткичлари кескичнинг конструктив параметрлари бўлмиш шакллари ва геометрик ўлчамларига боғлиқ бўлади. Маҳсулот сифати даражаси – Баҳоланадиган маҳсулотнинг сифат кўрсаткичлари қийматларини мос кўрсаткичларининг таянч (базвий) қийматларига таққослашга асосланган маҳсулот сифатининг нисбий тафсилоти. Маҳсулот сифатининг даражаси илмий-тадқиқот ва тажриба-

конструкторлик ишлари жараёнида ўрнатилади, ишлаб чиқариш жараёнида таъминланади ва фойдаланиш (истеъмол қилиш) да сақланади. Маҳсулотнинг техник даражаси – Баҳоланадиган маҳсулотнинг техник мукаммаллигини тавсифловчи кўрсаткичлар қийматларини мос таянч қийматларига таққослашга асосланган маҳсулот сифатининг нисбий тафсилоти. Техник мукаммаллик – Маҳсулотни яратишда қабул қилинган техник ечимнинг истеъмолчи нуқтаи назаридан қанчалик муваффақиятли эканлигини аниқловчи маҳсулот хоссаси. Техник мукаммаллик кўрсаткичлари маҳсулотнинг ўзига хос хусусиятларига боғлиқ. Масалан, машинасозлик буюмлари учун кўрсаткичлар – конструкциянинг ва бошқаришнинг оддийлиги, энергиянинг солиштитма сарфи, иш унуми; энергетик машинасозлик буюмлари учун – фойдали иш коэффициенти, тикувчилик буюмлари учун – бўёқнинг пухталиги, бир буюмга газлама сарфи; озиқ-овқат маҳсулотлари учун – калориялилик ва ҳ.к. (Кўпинча “Маҳсулотнинг техник даражаси, маҳсулот даражаси, тайёрлаш сифати даражаси ва маҳсулотнинг фойдаланишдаги ёки истеъмол қилишдаги сифат даражаси” тўғрисида комплекс тушунча қисқача “Маҳсулот техник даражаси ва сифати” ёки, янада қисқа “маҳсулот сифати даражаси” деб аталади). Иқтисодий кўрсаткичлар – Маҳсулотни яратиш ва эксплуатация қилиш (истеъмол қилиш) га моддий-техник бойликлар сарфини акс эттирувчи кўрсаткичлар гуруҳи. Маҳсулот сифати даражасини баҳолашнинг дифференциал, комплекс ва аралаш методлари фарқланади. Маҳсулот сифати бирлик кўрсаткичларининг қийматларини таянч бирлик кўрсаткичлар билан таққослашга асосланган маҳсулотнинг сифат даражасини баҳолаш методи дифференциал метод деб аталади. Сифат

кўрсаткичларининг нисбий қийматлари қуйидаги формула бўйича аниқланади: (24) ёки бунда к i – ҳар бир кўрсакичнинг нисбий қиймати; К i – баҳоладиган маҳсулот i – кўрсаткичининг абсолют қиймати; К ia – аналог i – кўрсаткичининг таянч қиймати; i – 1, 2, 3… n ; n – маҳсулот сифати баҳоланадиган кўрсаткичларининг сони. Агар кўрсаткичнинг катталашиши маҳсулот техник даражасининг (тезлик, иш унуми, қувват ва ҳ.к.) ошганлигини ифодалайдиган бўлса, нисбий кўрсаткич (24) формула аниқланади. Материал сарфи, энергетик сарфи, зарарли аралашмаларнинг борлиги ва ҳ.к. кўрсаткичлар кўрилганда нисбий кўрсаткич (25) формула бўйича аниқланади. Ҳисоблашда учта вазият содир бўлиши мумкин: 1) кўрсаткичларнинг барча нисбий қийматлари бирга тенг ёки катта бу ҳолда – баҳоланаётган маҳсулотнинг техник даражаси таянч кўрсаткичга тенг ёки ундан юқори бўлади; 2) кўрсаткичларнинг барча нисбий қийматлари бирдан кичик – баҳоланаётган маҳсулотнинг техник даражаси таянч кўрсаткичдан паст; 3) кўрсаткичлар нисбий қийматларининг бир қисми бирдан катта ёки бирга тенг, яна бир қисми бирдан кичик. Бу ҳолда баҳолашнинг комплекс методи қўлланилади. 1-мисол.

