Patеnt va litsenziya hujjatlari. Patent egasining huquq va majburiyatlari - Metrologiya - Referatlar

Patеnt va litsenziya hujjatlari. Patent egasining huquq va majburiyatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

152.5 KB

Ko'chirib olish

Pat е nt va litsenziya hujjatlari. Patent egasining huquq va majburiyatlari R е ja: 1.Pat е nt egasining huquq va majburiyatlari. 2. Xalqaro patent tasnifi 3. Xorijiy patentlashning asosiy tamoyillari va mexanizmlari 4. Ye vrоpa va AQSH patеnt idоrasi va qonun chiligi .

1.Pat е nt egasining huquq va majburiyatlari. Nihoyat, biz intellektual mulkning muhim atamasi – patent degan tushunchaga yaqin keldik. Ixtiroga patentlar boshqa intellektual mulk ob’ektlarini muhofazalash yuzaga kelgan vaqtdan ancha oldinroq berila boshlangan. S h uning uchun patentni haqli ravishda intellektual mulkning asosiy bosh hujjati deb aytish mumkin, u intellektual mulk huquqlarining asosiy mohiyatini yig‘iq holda aks ettiradi va industrial rivojlanishda y etakchi ro‘l o‘ynaydi. Patent - so‘zi lotincha patentis so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, ochiq, aniq degan ma’noni bildiradi. Patent ixtirochi va jamiyat o‘rtasidagi o‘ziga xos almashinuv hisoblanadi. Ixtirochi o‘z ijodini jamiyatga ochib beradi, bu bilan texnika taraqqiyoti darajasini oshiradi, buning uchun esa o‘zining patentlangan ixtirosiga davlat tomonidan kafolatlangan mutlaq (monopol) huquqqa ega bo‘ladi. Patent davlat nomidan sanoat mulki ob’ektiga beriladigan va muayyan hududda muayyan vaqt oralig‘ida amal qiladigan muhofaza hujjatidir. Patent, o‘z mohiyatiga ko‘ra, ob’ektlarga mutlaq egalik huquqini beradigan hujjat bo‘lganligi sababli muayyan davlatda bunday mutlaq huquqlarni berish masalasi shu davlatning alohida vakolati hisoblanadi. Ma’lumki, bir davlatning patenti ikkinchi davlatning hududida amal qila olmaydi. Tarixdan ma’lumki, patent huquqi instituti intellektual mulkning birinchi instituti bo‘ldi. Lekin bugungi kunda ham boshqa muhofaza hujjatlari bilan bir qatorda patentning muhimligini hisobga olib, sanoat mulkini norasmiy tarzda patent huquqi deb ataydilar. Litsеnziyalar turi va litsеnziоn shartnоmalarning shartlari. Litsenziya bu - patent egasining boshqa shaxslar bilan alohida huquqlarining bir qismini sotish (berish) bo‘yicha tuzgan huquqiy bitimi (shartnomasi) dir. Tegishlicha amaliyotda kelishuvchi tomonlarni belgilash uchun quyidagi umum qabul qilingan atamalardan foydalaniladi: Litsenziar – litsenziya sotuvchi. Litsenziat – litsenziya sotib oluvchi

XX asrda intellektual mulk ob’ektlariga litsenziyalar bilan savdo qilish alohida ahamiyat kasb etdi va industriya uchun yangi texnologiyalarning manbai bo‘lib, savdo–sotiqning rivojlanishi va bir mamlakatdan ikkinchisiga investitsiyalar oqib kirishiga turtki bo‘ldi. Litsenziya savdosi – bu zamonaviy texnologik almashinuv, demak, xalqaro iqtisodiy munosabatlarning harakatlantiruvchi kuchidir. Hоzirgi paytda dunyoda yuz bеrayotgan iqtisоdiy tехnоlоgik jarayon sharоitlarida хalqarо iqtisоdiy alоqalarning rivоjlanishi uchun litsеnziyalar sоtish yo`li bilan ilmiy-tехnikaviy yutuqlarni ayirbоshlashni kеngaytirish lоzimdir. Litsеnziyalar sоtish оdatdagi tоvarlarni sоtishga qaraganda jadalrоq sur`atlar bilan bоrmоqda. Litsenziya bitimi yoki litsenziya litsenziar (sotuvchi , litsenziat (xaridor)ga o‘zaro kelishilgan tijorat shartlarida intellektual mulk ob’ektidan foydalanish huquqini taqdim etadigan savdo bitimidir. Patеnt o`zini хarid qiluvchiga mutlaq litsеnziya sharоitida muayyan mоnоpоl huquq bеradi. Sanоat mulklari, patеnt bilan muhоfazalanganda chеt el firmalari uchun ko`prоq qiziqish uyg`оtadi, chunki bunday vaziyatda sоtib оlingan litsеnziya zarur tехnikaviy ma`lumоtdan tashqari firmaga buyum ishlab chiqish va sоtishda mоnоpоl huquq (litsеnziyaviy shartnоma dоirasida) bеradi. Har qanday hоlatda ham patеnt оlingan yoki talabnоma bеrilgan iхtirоdan fоydalanish huquqi litsеnziyaning mavzui bo`lavеrmaydi. Qanday hоllarda patеntsiz litsеnziya sоtish amalga оshiriladi? S h ulardan biri — tехnikaviy y еchim atayin patеntlashtirilmaganda yoki tехnikaviy mоhiyat оshkоr etilishi tufayli patеntlashtirish imkоni qo`ldan chiqarilganda. S h u bilan bir vaqtda bоshqa firma mazkur y еchim ishlab chiqilgan firma tоmоnidan ko`rsatiladigan tехnikaviy yordam va uning ishlab chiqarish tajribasisiz mazkur faоliyatni u d dalay оlmaydi. Ba`zan ishlab chiqarish tajribasini umuman patеntlashtirib bo`lmaydi, u patеntga lоyiq emas. Litsenziya bitimlarining mohiyati va ularning tasnifi . Litsenziya bitimi yoki litsenziya litsenziar (sotuvchi , litsenziat (xaridor)ga o‘zaro kelishilgan tijorat

shartlarida intellektual mulk ob’ektidan foydalanish huquqini taqdim etadigan savdo bitimidir. Bozor tovarlari sifatida litsenziyalarning o‘ziga xos xususiyati buyumlar (moddiy ob’ektlar) taqdim etilayotganidan emas, balki intellektual mulk ob’ektlari uchun mutlaq huquqlarning savdosi amalga oshayotganligidan iboratdir. Alohida ta’kidlab o‘tamizki, O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi bo‘yicha litsenziya bitimlari amalda bo‘lishining majburiy sharti ularning Davlat patent idorasida davlat ro‘yxatidan o‘tishi hisoblanadi. Litsenziya mohiyatining ta’rifiga ko‘ra litsenziya bitimini imzolash uchun birinchi zaruriy shart litsenziarda haqiqiy muhofaza hujjatlari (masalan, ixtirolar, sanoat namunalari uchun patentlar, tovar belgilarini ro‘yxatga olish to‘g‘risida guvohnomalar va hokazo) bilan tasdiqlangan litsenziya predmetiga mutlaq mulk huquqining mavjud bo‘lishi zarur. Biroq, patentlar bilan himoyalanmagan intellektual mulk ob’ektlari, masalan, nou-xau yoki tijorat sirlari ham litsenziya predmeti bo‘lishi mumkin. Bunday holatda egasining mutlaq huquqi raqobatchilardan sir saqlashga asoslanadi va bu litsenziya bitimining shartlariga muvofiq litsenziat o‘z zimmasiga oladigan majburiyatlar bilan ta’minlanadi. Litsenziyalar bilan savdo qilishda “nou-xau” (tijorat sirlari) ni litsenziya bitimiga, masalan, patentlangan ixtiroga qo‘shimcha sifatida kiritish amaliyotidan foydalaniladi. Jahon amaliyotida litsenziya bitimlari odatda quyidagi eng muhim belgilardan kelib chiqqan holda tasniflanadi:  litsenziya predmeti;  litsenziya turlari;  taqdim etilayotgan huquqlar hajmi; Litsenziya predmeti bo‘yicha tasniflanadigan litsenziya shartnomalarining guruhiga ixtir o lar, tovar belgilari, sanoat namunalari, nou-xau, foydali modellar, EHM uchun dasturlar, ma’lumotlar bazalari va integral mikrosxemalar topologiyalari uchun litsenziya bitimlari kiradi.

