КАТТАЛИКЛАР ВА БИРЛИКЛАР ТИЗИМИ - Metrologiya - Referatlar

КАТТАЛИКЛАР ВА БИРЛИКЛАР ТИЗИМИ

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

282.5 KB

Ko'chirib olish

КАТТАЛИКЛАР ВА БИРЛИКЛАР ТИЗИМИ Режа . 1. Катталиклар. 2. Катталикнинг ўлчамлиги. 3. Катталикларнинг бирликлари. Халқаро бирликлар тизими. 4. Бирликларни ва ўлчамларни белгилаш ва ёзиш қоидалари.

1. Катталиклар Атрофимиздаги ҳаёт узлуксиз тарзда кечадиган муайян жараёнлар, воқеалар, ҳодисаларга ниҳоятда бой бўлиб, уларни кўпини аксарият ҳолларда сезмаймиз ёки эътиборга олмаймиз. Четдан қараганда уларнинг орасида боғлиқлик ёки узлуксизлик билинмаслиги ҳам мумкин. Баъзиларига эса шунчалик кўникиб кетганмизки, аниқ бир сўз билан ифодалаш керак бўлса, бироз қийналиб турамизда, “...мана шу-да!” деб қўямиз. Бутун суҳбат барчамиз билиб-билмайдиган, кўриб-кўрмайдиган ва сезиб-сезмайдиган катталиклар ҳақида боради. Катталикларнинг таърифини келтиришдан олдин уларнинг моҳиятига муқаддима келтирсак. Ён-верингизга бир назар ташланг, ҳар хил буюмларни, жонли ва жонсиз предметларни кўрасиз. Балки олдингизда дўстларингиз ҳам ўтиришгандир (албатта дарс тайёрлаб!). Гарчи бу санаб ўтилганлар бир- бирларидан тубдан фарқ қилса ҳам ҳозир кўришимиз керак бўлган хоссалар ва хусусиятлар бўйича улардаги муайян умумийликни кўришимиз мумкин. Масалан, ручка, стол ва дўстингизни олайлик. Булар бир-биридан қанчалик ўзгача бўлмасин, лекин ўзларида шундай бир умумийликни касб этганки, бу умумийлик уларнинг учаласида ҳам бир хилда тавсифланади. Агарда гап уларнинг катта-кичиклиги хусусида борадиган бўлса, бирор бир йўналиш бўйича олинган ва аниқ чегарага (оралиққа) эга бўлган маконни ёки масофани тушунамиз. Айнан мана шу хосса учала объект учун бир хил маънога эга. Ушбу маъно нуқтаи назаридан қарайдиган бўлсак, улар орасидаги тафовут фақат қийматдагина бўлиб қолади. Ёки оғирлик тушунчасини, яъни мисол тариқасида олинган объектларнинг Ерга тортилишини ифодалайдиган хусусиятини оладиган бўлсак ҳам, мазмунан бир хилликни кўрамиз. Бунда ҳам улар орасидаги тафовут уларнинг Ерга тортилиш кучининг катта ёки кичиклигида, яъни қийматидагина бўлади. Биз буни оддийгина қилиб оғирлик деб атаб қўямиз. Бу каби хусусиятлар талайгина бўлиб, уларга катталик номи берилган. Катталиклар жуда кўп ва турли-туман, лекин уларнинг барчаси ҳам иккитагина тавсиф билан тушунтирилади. Бу сифат ва миқдор тавсифлари. Сифат тавсифи олинган катталикнинг моҳиятини, мазмунини ифодалайдиган тавсиф ҳисобланади. Гап масофа борасида кетганда муайян олинган объектнинг ўлчамларини, узун-қисқалигини ёки баланд-пастлигини билдирувчи хусусиятни тушунамиз, яъни кўз олдимизга келтирамиз. Буни оддийгина бир тажрибадан билишимиз мумкин. Бир дақиқага бошқа ишларингизни йиғиштириб, кўз олдингизга оғирлик ва температура номли катталикларни келтиринг... Хўш, уларнинг сифат тавсифларини сеза олдингизми. Бир нарсага аҳамият беринг-а, оғирлик деганда қандайдир бир мавҳум, оғир ёки енгил объектни, аксарият, тарози тошларини кўз олдига келтиргансиз, температура тўғрисида гап борганда эса, иссиқ-совуқликни билдирувчи бир нарсани гавдалантиргансиз. Айнан мана шулар биз сизга тушунтирмоқчи бўлган катталикнинг сифат тавсифи бўлиб ҳисобланади.