Астарбоп матонинг сифат даражасини 6-жадвалда келтирилган бошланғич маълумотлар бўйича дифференциал метод билан баҳолаш талаб этилади. жадвал. Бошланғич маълумотлар Сифат кўрсаткичлари Кi қиймати К ia таянч қиймати к нисбий қиймати 1 Вазифа кўрсаткичлари Узилиш юкламаси, кгк: танда арқоқ 41,0 22,0 48,0 27,0 0,9 0,8 Ювилгандан кейин киришиш, %: танда арқоқ 5,0 2,0 4,7 1,5 0,9 0,8 Таъсирга чидамлилик, баллар: терлашда совун сув қуруқ ишқаланиш ҳўл ишқаланишда 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 Текислик бўйича ишқаланиб ёйилишга чидамлилик, цикл 400, 0 600,0 0,7 2 Эстетик кўрсаткичлар Рангдорлик, баллар Безаклиги, баллар Тузилмаси, баллар 18 10 7 20 12 8 0,9 0,9 0,9

Баҳолаш натижаларига кўра, баҳоланаётган матонинг сифат даражаси таянч сифатдан паст. Учинчи вазият содир бўлганда нисбий кўрсаткичларнинг бир қисми бирдан катта ёки бирга тенг, бошқа қисми бирдан кичик, комплекс баҳолашда қуйидаги формула бўйича бажарилади: (26) яъни сифат кўрсаткичларининг ўрта арифметик қиймати аниқланади. Маҳсулотнинг бир нечта хоссаларини тавсифловчи сифат кўрсаткичлари комплекс кўрсаткич деб аталади. Мураккаб маҳсулотнинг сифат даражасини баҳолаш учун жуда кўп бирлик кўрсаткичларни ҳисобга олиш тўғри келади, бу эса баҳолашни қийинлаштиради. Бундай ҳолларда умумлаштирилган кўрсаткич бўйича баҳолаш мақсадга мувофиқ бўлади. Умумлаштирилган кўрсаткич қуйидагилар билан ифодаланади: – маҳсулотнинг асосий вазифасини акс эттирувчи асосий кўрсаткич; – маҳсулот сифатининг интеграл кўрсаткичи. 2-мисол . Бурғилаш ускунаси сифатининг комплекс кўрсаткичи хизмат муддати ичида бурғилаб ўтиш йўли (L) нинг узунлиги билан тавсифланадиган асосий кўрсаткич бўлади: (27) бунда v – бурғалаш ўртача тезлиги, м/соат; Ò õì – хизмат муддати, соат; Ò á – бузилгунча қадар бажарган иш ҳажми, соат;

Т в – бир марта ишламай қолганда бекор туриш ўртача вақти, соат; К проф – ускунанинг бир соат ишига профилактикага кетадиган вақтнинг улушини тавсифловчи коэффициент. 3-мисол. Автобуснинг комплекс сифат кўрсаткичи унинг йиллик иш унуми W п киши. соат билан тавсифланадиган асосий кўрсаткичи бўлади: , (28) бунда Т н – автобуснинг нарядда йўлда бўлиш ўртача вақти, соат; V э – автобуснинг эксплуатацион тезлиги, км/соат; r н – автобуснинг белгиланган номинал сиғими, одам; γ c – автобуснинг сиғимидан фойдаланиш коэффициенти;  ó – автобуснинг ўтган йўлидан фойдаланиш коэффициенти; α ï – автобус паркидан фойдаланиш коэффициенти. Маҳсулотнинг хизмат муддати бир йилгача бўлганда сифатни комплекс баҳолашда қуйидаги формула бўйича аниқланадиган интеграл кўрсаткич ( J )дан фойдаланиш мумкин: бунда Q – фойдаланишдан кўрилган (бутун хизмат муддатида маҳсулотни истеъмол қилишдан кўрилган) умумий фойдали самара (метр, килограмм, дона, сўм ва б.); К о – маҳсулотни яратишга (бир вақтда) сарфланган капитал харажатлар, сўм;