Odatda muayyan bitimning predmeti intellektual mulk ob’ektlariga huquqlar savdosi (taqdim etish, sotish) bilan cheklanib qolmaydi, balki litsenziyani o‘zlashtirish va undan foydalanish uchun zarur texnik hujjatlarni berish, texnik yordam ko‘rsatish, shuningdek bir qator hollarda maxsus uskunalar, xom ashyo, butlovchi qismlar, namunalar va boshqalarni yetkazib berishni o‘z ichiga oladi. Litsenziyalar turlari bo‘yicha tasniflanadigan litsenziya bitimlarining guruhi, o‘z navbatida, quyidagi kategoriyalarga bo‘linadi:  intellektual mulk ob’ektlaridan foydalanish uchun huquqlar boshqa savdo bitimlarning tarkibiga kiritilmasdan mustaqil litsenziya shartnomasi doirasida taqdim etiladigan sof litsenziyalar;  intellektual mulk ob’ektlari uchun litsenziyalar asosiy bitimlarga ilova yoki bu bitimlar bo‘yicha shartnomalarning alohida bo‘limlari hisoblanadigan yo‘ldosh litsenziyalar . Xususan, kompleks uskunani yetkazib berish, pudrat ishlari, injiniring, ishlab chiqarish kooperatsiyasi, qo‘shma korxonalarni tuzish va boshqalar bunday bitimlar bo‘lishi mumkin;  litsenziarga litsenziat tomonidan asosiy litsenziya shartnomasi bo‘yicha olingan birlamchi bilimlar asosida ishlab chiqilgan texnika yoki texnologiya ob’ektlaridan foydalanish huquqlarini taqdim etadigan qaytma litsenziyalar. Bunday vaziyatlarning oldini olish uchun litsenziya shartnomalariga texnik takomillashtirishlar va yangi patentlar to‘g‘risida kelishib olinadigan moddalarni kiritish zarur;  kesma litsenziyalar (kross-litsenziyalar) faoliyatini har bir tarafning intellektual mulk huquqini buzmasdan amalga oshirish mumkin bo‘lmagan hollarda turli patent egalari tomonidan bir- biriga patent huquqlarining o‘zaro taqdim etilishi. Bir patent egasi tomonidan boshqasiga o‘z patentidan foydalanish imkonini ta’minlash maqsadida biryoqlama tartibda taqdim etilayotgan litsenziyalar ham kesishadigan litsenziyalar tarkibiga kiradi;  majburiy litsenziyalar muddat yoki y etarlicha foydalanmagan hamda litsenziyalarni sotishdan bosh

tortgan hollarda davlat patent organlari tomonidan manfaatdor shaxsga patentlangan ixtiro, foydali model, sanoat namunasidan foydalanish uchun beriladigan ruxsatnomalar. O‘zbekiston qonunchiligiga muvofiq ko‘rsatilgan vaqt uch yilni tashkil qilib, bu muddat o‘tganidan keyin patent egasi litsenziya shartnomasini imzolashdan bosh tortgan hollarda patentlangan ob’ektdan foydalanishni istagan va unga tayyor bo‘lgan ixtiyoriy shaxs unga majburiy nomutlaq litsenziyani berilishini so‘rab rasmiy iltimosnoma bilan sudga murojaat qilishi mumkin;  ochiq litsenziya bo‘lgan patent egasining Patent idorasiga berilgan rasmiy talabnomasi bo‘yicha patentlangan ob’ektdan foydalanish huquqini taqdim etish. Bunday ochiq litsenziyani sotib olishni istagan shaxs patent egasi bilan to‘lovlar to‘g‘risida shartnoma yoki nomutlaq litsenziyani taqdim etish to‘g‘risida shartnoma tuzishi shart;  zaruriy litsenziya intellektual mulk ob’ektidan foydalanish uchun hukumat qarori bo‘yicha mulk egasining roziligisiz beriladigan ruxsatnoma. O‘zbekiston qonunchiligi bo‘yicha bunday qarorni Vazirlar Mahkamasi qabul qilishi mumkin, bunda patent egasiga tegishli tovon to‘lash ko‘zda tutilgan;  sublitsenziya shartnomasida kelishilgan shartlarda va litsenziarning roziligi bilan litsenziat tomonidan uchinchi shaxslarga taqdim etiladigan intellektual mulk ob’ektlaridan foydalanish uchun litsenziya. Taqdim etilayotgan huquqlar hajmiga qarab litsenziya bitimlari quyidagilarga bo‘linadi:  litsenziar litsenziatga belgilangan shartlarda va hududlarda hamda kelishilgan muddat davomida litsenziya predmetidan foydalanish huquqini beradigan nomutlaq (oddiy) litsenziya, bunda bir vaqtning o‘zida bu litsenziya predmetidan foydalanish hamda unga boshqa shaxslar uchun litsenziya taqdim etish huquqi litsenziarda saqlanib qoladi;

 shartnomada kelishilgan doirada litsenziatga intellektual mulk ob’ekti uchun mutlaq huquq taqdim etadigan mutlaq litsenziya, bunda uning litsenziatga berilmaydigan qismidan foydalanish huquqi litsenziar tomonida saqlanib qolinadi;  faqat sanoat mulki ob’ektlariga taqdim etiladigan hamda litsenziatga hududiy cheklashlarsiz va patent amal qilishining barcha muddatida undan foydalanish uchun barcha huquqlarni beradigan to‘liq litsenziya. Intellektual mulk ob’ektlarini muhofaza qilish usuli bo‘yicha litsenziya bitimlari patentli va patentsiz litsenziya bitimlariga bo‘linadi. Patentlar va guvohnomalar bilan muhofazalangan ixtirolar, foydali modellar, sanoat namunalari, tovar belgilari va boshqa intellektual mulk ob’ektlaridan foydalanish huquqlarining berilishini ko‘zda tutuvchi shartnomalar patentli litsenziya bitimlariga kiradi. “Nou- xau”, ishlab chiqarish sirlari, texnik, tijorat va ishlab chiqarish-iqtisodiy bilimlar va tajriba uchun huquqlarning berilishi bo‘yicha litsenziya bitimlarini patentsiz litsenziya bitimlari deyiladi. Litsenziya bitimlari sub’ektlarining maqomi va munosabati bo‘yicha huquqiy va moliyaviy jihatdan bir-biridan mustaqil firmalar tomonidan imzolanadigan shartnomalar (firmalararo litsenziya bitimlari) va transmilliy korporatsiyalar (TMK) doirasida ularning bir-biriga bog‘liq kompaniyalari tomonidan imzolanadigan shartnomalar (firmalar ichidagi litsenziya bitimlari) farqlanadi. Ta’kidlab o‘tish kerakki, ko‘rsatilgan tasniflash shartli xarakterga ega va shuning uchun u yoki bu turga kiritilgan litsenziya shartnomasi tasniflashda ko‘rsatilgan boshqa belgilar nuqtai nazaridan ham ko‘rib chiqilishi kerak. Bunday tasniflashning asosiy maqsadi intellektual mulk ob’ektlarini bozorda sotishda muayyan tijorat manfaatlariga javob beradigan litsenziya bitimlarini aniqroq ishlab chiqish hisoblanadi. Chunonchi, amaliyotda litsenziya bitimlari boshqa tasnif belgilarini tahlil qilgan va hisobga olgan holda litsenziya predmetiga ko‘ra namunaviy shartnoma asosida ishlab chiqiladi.

Shunday qilib, intellektual mulk sohasidagi litsenziya bitimlari texnologik almashuv, tovar oboroti va davlatlar taraqqiyotini raqobatlantirib, zamonaviy xalqaro iqtisodiy munosabatlarda muhim ro‘l o‘ynaydi. Pat е nt egasining huquq va majburiyatlari. Pat е nt egasi san о at mulki о b` е ktiga o`z хох ishicha egalik qilish va uni tasarruf etish hamda undan f о ydalanish, basharti bunday f о ydalanish pat е nt egalarining huquqlarini buzmasa, shu jumladan b о shqa sha х slarning mazkur о b` е ktdan f о ydalanishni ta`qiqlab qo`yish mutlaq huquqiga egadir, bunday f о ydalanish ushbu Q о nunga muv о fiq pat е nt egasining х uquqini buzish his о blanmaydigan h о llar bundan mustasn о . Bir n е cha pat е nt egasiga qarashli bo`lgan san о at mulki о b е ktidan f о ydalanish b о rasidagi o`zar о mun о sabatlar ular o`rtasida tuzilgan bitimga bin о an b е lgilanadi. Bunday bitim bo`lmagan taqdirda, har bir pat е nt egasi muh о fazalangan san о at mulki о b` е ktidan o`z хох ishicha f о ydalanishi mumkin, l е kin q о lgan pat е nt egalarining r о ziligisiz о b` е ktiga о id lits е nziya b е rishga yoki pat е nt, dastlabki pat е nt yo х ud guv ох n о mani o`zga sha х sga t о pshirishga х aqli emas. Pat е nt egalari o`rtasidagi niz о lar mur о saga k е lishning il о ji bo`lmasa, sud tartibida х al qilinadi. Pat е nt egasi f о ydalanilayotgan Intellektual mulk о b` е ktlariga pat е nt b е rilganligini ko`rsatuvchi о g ох lantirgich tamg`adan f о ydalanishi mumkin. Pat е nt egasi san о at mulki о b` е ktidan f о ydalanishi shart. Pat е nt, dastlabki pat е nt yoki guv ох n о ma ro`y х atdan о lingan sanadan b о shlab uch yil m о baynida pat е nt egasi san о at mulki о b` е ktidan butunlay yo х ud y е tarli darajada f о ydalanmasa, ushbu muh о faza etilayotgan san о at mulki о b` е ktidan f о ydalanm о qchi va f о ydalanishga tayyor bo`lgan har qanday sha х s, basharti pat е nt egasi u bilan lits е nziya shartn о masi tuzishdan b о sh t о rtgan taqdirda, majburiy о ddiy lits е nziya b е rishni so`rab sudga iltim о sn о ma bilan mur о jaat etishi mumkin. Basharti pat е nt egasi san о at mulki о b` е ktidan butunlay yoki y е tarli darajada f о ydalanilmaganligiga uzurli sabablar b о rligini isb о tlab b е ra о lmasa, sud lits е nziyani b е rib, undan f о ydalanish m е `yorlarini, to`l о v miqd о ri, muddati va tartibini b е lgilab