Энди олинган объектларда бирор бир катталик тўғрисида сўзлайдиган бўлсак, бу объектлар ўзида шу катталикни кўп ёки кам “мужассамлаштирганлигини” шоҳиди бўламиз. Бу эса катталикнинг миқдор тавсифи бўлади. Мана энди катталикнинг таърифини келтиришимиз мумкин: Катталик - сифат томонидан кўпгина физикавий объектларга (физикавий тизимларга, уларнинг ҳолатларига ва уларда ўтаётган жараёнларга) нисбатан умумий бўлиб, миқдор томонидан ҳар бир объект учун хусусий бўлган хоссадир. Таърифда келтирилган хусусийлик бирор объектнинг хоссаси иккинчисиникига нисбатан маълум даражада каттароқ ёки кичикроқ бўлишини ифодалайди. Биз ўрганаётган метрология фани айнан мана шу катталиклар , уларнинг бирликлари, ўлчаш техникасининг ривожланиши билан чамбарчас боғлиқдир. “Катталик” атамасидан хоссанинг фақат миқдорий томонини ифодалаш учун фойдаланиш тўғри эмас (масалан, “масса катталиги”, “босим катталиги” деб ёзиш), чунки шу хоссаларнинг ўзи катталик бўлади. Бунда “катталик ўлчами” деган атамани ишлатиш тўғри ҳисобланади. Масалан, маълум жисмнинг узунлиги, массаси, электр қаршилиги ва ҳоказолар. Ҳар бир физикавий объект бир қанча объектив хоссалар билан тавсифланиши мумкин. Илм-фан тараққиёти ва ривожланиши билан бу хоссаларни билишга талаб ортиб бормоқда. Ҳозирга келиб замонавий ўлчаш воситалари ёрдамида 70 дан ортиқ катталикни ўлчаш имконияти мавжуд. Бу кўрсаткич 2050 йилларга бориб 200 дан ортиб кетиши башорат қилинмоқда. Кўпинча катталикнинг ўрнига параметр, сифат кўрсаткичи, тавсиф (характеристика) деган атамаларни ҳам қўлланишига дуч келамиз, Лекин бу атамаларнинг барчаси моҳиятан катталикни ифодалайди. Муайян гуруҳлардаги катталикларнинг орасида ўзаро боғлиқлик мавжуд бўлиб, уни физикавий боғланиш тенгламалари орқали ифодалаш мумкин. Масалан, вақт бирлигидаги ўтилган масофа бўйича тезликни аниқлашимиз мумкин. Мана шу боғланишлар асосида катталикларни икки гуруҳга бўлиб кўрилади: асосий катталиклар ва ҳосилавий катталиклар. Асосий катталик деб кўрилаётган тизимга кирадиган ва шарт бўйича тизимнинг бошқа катталикларига нисбатан мустақил қабул қилиб олинадиган катталикка айтилади. Масалан, масофа (узунлик), вақт, температура, ёруғлик кучи кабилар. Ҳосилавий катталик деб тизимга кирадиган ва тизимнинг катталиклари орқали ифодаланадиган катталикка айтилади. Масалан, тезлик, тезланиш, электр қаршилиги, қувват ва бошқалар. 2. Катталикнинг ўлчамлиги Ҳар бир хосса кўп ёки кам даражада ифодаланиши, яъни миқдор тавсифига эга бўлиши мумкин экан, демак бу хоссани ўлчаш ҳам мумкин. Бу