S Т – бутун хизмат муддатида эксплуатацион (жорий) харажатлар, сўм. Хизмат муддати бир йилдан ортиқ бўлганда интеграл кўрсаткич қуйидагича аниқланади: бунда К о , S t – бир йилгача хизмат муддати, 9 формулада келтирилган маънога эга; t – маҳсулотнинг хизмат муддати, йиллар. φ ( t ) – тузатиш коэффициенти, буюмнинг хизмат муддатига боғлиқ бўлиб, қуйидаги формула бўйича аниқланади: бунда Е н – капитал маблағларнинг иқтисодий самарадорлиги норматив коффициенти, 0,15 га тенг – ўзгармас қиймат;; i = 1, 2, …, t. Хизмат муддати 24 йилгача бўлган маҳсулот учун φ ( t )тузатиш коэффициентининг қийматлари 7-жадвалда келтирилган. жадвал. Тузатиш коэффициентларининг қийматлари t φ ( t ) t φ ( t ) t φ ( t ) 1 1,000 9 0,182 1 7 0,144 2 0,535 1 0 0,173 1 8 0,142 3 0,381 1 1 0,166 1 9 0,140 4 0,305 1 2 0,160 2 0 0,139 5 0,260 1 3 0,155 2 1 0,138

6 0,230 1 4 0,152 2 2 0,137 7 0,210 1 5 0,149 2 3 0,136 8 0,194 1 6 0,146 2 4 0,135 Сифатнинг интеграл кўрсаткичини (30) формула бўйича ҳисоблаш қуйидаги ҳолларда тўғри бўлади: - эксплуатация (истеъмол) қилишдан олинадиган ҳар йилги самара йилдан-йилга бир хил; - ҳар йилги харажатлар бир хил; - хизмат муддати бутун сондан иборат. Жами фойдали самарадорлик Q i ва эксплуатацион харажатлар S ( T i ) йилдан-йилга, ўзгарадиган ҳолат учун интеграл кўрсаткич қуйидаги формула бўйича аниқланади: (32) 4-мисол. Бир хил вазифани бажарувчи иккита металл кесиш станокларининг интеграл кўрсаткичларини қиёслаш талаб этилади. Бошланғич маълумотлар 8жадвалда келтирилган. жадвал. Бошланғич маълумотлар Сифат кўрсаткичлари Станоклар кўрсаткичларининг қиймати янг таян

и ч Бузилмаган, тўхтаб қолмасдан ишлагандаги йиллик иш унуми, минг деталь 20 20 Бузилиш сабабли бекор туриш вақти, % 3 6 Станок нархи, К о , минг сўм 200 50 Таъмирлашга йиллик харажат, минг сўм 2 4 Ҳоказо йиллик эксплуатацион харажатлар, минг сум 40 40 Хизмат муддати t , йил 12 3 Бузилишлар сабабли бекор туриш вақтларини ҳисобга олганда станокларни эксплуатация қилишдан кўрилган йиллик самара: Янги станок Q=20 (1-0,03)=19,4 минг деталь; Таянч станок Q б =20 (1-0,06)=18,8 минг деталь. (9) формула бўйича интеграл кўрсаткичлар аниқланади: Янги станок кўпга чидаса ҳам, унчалик фойда келтимайди. Баъзи моллар (совутгичлар, телерадиоаппаратлар, мебел ва ҳ.к) бўйича фойдали самарадорлик қиймати бирга тенг қилиб олинади. Бу ҳолда (30) формула қуйидаги кўринишда бўлади: Q б = К об φ ( t ) + S tб . (33) Таянч намунадан фақат эксперт методида аниқланадиган h хоссалар сони ва ўлчаш йўли билан аниқланадиган m хоссалари сони бўйича фарқланадиган янги мол учун фойдаланишдан кўриладиган йиллик самарадорлик қуйидаги формула бўйича аниқланади: h m

Q н = Q б +∑Δ Q i + ∑Δ Q j , (34) i = 1 j = 1 бунда Δ Q i , Δ Q j , – янги молнинг алоҳида хоссаларидаги фарқлар сабабли самарадорликка киритиладиган тузатишлар Δ Q i = γ i · Q б , (35) (36) Δ p j = p j - p jб , (37) бунда Δ p j – янги мол сифат кўрсаткичларининг ўзгариш қийматлари; γ i , б j – эксперт метод билан аниқланадиган алоҳида кўрсаткичларнинг ўзгариш коэффициентлари. (35), (36), (37) ни назарда тутсак, (34) формула қуйидагича ёзилади: (38) 5-мисол. Иккита уй совитгичини интеграл кўрсаткич ёрдамида баҳолаш талаб этилади. Бошланғич маълумотлар 9-жадвалда келтирилган. 9-жадвал. Бошланғич маълумотлар Сифат кўрсаткичлари Совутгичлар кўрсаткичларининг