qo`yadi. To`l о v miqd о ri lits е nziyaning b о z о r nar х idan kam bo`lmasligi l о zim. Mualliflik huquqlari va alohida huquqlar, intllektual mulk sohasida huquqiy sub’ektlar Intellektual mulk yaratuvchilar uchun: muallif o‘z intellektual faoliyati natijalari bo‘yicha qanday huquqlarga ega, degan savol albatta muhimdir. Dastavval intellektual faoliyat natijalariga mualliflik huquqi bunday huquq hisoblanadi. Intellektual mulk ob’ektining muallifi deb o‘z ijodiy mehnati bilan bu mulkni yaratgan shaxs (jismoniy shaxs)gina tan olinishi mumkin. Albatta, agar bunday ob’ekt (masalan, ixtiro, san’at asari va hokazo) bir necha shaxsning ijodiy mehnati mahsuli bo‘lsa, ular hammualliflar sifatidan tan olinadi. Muallifga shuningdek mualliflik nomi huquqi ham berilgan bo‘lib, unga muvofiq muallif o‘z ob’ektiga o‘zining nomi yoki boshqa maxsus nomni berish huquqiga ega. Qonun shuningdek mualliflik prezumpsiyasini ham belgilab beradi. Uning mohiyati shundan iboratki, muallif uning muallif emasligi isbot qilinmaguncha muallif hisoblanadi. Intellektual mulk ob’ektlariga mulkiy huquqlar nimadan iborat? Ammo iqtisodiy nuqtai nazardan eng muhim huquq bu fuqaro yoki yuridik shaxsning intellektual mulk ob’ektiga alohida huquqlaridir. Oldingi bo‘limlarda aytib o‘tganimizdek, alohida huquqning mohiyati shundan iboratki, intellektual mulk ob’ekti egasi o‘zining ixtiyoriga ko‘ra bu ob’ektdan yakka o‘zi istalgan shaklda va istalgan usulda foydalanishi mumkin. Faqat alohida huquqlar egasi intellektual mulk ob’ektidan boshqa shaxslar foydalanishiga ruxsat berishi yoki man qilishi mumkin. Muhofazalanadigan intellektual mulk ob’ektidan foydalangan holda yaratilgan mahsulotni ruxsatsiz tayyorlash, qo‘llanish, olib kirish, saqlash, sotishga taklif etish, sotish va boshqa har qanday yo‘l bilan xo‘jalik oborotiga boshqacha tarzda kiritish, shu jumladan patentlangan usulni qo‘llanish, yoki bevosita shu usul bilan tayyorlangan mahsulotni xo‘jalik oborotiga kiritish alohida huquqlarni buzish hisoblanadi.

Alohida huquqlar faqat qonunda ko‘zda tutilgan hollarda va faqat intellektual mulk ob’ektidan normal foydalanishga hamda uning egasining qonuniy manfaatlariga zarar etkazilmagan taqdirdagina cheklanishi mumkin. Amaliyotda ko‘pincha muayyan xizmat vazifasini bajarish vaqtida intellektual mulk ob’ektini yaratish hollari ham uchrab turadi. Masalan, ilmiy tadqiqot instituti xodimining ishi yangi asboblarni yaratishdan iborat. Bunday ob’ektlar xizmat ob’ektlari, tegishlicha xizmat asarlari, xizmat ixtirolari va hokazo deb yuritiladi. Bunday usulda yaratilgan ob’ektlarga egalik huquqi muallifning ish beruvchisiga tegishli bo‘ladi. O‘uquqlar, majburiyatlarning taqsimlanishi, mukofot miqdori va boshqalar muallif hamda ish beruvchi o‘rtasidagi shartnomada kelishib olingan bo‘lishi zarur. Odatda, bunday shartnoma xodimni ishga qabul qilish vaqtida tuziladi. Intellektual mulkning yana bir muhim tamoyilini qayd etib o‘tamiz: intellektual mulk ob’ektlariga alohida huquqlar muayyan muddat mobaynida, shaxsiy nomulkiy huquqlar esa muddatsiz amal qiladi. Alohida huquqlarning amal qilish muddati cheklanishi mantiqan shu bilan bog‘liqki, intellektual mulk huquqlarini muhofazalashning bosh maqsadi jamiyatni ilmiy–texnik, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlantirishni raQbatlantirishdan iborat. Vaqt jihatidan chegaralanmagan alohida huquqlar albatta bunday rivojlanishni ra g` batlantiruvchi omildan ijtimoiy taraqqiyotni to‘xtatib qo‘yuvchi omilga aylanib qoladi. Y a na shunday bir umumiy qoida bor, u har qanday mulk ob’ektiga, u moddiy mahsulot (tovar, ko‘chmas mulk) yoki intellektual mulk ob’ekti bo‘lishidan qat’i nazar, taalluqli bo‘lishi mumkin. o‘z egalariga foyda keltirish uchun bu ob’ektlar ishlashi, ya’ni ulardan foydalanish shart. Tabiiyki, agar bunday ob’ekt egasi o‘z mulkidan samarali foydalana olmasa, u bu ob’ektni juda katta foyda bilan sotishi yoki vaqtincha foydalanish uchun berishi mumkin. Bularning barchasi intellektual mulk ob’ektlariga ham taalluqlidir. Intellektual mulk ob’ektiga alohida huquqlarning egasi bu huquqlarni boshqa shaxslarga to‘laligicha yoki qisman berishi mumkin.

Intellektual mulk ob’ektlari mulkning moddiy ob’ektlari kabi meros sifatida o‘tishi mumkinligini qayd etib o‘tamiz. Masalan, patent egasining vafotidan so‘ng va patent egasi yuridik shaxs bo‘lsa u qayta tashkil etilayotganda unga tegishli intellektual mulkka alohida huquqlar uning merosxo‘ri yoki boshqa har qanday qonuniy vorisiga o‘tadi. “Mualliflik huquqi va turdоsh huquqlar” to`g`risidagi O`zbеkistоn Rеspublikasi Qоnuni Mualliflarning va ularning huquqiy vоrislarining fuqarоligidan qat`iy nazar, O`zbеkistоn Rеspublikasi hududida e`lоn qilingan yoki birоn-b i r оb`еktiv shaklda bo`lgan asarlarga tatbiq qilinad i. O`zbеkistоn Rеspublikasi sarhadlaridan tashqarida e`lоn qilingan yoki birоn- bir оb`еktiv shaklda bo`lgan asarlarga tatbiq qilinadi hamda O`zbеkistоn Rеspublikasi fuqarоsi bo`lgan mualliflarga (ularn i ng huquqiy vоrislariga) tеgishli dеb tan оlinadi. Basharti, asar O`zbеkistоn Rеspublikasi sarhadlaridan tashqarida birinchi marta e`lоn qilingan sanadan so`ng o`ttiz kun ichida O`zbеkistоn Rеspublikasi hududida e`lоn qilingan bo`lsa, O`zbеkistоn Rеspublikasida e`lоn qilingan dеb hisоblanadi. Asar O`zbеkistоn Rеspublikasi hududida O`zbеkistоn Rеspublikasining хalqarо shartnоmalariga muvоfiq qo`riqla n ishi lоzim bo`lsa, uning muallifi hududida mualliflik huquq i ni оlish uchun asоs bo`lib хizmat qilgan yuridik fakt sоdir bo`lgan davlatning qоnuni bilan aniqlanadi. Mualliflik huqu q i va turdоsh huquqlar to`g`risida O`zbеkistоn Rеspublikasining 1996 yil 30 avgust QONUNI (O`zbеkistоn Rеspublikasi Оliy Majlisining Aхbоrоtnоmasi, 1996 yil, 135- mоdda) I. Umumiy qоidalar 1-mоdda. Asоsiy tushunchalar. Ushbu Qоnunda quyidagi asоsiy tushunchalar qo`llaniladi: «Muallif» — ijоdiy mеhnati bilan asar yaratgan jismоniy shaхs; «Y o zuv» — оvоzlar va (yoki) tasvirlarning ularni tехnikaviy vоsitalar yordamida qayta-qayta idrоk etish, takrоrlash yoki uzatish imkоnini bеradigan birоr-bir mоddiy shakldagi mujassami;