ҳақда буюк италиялик олим Галилео Галилей “Ўлчаш мумкин бўлганини ўлчанг, мумкин бўлмаганига эса имконият яратинг” деган эди. Катталикларнинг сифат тавсифларини расмий тарзда ифодалашда ўлчамликдан фойдаланамиз. Катталикнинг ўлчамлиги деб, шу катталикнинг тизимдаги асосий катталиклар билан боғлиқлигини кўрсатадиган ва пропорционаллик коэффициенти 1 га тенг бўлган ифодага айтилади. Катталикларнинг ўлчамлигини dimension - ўлчам, ўлчамлик маъносини билдирадиган (ингл.) сўзга асосланган ҳолда dim символи билан белгиланади. Одатда, асосий катталикларнинг ўлчамлиги мос ҳолдаги бош ҳарфлар билан белгиланади, масалан, dim l = L; dim m = M; dim t = T. Ҳосилавий катталикларнинг ўлчамлигини аниқлашда қуйидаги қоидаларга амал қилиш лозим: 1. Тенгламанинг ўнг ва чап томонларининг ўлчамлиги мос келмаслиги мумкин эмас, чунки, фақат бир хил хоссаларгина ўзаро солиштирилиши мумкин. Бундан хулоса қилиб айтадиган бўлсак, фақат бир хил ўлчамликка эга бўлган катталикларнигина алгебраик қўшишимиз мумкин. 2. Ўлчамликларнинг алгебраси кўпаювчандир, яъни фақатгина кўпайтириш амалидан иборатдир. 2.1. Бир нечта катталиклар кўпайтмасининг ўлчамлиги уларнинг ўлчамликларининг кўпайтмасига тенг, яъни: A, B, C, Q катталикларининг қийматлари орасидаги боғланиш Q = ABC кўринишда берилган бўлса, у ҳолда dim Q = (dim A)(dim B)(dim C). 2.2. Бир катталикни бошқасига бўлишдаги бўлинманинг ўлчамлиги уларнинг ўлчамликларининг нисбатига тенг , яъни Q = A/B бўлса , у ҳолда dim Q = dim A / dim B. 2.3. Даражага кўтарилган иҳтиёрий катталикнинг ўлчамлиги унинг ўлчамлигини шу даражага оширилганлигига тенгдир , яъни , Q = A n бўлса , у ҳолда , dim Q = dim A n . Масалан , агар тезлик v = l/t бўлса , у ҳолда dim v = dim l / dim t = L/T = LT -1 . Шундай қилиб , ҳосилавий катталикнинг ўлчамлигини ифодалашда қуйидаги формуладан фойдаланишимиз мумкин : dim Q = L n M m T k ...., бунда , L, M, T ..., - мос равишда асосий катталикларнинг ўлчамлиги ; n, m, k..., - ўлчамликнинг даража кўрсаткичи . Ҳар бир ўлчамликнинг даража кўрсаткичи мусбат ёки манфий, бутун ёки каср сонга ёхуд нолга тенг бўлиши мумкин. Агар барча даража кўрсаткичлари нолга тенг бўлса, у ҳолда бундай катталикни ўлчамсиз катталик дейилади. Бу катталик бир номдаги катталикларнинг нисбати