қийматлари янг и тая нч Совитиш камерасининг сиғими, л 150 120 Музлатиш камерасининг сиғими, л 16 11 Хизмат ўртача муддати t , йил 12 10 Совутгичнинг нархи К о , сўм 250 200 Йиллик эксплуатацион харажатлар S T , сўм 18 15 Эстетик кўрсаткичлар (ташқи кўриниши. шакли) ях ши — Эргономик кўрсаткичлар (автоматик эриш) бор — Таянч совутгични эксплуатация қилишдан кўриладиган умумий фойдали самарадорлик (33) формула бўйича аниқланади: Q б = 200 · 0,158 + 15 = 46,6 сўм. Қуйидагиларни ҳисобга олувчи коэффициентлар эксперт метод билан аниқланган: – эстетик кўрсаткичнинг ўзгариши γ 1 = 0,05; – эргономик кўрсаткичнинг ўзгариши γ 2 = 0,07; – совитиш камераси сиғимининг ўзгариши δ 1 = 0,6; – музлатиш камераси сиғимининг ўзгариши δ 2 = 0,4. Янги совутгич сифат кўрсаткичларининг ўзгариш қийматлари (37) формула бўйича аниқланади. Δ p 1 = 150 - 120 = 30, Δ p 2 = 16 - 11 = 5. Умумий фойдали самарадорлик (34) формула бўйича аниқланади: Q = 46,6(1 + 0,05 + 0,07 + 0,6 + 0,4 ) = 67,6 сўм.

Баҳоланадиган янги совутгич сифати интеграл кўрсаткичининг қиймати (30) формула ва 7-жадвал бўйича аниқланади. J = = 1,25. Бирламчи ва комплекс кўрсаткичларни қуйидаги тартибда қўлланишга асосланган метод, маҳсулот сифати даражасини баҳолашнинг аралаш методи деб аталади: • бирлик кўрсаткичларнинг бир қисми гуруҳларга бирлаштирилади, ҳар қайси гуруҳ учун комплекс гуруҳ кўрсаткичи аниқланади. Алоҳида муҳим кўрсаткичларни бирлик кўрсаткичлар тарзида қўлланиш мумкин. • олинган комплекс ва бирлик кўрсаткичлар асосида маҳсулот даражаси дифференциал метод билан аниқланади.

Адабиётлар : 1. Абдувалиев А.А., Авакян П.Г., Садыков А.Б., Умаров А.С., Хакимов О.Ш. Основы обеспечения единства измерений. Книга 1. – Ташкент, 2005. 2. Абдувалиев А.А., Алимов М.Н. Развитие и совершенствование систем стандартизации, метрологии и сертификации в Республике Узбекистан на период до 2010 года// Standart. – 2005. – №2. 3. Абдувалиев А.А., Алимов М.Н., Бойко С.Р., Мирагзамов М.М., Сабиров М.З. Основы стандартизации, сертификации и управления качеством. – Ташкент: Fan va technologiya, 2005. 4. Абдувалиев А.А., Авакян П.Г., Алимов М.Н., Гольцов В.Ф., Мирагзамов М.М., Сабиров М.З., Садыков А.Б. Основы стандартизации, сертификации, метрологии и управления качеством продукции. Учебное пособие. – Ташкент: Издательство ТГТУ, 2002. 5. Абдувалиев А.А. Некоторые аспекты совершенствования системы стандартизации в Узбекистане// Standart. – 2003. – № 2. 6. Алимов М.Н. Государственные научно-технические программы – важнейший фактор научно-технического прогресса// Standart. – 2004. – № 1. 7. Алимов М.Н. Реализация программ комплексной стандартизации в народном хозяйстве Узбекистана. – Т.: УзНИИНТИ, 1986.

O'xshashlar

Сифатни бошқариш асослари

Маҳсулот сифати ва сифатни бошқариш

Статистик бошқариш кириш назорати операцион тизимли назорат

Квалиметрия таърифи квалиметириянинг пайдо бўлиш ва ривожланиш тарихи

Метрология ва стандартлаштириш бўйича халқаро ташкилотлар