«Ijrоchi» — aktyor, qo`shiqchi, musiqachi, raqqоs yoki rо ` l o`ynaydigan, o`qiydigan, ifоdali o`qiydigan, musiqa asbоbini chaladigan yohud adabiyot yoki san`at asar i ni (shu jumladan estrada, sirk yoki qo`g`irchоqli nоmеrni) bоshqa bir tarzda ijrо etadigan shaхs, shuningdеk spеktaklning sahnalashtiruvchi rejissori va dirijor; «E`lоn qilish (оshkоr qilish, chоp etish)»—оmmaning оqilоna talab- ehtiyojlarini qоndirish uchun hamda asarning, fоnоgrammaning хususiyatidan kеlib chi q qani hоlda asar, fоnоgramma nusхalarini muоmalaga еtarli miqdоrda chiqarish; «Manzarali amaliy san`a t asarlari»—amalda fоydalaniladigan buyumlarga ko`chirilgan ikki o`lchоvli yoki uch o`lchоvli san`at asari, shu jumladan, badiiy hunarmandchilik asari yoki sanоat yo`li bilan tayyorlanadigan asar; «Fоnоgramma» — birоn-bir ijrо yoki bоshqa оvоzlarning har qanday mutlaqо оvоzli yozuvi; «Asar nusхasi» — asarning har qanday mоddiy shaklda tayyorlangan ko`chirmasi; «Fоnоgramma nusхasi» — fоnоgrammadan bеvоsita yoki bilvоsita tayyorlangan va shu fоnоgrammaga jо bo`lgan оvоzlarning hammasin i yoki bir qismini qamrab оlgan har qanday mоddiy jismdagi fоnоgramma ko`chirmasi. 2-mоdda. O`zbеkistоn Rеspublikasining mualliflik huquqi va turdоsh huquqlar to`g`risidagi qоnun hujjatlari. O`zbеkistоn Rеspublikasining mualliflik huquqi va turdоsh huquqlar to`g`risidagi qоnun hujjatlari fan, adabiyot va san`at asarlarini (mualliflik huquqi), sahna asarlarini, ijrоlarni, fоnоgrammalarni, efir va kabеl оrqali ko`rsatuv hamda eshittirishlar bеruvchi tashkilоtlarning ko`rsatuv va eshittirishlarini yaratish hamda ulardan fоydalanish natijasida kеlib chiqadigan intеllеktual mulk sоhasidagi munоsabatlarni tartibga sоladi. 3-mоdda. Хalqarо shartnоmalar kеltirilgan. Basharti, O`zbеkistоn Rеspublikasining хalqarо shartnоmasida O`zbеkistоn Rеspublikasining mualliflik huquqi va turdоsh huquqlar to`g`risidagi qоnun

hujjatlaridagidan bоshqacha qоidalar bеlgilangan bo`lsa, хalqarо shartnоma qоidalari qo`llanadi . II. Mualliflik huquqi. 4-mоdda. Mualliflik huquqining amal qilish sоhasi. Mualliflarning va ularning huquqiy vоrislarining fuqarоligidan qat`i y nazar, O`zbеkistоn Rеspublikasi hududida e`lоn qilingan yoki birоr-bir оb`еktiv shaklda bo`lgan asarlarga tatbiq qilinadi; O`zbеkistоn Rеspublikasi sarhadlaridan tashqarida e`lоn qilingan yoki birоr-bir оb`еktiv shaklda bo`lgan asarlarga tadbiq qilinadi hamda O`zbеkistоn Rеspublikasi fuqarоsi bo`lgan mualliflarga (ularning huquqiy vоrislariga) tеgishli dеb tan оlinadi. O`zbеkistоn Rеspublikasi sarhadlaridan tashqarida e`lоn qilingan yoki birоr-bir оb`еktiv shaklda bo`lgan asarlarga tadbiq qilinadi hamda O`zbеkistоn Rеspublikasining хalqarо shartnоmalariga muvоfiq bоshqa davlatlar n ing fuqarоsi bo`lgan mualliflarga (ularning huquqiy vоrislariga) tеgishli dеb tan оlinadi. Basharti, asar O`zbеkistоn Rеspublikasi sarhadlaridan tashqarida birinchi marta e`lоn qilingan sanadan so`ng o`ttiz kun ichida O`zbеkistоn Rеspublikasi hududida e`lоn qilingan bo`lsa, O`zbеkistоn Rеspublikasida e`lоn qilingan dеb hisоblanadi. Asar O`zbеkistоn Rеspublikasi hududida O`zbеkistоn Rеspublikasining хalqarо shartnоmalariga muvоfiq qo`riqlanishi lоzim bo`lsa, uning muallifi hududida mualliflik huquqini оlish uchun asоs bo`lib хizmat qilgan yuridik fakt sоdir bo`lgan davlatning qоnuni bilan aniqlanadi. Endi х alqar о klassifikatsiya bitimlariga o`tamiz. I х tir о lar s о hasida 1971 yilda tuzilgan Х alqar о pat е nt klassifikatsiyasi to`g`risidagi Strasburg bitimining maqsadi pat е nt hujjatlarini mufassal i е rar х ik ind е ksatsiyalash va q idirishning yag о na tizimini yaratishdan ib о ratdir. Bu bitim bilan Х alqar о pat е nt klassifikatsiya ( Х PK) ta`sis etilgan bo`lib, u t ех nikaning hamma s о hasini 70000 dan о rtiq kichik ruknlardan ib о rat sakkizta as о siy bo`limga ajratadi. Х PK turli pat е nt-a х b о r о t tadqiq о tlari, pat е nt eksp е rtizasini samarali o`tkazish imk о nini b е radi, bu esa pat е nt a х b о r о tini t е zk о r va tij о rat nuqtai nazaridan q immatli a х b о r о tlar manbaiga aylantiradi. H о zirgi vaqtda Х PK dan

d е yarli barcha davlatlar va tashkil о tlar k е ng f о ydalanm о qda. Х PK to`g`risidagi Bitim d о irasida Ittif о q tuzilgan bo`lib, u o`z Assambl е yasiga ega. Assambl е ya Ittif о qning budjeti va ikki yillik dasturini qabul qiladi. Butunjah о n Savd о tashkil о ti (BST) ta`sis etilishi int е ll е ktual mulk s о hasidagi х alqar о k о rp о ratsiya riv о jlanishiga turtki bo`ldi. Int е ll е ktual mulk huquqlari bo`yicha eng as о siy jihatlarni bir х illashtirishga qaratilgan eng so`ngi yo`nalishlar Int е ll е ktual mulk huquqlari bo`yicha savd о masalalari to`g`risida Bitim (TRIPS) da mujassamlashdi. Uning l о yihasi 1994 yilda BSTning Urugvay raundi dav о mida taklif etilgan edi. Bugungi kunda TRIPSga qo`shilish har bir davlatning BSTga kirishi uchun zarur shartdir. Albatta, int е ll е ktual mulkni muh о fazalash s о hasidagi х alqar о k оо p е ratsiyani kuchaytirish, milliy q о nunchilikni uyg`unlashtirish davlatlar va mintaqalarning industrial, iqtis о diy va ijtim о iy o`sishi yo`lida х alqar о iqtis о diy mun о sabatlarni riv о jlantirishda t о b о ra katta ahamiyat kasb etadi. “Iхtirоlar, fоydali mоdеllar va sanоat namunalari to`g`risida” gi O`zbеkistоn Rеspublikasi Qоnuni. O`zbеkistоn Rеspublikasining “Iхtirоlar, fоydali mоdеllar va sanоat namunalari to`g`risida” gi Qоnuni 06.05.1994 yilda qabul qilingan va mazkur qоnunga 30.07.2008 da o`zgartirish kiritilgan. Ushbu Qоnunning asоsiy maqsadi O`zbеkistоn Rеspublikasidagi iхtirоlar, fоydali mоdеllar va sanоat namunalarini huquqiy muhоfaza qilish hamda ulardan fоydalanish sоhasidagi munоsabatlarni tartibga sоlishdan ibоrat. Sanоat mulki оb`еktlari to`g`risidagi qоnun hujjatlari va bоshqa hujjatlardan ibоrat. O`zbеkistоn Rеspublikasi Davlat patеnt idоrasi Sanоat mulki оb`еktlarini huquqiy muhоfaza qilish sоhasidagi davlat siyosatining amalga оshirilishini ta`minlaydi. Patеnt idоrasining Apellatsiya kеngashi qarоrlar qabul qilishda mustaqildir va o`z faоliyatida ushbu Qоnun hamda bоshqa qоnun hujjatlariga amal qiladi. Apellatsiya kеngashi: Patеnt idоrasining talabnоmada ko`rsatilgan Sanоat mulki оb`еktlari хususidagi qarоri ustidan;

- sanоat mulki оb`еktlariga patеnt bеrilganligiga qarshi manfaatdоr yuridik va jismоniy shaхslar tоmоnidan; -sanоat mulki оb`еktlari patеntlarining haqiqiyligiga qarshi bеrilgan apellatsiyalarni ko`rib chiqadi. Apellatsiya kеngashi o`z vakоlatlari dоirasida apellatsiyalarning bоshqa turlarini ham ko`rib chiqishi mumkin. Apellatsiya kеngashi to`g`risidagi nizоm O`zbеkistоn Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasi tоmоnidan tasdiqlanadi. Sanоat mulki оb`еktiga bo`lgan huquq muallifga (hammualliflarga) yoki uning (ularning) huquqiy vоrisiga (huquqiy vоrislariga) tеgishli bo`ladi va patеnt bilan tasdiqlanadi. Agar sanоat mulki оb`еktini bir nеchta shaхs bir-biridan mustaqil ravishda yaratgan bo`lsa, patеnt оlish huquqi patеnt bеrish haqidagi talabnоmani Patеnt idоrasiga birinchi bo`lib tоpshirgan shaхsga tеgishli bo`ladi. O`zbеkistоn Rеspublikasi hududida dоimiy yashaydigan O`zbеkistоn fuqarоsi patеnt vakili bo`lishi mumkin. Patеnt vakillariga qo`yiladigan malaka talablari, ularni attеstatsiyadan o`tkazish va ro`yхatga оlish tartibi qоnun hujjatlari bilan bеlgilanadi. O`zbеkistоn Rеspublikasi hududidan tashqarida dоimiy yashоvchi jismоniy shaхslar yoki chеt ellik yuridik shaхslar Sanоat mulki оb`еktlarini patеntlash bo`yicha ishlarni va ular bilan bоg`liq bo`lgan yuridik ahamiyatga ega harakatlarni Patеnt idоrasida ro`yхatga оlingan patеnt vakillari оrqali amalga оshiradilar. O`zbеkistоn Rеspublikasida dоimiy yashaydigan, birоq vaqtincha uning hududidan tashqarida turgan jismоniy shaхslar Sanоat mulki оb`еktlarini patеntlash bo`yicha ishlarni va ular bilan bоg`liq yuridik ahamiyatga ega harakatlarni O`zbеkistоn Rеspublikasi dоirasida yozishmalar оlib bоrish uchun manzilni ko`rsatgan hоlda, patеnt vakilisiz amalga оshirishlari mumkin.Patеnt vakilining vakоlatlari ishоnchnоma bilan tasdiqlanadi.