билан аниқланадиган нисбий (масалан, диэлектрик ўтказувчанлик), логарифмик (масалан, электр қуввати ва кучланишининг логарифмик нисбати) бўлиши мумкин. Ўлчамликларнинг назарияси одатда ҳосил қилинган ифода (формула)ларни тездан текшириш учун жуда қўл келади. Баъзан эса бу текширув номаълум бўлган катталикларни топиш имконини беради. Катталикларнинг бирликлари Муайян объектни тавсифловчи катталик шу объект учун хос бўлган миқдор тавсифига эга экан, бу каби объектлар ўзаро биргаликда кўрилаётганда фақат мана шу миқдор тавсифларига кўра тафовутланади. Бунинг учун эса солиштирилаётганда объектлараро бирор бир асос бўлиши лозим. Бу асосга солиштириш бирлиги дейилади. Айнан мана шундай тавсифлаш асосларига катталикнинг бирлиги деб ном берилган. Кўрилаётган физикавий объектнинг иҳтиёрий бир хоссасининг миқдор тавсифи бўлиб унинг ўлчами хизмат қилади. Лекин “узунлик ўлчами”, “масса ўлчами”, “сифат кўрсаткичининг ўлчами” дегандан кўра “узунлиги”, “массаси”, “сифат кўрсаткичи” каби ибораларни ишлатиш ҳам лексик жиҳатдан,ҳам техникавий жиҳатдан ўринли бўлади.Ўлчам билан қиймат тушунчаларини бир-бирига адаштириш керак эмас. Масалан, 100 g, 10 5 mg, 10 -4 t - бир ўлчамни 3 хил кўринишда ифодаланиши бўлиб, одатда “масса ўлчамининг қиймати” демасдан, “массаси (...) kg” деб гапирамиз. Демак катталикнинг қиймати деганда унинг ўлчамини муайян сонли бирликларда ифодаланишини тушунишимиз лозим. Катталикнинг ўлчами - Айрим олинган моддий объект, тизим, ҳодиса ёки жараёнга тегишли бўлган катталикнинг миқдори бўлиб ҳисобланади. Катталикнинг қиймати - қабул қилинган бирликларнинг маълум бир сони билан катталикнинг миқдор тавсифини аниқлаш. Қийматнинг сонлар билан ифодаланган таркибий қисмини катталикнинг сонли қиймати дейилади. Сонли қиймат катталикнинг ўлчами нолдан қанча бирликка фарқланади, ёки ўлчаш бирлиги сифатида олинган ўлчамдан қанча бирлик катта (кичик) эканлигини билдиради ёки бошқача айтганда Q катталигининг қиймати уни ўлчаш бирлигининг ўлчами [Q] ва сонли қиймати q билан ифодаланади деган маънони англашимиз лозим: Q = q[Q]. Энди яна катталикнинг бирлигига қайтамиз. Икки хил металл қувур берилган бўлиб, бирининг диаметри 1 m, иккинчисиники 0,5 m. Уларнинг икковини диаметр бўйича солиштириш учун, муайян бир асос сифатида олинган бирлик қиймати билан солиштиришимиз лозим бўлади Катталикнинг бирлиги деб - таъриф бўйича соний қиймати 1га тенг қилиб олинган катталик тушунилади Ушбу атама катталикнинг қийматига кирадиган бирлик учун кўпайтирувчи сифатида ишлатилади. Муайян катталикнинг бирликлари

ўзаро ўлчамлари билан фарқланиши мумкин. Масалан, метр, фут ва дюйм узунликнинг бирликлари бўлиб, қуйидаги ҳар хил ўлчамларга эга - 1 фут = 0,3048 m, 1 дюйм = 25,4 mm га тенгдир. Катталикнинг бирлиги ҳам, катталикнинг ўзига ўхшаш асосий ва ҳосилавий бирликларга бўлинади: Катталикнинг асосий бирлиги деб бирликлар тизимидаги иҳтиёрий равишда танланган асосий катталикнинг бирлигига айтилади. Бунга мисол қилиб, LMT - катталиклар тизимига тўғри келган МКС бирликлар тизимида метр, килограмм, секунд каби асосий бирликларни олишимиз мумкин. Ҳосилавий бирлик деб, берилган бирликлар тизимининг бирликларидан тузилган, таърифловчи тенглама асосида келтириб чиқарилувчи ҳосилавий катталикнинг бирлигига айтилади. Ҳосилавий бирликка мисол қилиб 1 m/s - халқаро бирликлар тизимидаги тезлик бирлигини; 1 Н = 1 kg. m/s 2 куч бирлигини олишимиз мумкин. Халқаро бирликлар тизими 1960 йили ўлчов ва оғирликларнинг XI Бош конференцияси Халқаро бирликлар тизимини қабул қилган бўлиб, мамлакатимизда буни SI (SI - Systeme international) халқаро тизими деб юритилади. Кейинги Бош конференцияларда SI тизимига бир қатор ўзгартиришлар киритилган бўлиб, ҳозирги ҳолати ва бирликларга қўшимчалар ва кўпайтиргичлар ҳақидаги маълумотлар 1- ва 2-жадвалларда келтирилган. 4. Бирликларни ва ўлчамларни белгилаш ва ёзиш қоидалари 1. Катталикларнинг бирликларини белгилаш ва ёзиш борасида стандартлар асосида меъёрланган тартиб ва қоидалар мавжуд. Бу қоидалар ва тартиблар ГОСТ 8.417-81 да атрофлича ёритилган. 1-жадвал Катталик Бирлик Номи Ў лчамли ги Номи Белги си Таърифи Узунли к L метр m Метр бу ёру ғ лик 1/299792458 s вақт орали ғ ида вакуумда босиб ўтадиган масофа Масса M кило- грамм kg Килограмм бу масса бирлиги бўлиб халқаро килограмм- прототипининг