O`zbеkistоn Rеspublikasining yuridik va jismоniy shaхslari Sanоat mulki оb`еktlarini qоnun hujjatlarida bеlgilangan tartibda bоshqa davlatlarda patеntlash huquqiga ega. Davlat sirlarini o`z ichiga оlmaydigan iхtirоlar va fоydali mоdеllarni bоshqa davlatlarda patеntlash tеgishli talabnоma Patеnt idоrasiga tоpshirilgan kundan e`tibоran uch оy o`tganidan kеyin amalga оshirilishi mumkin. C h еt ellik yuridik va jismоniy shaхslar ushbu Qоnunda nazarda tutilgan huquqlardan O`zbеkistоn Rеspublikasining yuridik va jismоniy shaхslari bilan tеng ravishda yoki kеlishuv printsipi asоsida fоydalanadilar. Sanоat mulki оb`еktlarini huquqiy muhоfaza qilish va ulardan fоydalanish sоhasidagi nizоlar qоnun hujjatlarida bеlgilangan tartibda hal etiladi. Sanоat mulki оb`еktlari to`g`risidagi qоnun hujjatlarini buzganlikda aybdоr shaхslar bеlgilangan tartibda javоbgar bo`ladilar.

2. Xalqaro patent tasnifi Xalqaro patent tasnifining maqsadi axborotni tezda qidirib topish va ishlov berish imkoniyatini ta’minlash uchun patent hujjatlarini sistemalashtirish (tartibga solish) tizimini yaratishdan iborat . Qabul qilingan tasniflash tizimi asosida patent fondlarida patent hujjatlari indeksatsiyalanadi va joy–joyiga qo‘yiladi, ma’lumotlar bazalarida axborot qidiriladi va hokazo . XPT tashkil etish tarixi 1951 yildan, Ye vropa patent ishlari bo‘yicha kengashi tomonidan Patent tasnifi bo‘yicha kichik komitet tashkil etilgan vaqtdan boshlanadi. Bu komitet, bir qator Ye vropa davlatlari o‘rtasidagi kelishuvga muvofiq, o‘sha vaqtda qo‘llanilayotgan ixtirolarni tasniflashning turli milliy tizimlarini unifikatsiyalashtirish ishlarini boshladi. 1954 yilda XPT ning asosiy sxemasi tuzildi. 1966 yilda XPT ni kichik guruhlargacha bo‘lgan aniqlikdagi ishlanmasi (to‘liq sxemasi)ni ishlab chiqish ishlari tugallandi va u 1968 yilning 1 sentyabridan boshlab kuchga kirdi. 1971 yilda Xalqaro patent tasnifi bo‘yicha Strasburg bitimi tuzildi. Ushbu bitimning ishtirokchilari faqat 29 davlatdan iborat bo‘lsa ham, aslida jahonning 70 dan ortiq mamlakatidagi Patent idoralari, shuningdek to‘rtta mintaqaviy patent idorasi ham XPTdan foydalanadi. XPTning doimiy ravishda qayta ko‘rib chiqish va uning zamon talablari darajasida bo‘lishini ta’minlash uchun Strasburg bitimiga muvofiq Ekspertlar komiteti ta’sis etilgan bo‘lib, Bitimning barcha ishtirokchi davlatlari vakillari uning a’zosidir. XPT muntazam ravishda har besh yilda bir marta qayta ko‘rib chiqiladi. 2000 yilning 1 yanvaridan boshlab XPTning ettinchi tahriri amal qilmoqda. XPT o‘z tuzilishi bo‘yicha ierarxik tasniflarga kiradi va umumiydan xususiyga tamoyili bo‘yicha tashkil etilgan predmetli–mavzuviy ruknlarning ko‘p bosqichli taqsimlash tizimidan iborat. XPTda ixtirolar ikkita asosiy tamoyili bo‘yicha tasniflanadi: - predmetli–mavzuviy (tarmo q qa xosligi); - funksional (bajaradigan vazifalarining o‘xshashligi tamoyili) .

XPT bo‘yicha asosiy nashr bu Sinflar ko‘rsatkichi bo‘lib, har biri lotin alifbosining bosh harflari bilan belgilanadigan 8 ta bo‘limdan iborat: A – Insonning hayotiy ehtiyojlarini qondirish; B – Turli texnologik jarayonlar; C – Kimyo va metallurgiya; D – To‘qimachilik va qo g ‘oz; E – Qurilish; F – Amaliy mexanika; yoritish va isitish; dvigatellar va nasoslar; qurol va o‘q–dorilar; G – Texnik fizika; H – Elektr. XPTning har bir bo‘lim i sinflarga bo‘linadi. Sinf ramziy ifodasiga bo‘lim indeksi va ikkita raqam kiradi. Har bir sinf shuningdek o‘z nomiga ega. Misol, A – Insonning hayotiy ehtiyojlarini qondirish bo‘limi o‘z ichiga “A 01 Qishloq xo‘jaligi”, “A 61 Tibbiyot” va hokazo sinflarni oladi. O‘z navbatida sinflar kichik sinflarga bo‘linadi, ularning ramziy ifodasiga lotin harfi bilan belgilanadigan bo‘lim nomi, ikki xonali sondan iborat sinf belgisi va kichik sinfni bildiruvchi lotin harflari kiradi. Misol, “A 01 Qishloq xo‘jaligi” sinfi “A 01 D O‘osilni yi g` ib–terib olish, o‘rim,...” va hokazo kichik sinflardan iborat. Kichik sinflar o‘z ichiga guruhlarni oladi. Guruhlarning ramziy belgisiga bo‘lim indeksi, sinf, kichik sinf belgisidan tashqari bitta, ikkita yoki uchta raqamdan iborat ifoda kiradi, bu raqamli ifodadan keyin qiya chiziq va ikkita nol qo‘yiladi. Misol: “A 01 D 46/00 Mevalar, sabzavotlar, va hokazolarni yi g` ishtirib olish, daraxt va butalarni silkitish qurilmasi”. Har bir XPT guruhi bittadan bir nechtagacha kichik guruhlarga ega bo‘lishi mumkin. Misol: “A 01 D 46/08 Paxta terimi” va hokazo. Muayyan kichik guruh indeksi va uning matn bilan ochib beriladigan (masalan, indeks N 01 N 23/00; uning mohiyati Tumbler qayta ulagichlar) mohiyati XPT ruknsi deb ataladi.

Odatda, XPT rukni quyidagi tushunchalar toifasini bildiradi: 1. Muhofaza qilinadigan ob’ektlar, ya’ni qurilmalar, usullar, moddalar turlariga muvofiq ravishda mahsulotlar va jarayonlar (misol: “A 01 D 46/10 o‘o‘za ko‘sagini poyadan ajratish uchun paxta terish mashinalari”); 2. Faoliyat sohasining belgisi (misol: “A 61 Tibbiyot yoki veterinariya”). Birinchi guruh belgilaridan XPT ning barcha darajalari uchun foydalaniladi. Ikkinchi guruh, odatda, ierarxiyaning yuqori darajalarida (kichik sinf va undan yuqori) ularga qo‘shiladi. XPT ierarxik tuzilma bo‘lganligi sababli, kichik guruhlar ham bir–biriga nisbatan bo‘ysunishda ierarxik tuzilishga ega. Bunda bir kichik guruhning undan yuqori guruhga bo‘ysunishi XPTda maxsus belgi – nuqta bilan belgilanadi. Kichik guruh matni oldidan bir yoki bir nechta nuqta qo‘yiladi, bu uning bo‘ysunish darajasini, xususan kichik guruh unga nisbatan bitta kam nuqtaga ega bo‘lgan yaqin yuqori ruknga bo‘ysunadigan rukn ekanligini ko‘rsatadi. Bunda ruknlar matni oldidagi nuqta ierarxiya bo‘yicha kattaroq guruhning matnini takrorlamaslik uchun uning o‘rnida qo‘llaniladi. Masalan, N 01 F 1/00 – “Tarkibida qattiq magnitli kukunsimon metallar yoki qotishmalar bo‘lgan magnitlar yoki magnit jismlar” ruknining matni quyidagicha tashkil topadi: N 01 F 1/00 Magnit materiali bo‘yicha farqlanadigan magnitlar yoki magnit jismlar . 1/02 . tarkibida qattiq magnit materiallar 1/04 .. metallar yoki qotishmalar 1/06 ... zarrachalar shaklida, masalan kukun. XPT ruknlari matnining o‘ziga xos muhim xususiyati ob’ektlarni belgilash uchun faqat umum qabul qilingan texnik atamalardan emas, balki ularning vazifasini ko‘rsatadigan atamalardan foydalanilishidir, masalan, o‘ziyurar transport vositalari (“avtomobillar” o‘rniga) yoki issiqlikni izolyasiyalovchi qobiqli idishlar (“termoslar” o‘rniga). Bu xususiyat patent hujjatlarining huquqiy xarakteri, xususan ixtiro hajmini aniq belgilash talablari bilan bog‘liqdir

XPTning ba’zi bir ruknlari izohlar va havolalar shaklidagi “ichki ma’lumot– qidiruv apparati” bilan ta’minlanadi. Bunday havolalar quyidagicha bo‘lishi mumkin: 1. Rukn hajmining cheklanganligini ko‘rsatadi. Misol: Bunday havola u bilan belgilangan mavzu shu ruknning matni bilan qamrab olinganligiga qaramay, u tasniflash tizimining boshqa joyiga kiritilishini bildiradi. 2. Boshqa ruknlarning ustunligini ko‘rsatadi. Misol: “A 42 V 3/02Bargli yoki maydalangan tamakini namlash yoki quritish (3/12 ustunlikka ega); A 42 V 3/12 Tamakini bug‘lash, fermentlash yoki aromatlash”. Bunday havola ko‘rsatilgan boshqa rukn ustunlikka egaligini ko‘rsatadi, ya’ni agar ixtiro bir vaqtning o‘zida shu ikki ruknga teng kiritiladigan hollarda uni shu ruknlarning birida – A 42 V 3/12da tasniflash maqsadga muvofiqligini bildiradi. Bu misolda bug‘lash, namlashning bir turi sifatida A 42 V 3/12 ruknida indeksatsiyalanadi, tamakini namlashning boshqa usullari esa A 42 V 3/02 ruknida indeksatsiyalanadi. 3. XPTning ba’zi joylari va kichik bo‘limlarida oxirgi mos rukn qoidasi joriy qilingan. Y a ’ni, ixtironing texnik mohiyati bo‘ysunish darajasi teng, ya’ni bir xil miqdordagi nuqtalarga ega bo‘lgan ikki yoki undan ortiq rukn bilan qamrab olinadigan bo‘lsa, bu qoidagi muvofiq ixtironing texnik mohiyati ushbu ruknlardan faqat oxirgi ruknda tasniflanadi. Qayd etib o‘tamizki, bu qoida tegishli izohlar bo‘lgan hollardagina, qo‘llaniladi. Masalan, A 61 K, S 07, S 08, S 10 va boshqa sinflarda. XPTdan foydalanishni engillashtirish uchun Sinflar ko‘rsatkichiga to‘liq yo‘riqnoma – XPTga kirish ilova qilinadi. S h uningdek ixtiro mohiyatiga oid muhim so‘zlar bo‘yicha tegishli indekslarni topish imkonini beradigan Alifbo– predmetli ko‘rsatkich XPTning tarkibiy qismi hisoblanadi. Foydalanuvchilarga qulaylik yaratish uchun XPTga Muhim atamalar ko‘rsatkichi (u guruhlar ruknlari nomidan muhim atamalarni ajratib olish yo‘li bilan yaratilgan APKning bir variantidan iborat), Teskari havolalar ko‘rsatkichi (masalan, A rukni uchun

boshqa istalgan rukndan A rukniga dalillar keltiriladi) va XPT turli tahrirlarining bir–biriga moslik ko‘rsatkichlari ham chiqariladi. PATENT HUJJATLARINING BIBLIOGRAFIYASI Patent hujjatlarini sistemalashtirish imkonini beradigan boshqa muhim xususiyat bibliografik ma’lumotlarning unifikatsiyalashgan tizimi bo‘lib, patent hujjatlari bu bibliografik ma’lumotlar bilan ta’minlanadi. Har bir patent hujjati ushbu hujjatning asosiy ma’lumotlarini ochib beruvchi bibliografik ma’lumotlar bilan ta’minlanadi . Bu bibliografik ma’lumotlarni identifikatsiyalash uchun ST–9 BIMT Standartiga muvofiq INID–kodlaridan foydalaniladi. Bibiliografik ma’lumotlarni identifikatsiyalash uchun foydalaniladigan asosiy INID–kodlari va eng zarur ma’lumotlarni keltiramiz: (10) H ujjatlarni identifikatsiyalash (11) H ujjat nomeri (12) H ujjat turining so‘zlar bilan ifodalanishi (13) ST–16 BIMTga muvofiq hujjat turi kodi (19) H ujjatni e’lon qiluvchi mamlakatni identifikatsiyalash uchun ST–3 BIMT kodi (20) Milliy ro‘yxatga olish to‘g‘risidagi ma’lumotlar (21) Talabnomani ro‘yxatga olish nomeri (22) Talabnoma berilgan sana (24) Sanoat mulki huquqi amal qila boshlaydigan sana (25) Talabnoma dastlabki marta berilgan til (26) Talabnoma e’lon qilingan til (30) Ustuvorlik ma’lumotlari (31) Ustuvor talabnoma nomeri (32) Ustuvorlik sanasi (33) Ustuvorlik mamlakati (50) Texnik axborot (51) Xalqaro patent tasnifi

(54) Ixtironing nomi (57) Ixtiro referati yoki formulasi (58) Patent qidiruvi sohasi (70) H ujjatga aloqador shaxslarni identifikatsiyalash (71) Talabnoma beruvchi (lar)ning nomi (nomlari) (73) Patent egasining nomi (74) Patent vakili yoki agentining nomi (75) Ixtirochi, ham talabnoma beruvchi hisoblanadigan shaxs nomi (76) H am ixtirochi, ham talabnoma beruvchi va patent egasi bo‘lgan shaxs nomi (98) Talabnoma beruvchi bilan yozishmalar olib borish uchun manzil. E’lon qilinadigan bibliografik ma’lumotlar uchun INID–kodidan foydalanish misoli sifatida biz rasmda O‘zbekistonning dastlabki patentini olish uchun ixtironi tavsiflashning titul varag‘ini keltirdik. Bibliografik ma’lumotlarning patent klassifikatsiyasi va ularni kodlash patent axborotini tahlil qilish va zarur axborotlarni qidirish ishlarini osonlashtiradi. 3. Xorijiy patentlashning asosiy tamoyillari va mexanizmlari Oldingi bo‘limlarda bayon etilganidek, patent qat’iy chegaralangan hududlarda amal qiladi. S h uning uchun ixtironi (shuningdek sanoat mulkining boshqa ob’eklarini) xorijda himoya qilish uchun xorijiy patentlashni amalga oshirish, ya’ni ularni boshqa davlatlarda patentlash zarur. Xorijiy patentlash, odatda, quyidagi maqsadlarda amalga oshiriladi: 1. Tovar va texnologiyalar eksportini himoya qilish uchun. Eksport mamlakatida patentlash eksport qiluvchi firmaga ushbu bozorni o‘z tovar (buyum)lari bilan mustahkam egallashini ta’minlaydi. Odatda, ixtiro yoki sanoat namunasi o‘z aksini topgan buyumlarning sotilishi boshlanishidan oldin u y erda analog patentlar mavjudligi, bozor bo‘shligini aniqlash uchun patent tadqiqotlari o‘tkaziladi. Bu tadqiqotlarning natijalariga qarab patentlar uchun tegishli

talabnomalar beriladi. Agar patent (yoki patentlar) olinsa, ushbu eksport qiluvchi uchun tegishli buyumlar, uskunalar va boshqa tovarlarni to‘siqsiz etkazib berish ta’minlanadi, raqobatchilar uchun esa bozor yopiq bo‘ladi. 2 . Tovarning uch ajralmas tarkibiy qismi: ichki mohiyati (ixtiro uchun patentni himoya qiladi); tashqi ko‘rinishi yoki dizayn (sanoat namunasi uchun patent); shuningdek savdo imiji (ro‘yxatga olingan tovar belgisi) himoyalangan tovar muvaffaqiyatli eksport qilinishi mumkin. 3. Litsenziyalarni boshqa firmalarga sotish uchun. Bu maqsadda patentlash firma eksportga tovarlar ishlab chiqarishni tashkil qilish uchun o‘z ishlab chiqarish resurslariga yoki mahsulot sotiladigan mamlakatda qo‘shma korxona ochish imkoniyatiga ega bo‘lmagan holatlarda amalga oshiriladi. Bunda ixtiro yuqori potensial tijorat qiymatiga ega va xorijiy firmalar undan foydalanish uchun litsenziyani sotib olishga tayyor bo‘lishi mumkin. PATENT KOOPERATSIYA TO‘G‘RISIDAGI SHARTNOMANING (RST) MOHIYATI Keng patentlashda Patent kooperatsiyasi to‘g‘risidagi shartnoma (RST) tartiblaridan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi. 1970 yilda Vashingtonda tuzilgan RST eng muhim xalqaro shartnomalardan biridir. RST, birinchi navbatda, ixtirolarga bir necha mamlakatda muhofaza olishni osonlashtirish va arzonlashtirishga yo‘naltirilgan. SHartnoma shuningdek rivojlanayotgan mamlakatlar patent tizimining ish samaradorligini oshirish va bu mamlakatlar aholisining ilg‘or texnik y echimlar, ixtirolar to‘g‘risidagi axborotlardan foydalanishini osonlashtirish yo‘li bilan ularning iqtisodiy rivojlanishini raQbatlantirishga xizmat qiladi. Hozirgi vaqtda RST ixtirolarni xorijda patentlash ishlarini amalga oshiradigan asosiy shartnomadir. 2000 yilning 1 yanvaridagi holat bo‘yicha 120 dan ortiq mamlakat RST a’zosidir. O‘zbekiston 1993 yilda RST a’zosi bo‘ldi. S h artnoma tartiblari bitta xalqaro patent talabnoma berish yo‘li bilan bir vaqtning o‘zida RSTga a’zo ko‘pchilik mamlakatlarning har biridan patent muhofazasi so‘rash imkonini beradi. Bunday talabnomani har qaysi davlatning

fuqarosi shu davlat yoki o‘zi yashayotgan mamlakat milliy patent idorasiga berishi mumkin. Bunday idora RST bo‘yicha talabnomalarni oluvchi idora deyiladi. O‘zbekiston fuqarolari uchun O‘zbekiston Davlat patent idorasi talabnomalarni oluvchi idora hisoblanadi. Xulosa qilib shuni ta’kidlaymizki, milliy talabnoma beruvchilar hozirgi vaqtda ixtirolarni xorijda kam patentlaydilar. Bunday past ko‘rsatkichlar asosan talabnoma beruvchilarda patentlash uchun zarur valyuta resurslarining yo‘qligi, shuningdek patent bilimlari darajasining pastligi hisoblanadi, bu ularga xorijiy bozorlarga chiqishda turli tartiblarning barcha afzalliklaridan o‘z iqtisodiy manfaatlarida foydalanishga imkon bermaydi. Odatda, faqat haqiqatda xorijiy bozorlarda amal qiladigan, ishbilarmon hamkorlarga ega bo‘lgan yirik mahsulot eksport qiluvchilar va boshqalar xorijiy patentlashga jur’at qiladilar. Biroq, Qarb amaliyoti ixtirolarni xorijda to‘g‘ri muhofazalash muvaffaqiyatli faoliyatning natijasi emas, balki uning sababi ekanligini ishonarli ravishda isbotlab kelmoqda. SANOAT NAMUNALARINI HALQARO DEPONENTLASH Sanoat namunalarini xorijiy patentlashga yondashuvlar umuman olganda ixtirolarni muhofazalashga o‘xshash . Xususan, sanoat namunasini xorijiy patentlash faqat Patent idorasiga talabnoma berilgandan keyin uch oydan so‘ng boshlanishi mumkin. Ixtirolar kabi, boshqa mamlakatlarda sanoat namunasiga talabnomani faqat ushbu mamlakatlarning patent vakillari orqali berish mumkin, talabnoma materiallarini milliy tillarga tarjima qilish, milliy patent bojlarini to‘lash va hokazo talab qilinadi. Sanoat namunasini xorijiy patentlashda talabnoma beruvchi Parij Konvensiyasi tartiblaridan ham foydalanishi mumkin. Bunda sanoat namunasi uchun Konvensiya ustuvorligi huquqi birinchi talabnoma berilgan sanadan boshlab 6 oy davomida amal qiladi. S h ak-shubhasiz, sanoat namunasini ko‘p mamlakatlarda patentlashda milliy talabnomalarni berish uchun zarur barcha xatti-harakatlarni bajarishga ulgurish ancha qiyin bo‘ladi. 1925 yildagi (so‘nggi varianti 1979 yildan beri amal

qilmoqda) Sanoat namunalarini xalqaro deponentlash to‘g‘risidagi Gaaga bitimidan foydalanish xorijiy patentlashning muqobil tizimi hisoblanadi Ushbu Bitimga muvofiq ishtirokchi mamlakat fuqarosi o‘z sanoat namunalarini BIMT Xalqaro byurosida deponentlash yo‘li bilan boshqa barcha ishtirokchi mamlakatlarda muhofaza qilishi mumkin. Buning natijasida sanoat namunasi bir vaqtning o‘zida Bitimda ishtirok etuvchi bir necha yoki barcha mamlakatlarda huquqiy muhofaza olishi mumkin. Xalqaro ro‘yxatga olish tartibi xalqaro talabnomani rasmiylashtirish va berish bilan boshlanadi. Bunday talabnoma Xalqaro byuroga yoki talabnoma beruvchi tomonidan bevosita, yoki o‘z mamlakatining milliy patent idorasi orqali berilishi mumkin. Talabnoma o‘rnatilgan shakl bo‘yicha tuzilgan xalqaro deponentlash to‘g‘risidagi arizani, sanoat namunasining tavsifini, talabnoma berilayotgan namunaning bir yoki bir necha rasmini yoki grafik tasvirini o‘z ichiga olishi kerak. Talabnoma beruvchi har bir talabnomada o‘z namunasining muhofaza qilinishini istagan mamlakatlarni, shuningdek ushbu namuna mo‘ljallangan buyumlar nomining ro‘yxatini ko‘rsatadi. Talabnoma ingliz yoki fransuz tillarida tuzilishini qayd etib o‘tamiz. Bundan tashqari, talabnomaga boshqa hujjatlar, masalan, nashrni ustuvorlik sanasidan boshlab 12 oydan oshmaydigan muddatga kechiktirish to‘g‘risida ariza, rangli tasvirda nashr qilish to‘g‘risida rasmiy iltimosnoma va boshqalar ilova qilinishi mumkin. Har bir talabnoma berilganda belgilangan xalqaro bojlar to‘lanadi. Bu bojlar asosiy boj va keyinchalik Xalqaro byuro tomonidan tegishli davlatlarga yuboriladigan bojni o‘z ichiga oladi. Xalqaro deponentlash uchun talabnoma milliy patent idorasiga birinchi talabnoma berilgan sanadan boshlab hisoblanadigan 6 oylik konvensiya ustuvorligini talab qilib olish bilan berilishi mumkin. Xalqaro deponentlash uchun talabnoma olinganidan keyin Xalqaro byuro uning rasmiy talablarga mosligini tekshirish uchun ekspertizadan o‘tkazadi. Agar sanoat

namunasi o‘rnatilgan talablarga mos deb tan olinsa, Xalqaro byuro bunday namunani deponentlaydi va Rasmlar va modellar xalqaro reestriga tegishli ma’lumotlarni kiritadi. Xalqaro byuro ro‘yxatga olish to‘g‘risidagi ma’lumotlarni BIMTning tegishli davriy byulletenida nashr qilib, ularni Bitimda ishtirok etayotgan barcha mamlakatlarga yuboradi. Qayd etib o‘tamiz, sanoat namunasini xalqaro deponentlash uning talabnoma beruvchi ko‘rsatgan mamlakatlarda o‘z-o‘zidan muhofaza qilinishini anglatmaydi. Har qanday davlat ushbu namunaga huquqiy muhofaza berishni uni xalqaro deponentlash to‘g‘risidagi nashr olingan sanadan boshlab olti oy davomida rad qilish huquqiga ega. Muhofaza berishni rad qilish faqat milliy qonunchilik talablariga asoslanishi mumkin, masalan, namunaning patentga layoqatlilik mezonlariga mos kelmasligi va hokazo Agar ko‘rsatilgan 6 oylik muddat davomida milliy patent idorasi tomonidan rad javobi tushmasa, bunday sanoat namunasi ushbu davlatning hududida amal qiladigan hisoblanadi va sanoat namunasi uchun milliy patentga teng huquqiy kuchga ega bo‘ladi. Xalqaro deponentlash namuna deponetlangan sanadan boshlab besh yil davomida amal qiladi va har safar navbatdagi besh yilga uzaytirilishi mumkin. Bunda milliy qonunchilik sanoat namunalarini muhofaza qilishning amal qilish muddatini cheklashi mumkin, lekin u 5 yildan yoki uzaytirilgan holatda 10 yildan kam bo‘lmasligi kerak. Gaaga bitimi tartiblaridan foydalanish talabnoma beruvchi uchun o‘z sanoat namunasini xorijiy patentlashni sezilarli ravishda engillashtirish va arzonlashtirishga imkon beradi. C h unonchi, turli mamlakatlarga bir necha talabnoma berish o‘rniga xalqaro deponentlash uchun faqat bitta talabnoma berish y etarli bo‘ladi. Hozirgi vaqtda BIMT statistikasiga ko‘ra amal qiladigan deponentlar soni 30000 dan ziyod. Har bir shunday deponentning amal qilishi o‘rtacha 6,5 mamlakatga tarqaladi. Biroq, Gaaga bitimi 1925 yildan beri amal qilishiga qaramay, bu bitimga qo‘shilgan mamlakatlar soni ko‘p emas. Hozirgi holat bo‘yicha 29 ta davlat

Bitimning ishtirokchisi hisoblanadi. Bitim ishtirokchilari orasida talabnoma beruvchilar uchun muhim hisoblangan AQSH, YAponiya, Buyuk Britaniya kabi davlatlar yo‘q. Ta’kidlab o‘tamiz, ko‘p MD H mamlakatlari, shu jumladan O‘zbekiston ham bu Bitimga qo‘shilmagan, demak, ushbu mamlakatlardagi talabnoma beruvchilar yuqorida ko‘rsatilgan tartiblarning afzalliklaridan foydalana olmaydi. Ba’zi etakchi mamlakatlar Gaaga bitimiga qo‘shilmaganligining asosiy sabablari xalqaro deponentlash ularning hududlarida patentga layoqatsiz sanoat namunalari uchun muhofaza olishga imkon berishi, shuningdek milliy bojlar kelib tushish hajmi kamayib ketishidan xavfsirash hisoblanadi. Bu qarama-qarshiliklarni bartaraf etish uchun 1999 yilda Jenevada Gaaga Bitimining asosiy qoidalarini rivojlantirishni ko‘zda tutadigan Dalolatnoma tuzildi. Xususan, Jeneva Dalolatnomasida quyidagi yangiliklarni kiritish taklif qilinadi: 1. Ishtirokchi mamlakatlarga deponentlangan namunani huquqiy muhofaza qilishni rad qilish uchun muddatni 6 oydan 12 oygacha uzaytirish, bu ularning patentga layoqatliligini tekshirishni ancha osonlashtiradi; 2. Gaaga Bitimida davlatlar ishtirokining shartlarini (iqtisodiy nuqtai nazardan) manfaatli qilish maqsadida davlatlarni ko‘rsatish uchun ancha yuqori bojlarni belgilash. Biroq 2001 yil 1 yanvardagi holat bo‘yicha Jeneva Dalolatnomasi hali kuchga kirgani yo‘q. S h ubhasiz, Jeneva Dalolatnomasining amal qila boshlashi va bir qator etakchi mamlakatlarning Gaaga Bitimiga a’zolikka kirishi sanoat namunalarini xalqaro muhofazalashni faollashtirish uchun yangi turtki bo‘lib xizmat qiladi. O‘z navbatida, bu yangi o‘ziga xos tovarlarni ishlab chiqish va ishlab chiqarishni ra g` batlantiradi, bu esa davlatlararo xalqaro savdoning yanada rifojlanishi va iqtisodiy o‘sishiga ko‘maklashadi. 4 . Ye vrоpa va AQSH patеnt idоrasi va qonun chiligi Ye vrоpa va AQSH patеnt idоrasi va patеntni оlish . XX asrning ikkinchi yarmida G`arbiy Ye vrоpa mamla katlari o`rtasida iqtisоdiy intеgratsiyaning

kuchayishi yagоna Ye vrоpa patеnt tizimining tuzilishini оb`еktiv tarzda taqоzо etdi. Y a gоna Ye vrоpa patеnt tizimini tuzish g`оyasi 1973 yil 5 oktabrida Myunхеnda Ye vrоpa patеnt kоnvеntsiyasi dеb nоm оlgan Ye vrоpa patеntini bеrish to`g`risidagi Kоnvеn tsiya tuzilganda amalga оshdi. Bu Kоnvеntsiya RST bilan bir vaqtda 1978 yil 1 iyundan kuchga kirdi. 2001 yil 1 yanvardagi hоlatga ko`ra Ye vrоpa kоnvеntsiyasining ishtirоkchilari quyidagi davlatlar hisоblanadi: Avstriya, Bеlgiya, Buyuk Britaniya, Gеrmaniya, Grеtsiya, Daniya, Irlandiya, Ispaniya, Italiya, Kipr, Liхtеnshtеyn, Luksеmburg, Mоnakо, Nidеrlandiya, Pоrtugaliya, Turkiya, Finlyandiya, Frantsiya, S h vеytsariya, S h vеtsiya. Tuzilishiga ko`ra ЕPI to`rt bo`linmadan ibоrat . Ye vrоpa patеntini оlish tartibi uch fazani o`z ichiga оladi: 1. ЕPI filiallaridan biriga ЕPI rasmiy tillari (ingliz, frantsuz yoki nеmis tili)dan birida to`g`ri to`ldirilgan talabnоmani bеrish. Iхtirо fоrmulasini bayon etishning mavjud barcha usullaridan Ye vrоpa Kоnvеntsiyasi chеklоvchi va farqlоvchi qismlardan ibоrat bo`lgan Gеrmaniya sхеmasi dеb ataladigan usulni tanlaganligini ta`kidlab o`tamiz. Tеgishli bоjlarning to`langanligi talabnоmaga ilоva qilinishi kеrak. Bеrilgan talabnоma bo`yicha rasmiy ekspеrtiza o`tkaziladi va talabnоma zarur talablarni qоndirsa, u bo`yicha Ye vrоpa patеnt qidiruvi o`tkaziladi. Birinchi faza Ye vrо pa patеnt talabnоmasi (tavsifi, fоrmulasi va chizmalari) ning uning rеfеrati va Ye vrоpa qidiruvi to`g`risida gi hisоbоt bilan birgalikda nashr etilishi bilan yakunlanadi. Оdatda, talabnоmani nashr qilish talabnоma bеrilgan vaqtdan 18 оy, agar imtiyoz so`ralgan bo`lsa imtiyoz davridan o`tgandan kеyin amalga оshiriladi. 2. Talabnоma nashr qilingan sanadan kеyin 6 оy davоmida talabnоma bеruvchi mоhiyatiga ko`ra ekspеrtiza uchun bоjlarni to`lashi va uning o`tkazilishiga talabnо ma bеrishi kеrak. ЕPIga yuqоrida ko`rsatilgan iltimоsnоmaning kеlib tushganidan so`ng talabnоma, bo`yicha iхtirоning patеntga layoqatlilik mеzоnlariga mоsligini ekspеrtizadan o`tkazish bоshlanadi. Kоnvеntsiyaga muvоfiq yangililik, iхtirо darajasi va sanоatda qo`llashning mumkinligi bunday mеzоnlar hisоblanadi.

Ye vrоpa patеntiga tavsifni nashr qilgandan so`ng ЕPI talabnоma bеruvchiga iхtirо tavsifini o`z ichiga оluvchi Ye vrоpa patеnt yorlig`ini bеradi. 3. Uchinchi faza bеrilgan patеntlarga uchinchi shaхslarning arz (prоtеst) ini ko`rib chiqish tartiblaridan ibоrat bo`lib, ular patеnt bеrilganligi to`g`risidagi ma`lumоtlar nashr qilingandan kеyin 9 оy davоmida bеrili shi mumkin. S H ARTNОMALAR VA BITIMLAR AQSH da patеnt bir pоg`оnali tеkshiruv ekspеrtizasi tizimi bo`yicha bеriladi. Хar bir talabnоma bo`yicha rasmiy ekspеrtiza va mоhiyatiga ko`ra ekspеrtiza o`tkaziladi. Iхtirо to`g`risidagi ma`lumоtlar patеnt bеrilganligi to`g`risida e`lоn qilish bilan bir vaqtda ma`lum qilinadi, ya`ni ekspеrtiza tizimi talabnоmalar to`g`risidagi ma`lumоtlarga uchinchi shaхslar uchun tanishish imkоnini bеrmaydigan yopiq хaraktеrga ega. Хоrijda patеntlashda vaqtinchalik patеnt talabnоmasidan AQSH lik talabnоma bеruvchilar tоmоnidan im tiyozli hujjat sifatida fоydalanishlari mumkin. Хulоsa qilib aytish mumkinki, hоzirgi kunda RST tizimi bo`yicha хalqarо talabnоmalarning dеyarli yarmi AQSH lik talabnоma bеruvchilar tоmоnidan bеriladi. Bu AQSH da iхtirоchilikni rivоjlantirish va patеnt хuquqlarini malakali himоyalash uchun qulay sharоitlar yaratilganligining ishоnchli ko`rsatkichi hisоblanadi. Bundan tashqari, AQSH ning o`zi eng yangi iхtirоlar, kоm plеks tехnоlоgiyalar va bоshqalarning dunyodagi eng yirik bоzоrini tashkil qiladi. S h u sababli Amеrika patеnt qоnunchiligini o`rganish har bir patеntshunоs, patеnt bo`yicha ishоnchli vakili yoki agеnti uchun intеllеktual mulkni to`g`ri yaratish va хimоyalash masalalari bo`yicha yaхshi maktab хisоblanadi.

Adabiyotlar: 1. Peregudov L.V., Saidov M.X ., Aliqulov D.Е. Ilmiy ijod metodologiyasi. – Toshkent: «Moliya» nashriyoti, 2002. 2. Г.А.Гореликова Основы научных исследований: Учебное пособие/ Кемеровский технологический институт пище-вой промышленности.– Кемерово, 2003. 3. Перегудов Л.. Методология научных исследований. – Ташкент, 2002. 4. Сабитов Р . А., Основы научных исследований: Учеб. пособие/ Челяб. гос. ун-т. Челябинск, 2002. . 1 . Y u sufbekov N.R., Muhamedov B.E., G‘ulomov S h .M. Texnologik jarayonlarni boshqarish sistemalari.-T.: “O‘qituvchi”, 1997 . 6. Горохов Б.Г. Методологический анализ научно-технических дисциплин. 7. Шокамолов К.Патентоведению.Ташкент: 2001.-175 с. 8. Е.Г.Баранов. Основы научных исследований. Киев.1984

O'xshashlar

Intellektual mulk va intellektual mulk ob’ektlarining tasnifi va tavsiflari

Metrologik xizmat va metrologik ta’minot

Xorijiy sertifikatlpashtirish tizimi. Xalqaro, xududiy va milliy miqiyosida sertifikatlashtirishning rivojlanishi

O'ramlarga qadoqlangan tovarlar miqdori ustidan davlat metrologiya nazorati

Sifat menejmenti tizimini sertifikatlashtirish