массасига тенг Ва қ т Т секун д s Секунд бу цезий - 133 атоми асосий ҳолатининг икки ўта нозик сатҳлари орасидаги бир - бирига ўтишига мувофи қ келадиган нурланишнинг 9 192 631 770 давридир Электр токи (электр токини нг кучи) 1 ампер А Ампер бу вакуумда бир - биридан 1 m орали қ да жойлашган , чексиз узун , ўта кичик думалоқ кўндаланг кесимли икки параллел тў ғ ри чизиқли ўтказгичлар - дан ток ўтганда ў тказгичнинг ҳар 1 m узунлигида 2  10 -7 N га тенг ўзаро таъсир кучини ҳосил қ ила оладиган ўзгармас ток кучи Термод инамик ҳарора т θ кельв ин К Кельвин бу термодинамик ҳарорат бирлиги бўлиб , у сувнинг учланма нуқтаси термодинамик ҳароратнинг 1/273,16 қисмига тенг Модда микдор и N моль mol Моль бу массаси 0,012 kg бўлган углерод - 12 да қанча атом бўлса , уз таркибига шунча элементларини олган тизимнинг модда ми қ доридир . Мольни тадби қ этишда элементлари гуруҳланган бўлиши

лозим ва улар атом , молекула , ион , электрон ва бош қ а заррачалар гуруҳларидан иборат бўлиши мумкин Ё ру ғ ли к кучи J канде ла cd Кандела бу берилган йўналишда 540-10 Hz частотали монохрама - тик нурланишни тарқатувчи ва шу йўналишда энергетик ёруғлик кучи 1/683 W/ sr ни ташкил этувчи манбанинг ёруғлик кучидир Изоҳлар: 1. Кельвин температурасидан (белгиси Т) ташқари t=T-To ифода билан аниқланувчи Цельсий температураси (белгиси t) қўлланилади, бу ерда таърифи бўйича Т=273,15 К. Кельвин температураси кельвинлар билан Цельсий температураси - Цельсий градуслари билан ифодаланади (халқаро ва ўзбекча белгиси °С). Ўлчови бўйича Цельсий градуси кел ьвинга тенг. Цельсий градуси бу «кельвин» номи ўрнига ишлатиладиган махсус ном. 2. Кельвин температураларининг айирмаси ёки оралиғи кельвинлар билан ифодаланади. Цельсий температураларининг айирмаси ёки оралиғи кельвинлар билан ҳам, Цельсий градуслари билан ҳам ифодалашга рухсат этилади. Халқаро амалий температура белгисини 1990 йилги халқаро температура шкаласида ифодалаш учун, агар уни термодинамик температурадан фарқлаш лозим бўлса, унда термодинамик температура белгисига «90» индекси қўшиб ёзилади (масалан, Т 90 ёки t 90 ) Халқаро бирликлар тизими ( SI ) нинг ҳосилавий бирликлари SI нинг ҳосилавий бирликлари SI нинг когерент ҳосилавий бирликларини ҳосил қилиш қоидаларига мувофиқ келтириб чиқарилади. SI нинг асосий бирликларидан фойдаланиб келтириб чиқарилган SI нинг ҳосилавий бирликларининг намуналари 2-жадвалда келтирилган. 2-жадвал – Номлари ва белгилари асосий бирликлар номларидан ва белгиларидан ташкил топган SI нинг ҳосилавий бирликлар намуналари. Катталик Бирлик

Номи Ўлчам ли ги Номи Белгис и Майдон L 2 метрнинг квадрати m 2 ҳажм, сиғдирувчанл ик L 3 метрнинг куби m 3 Тезлик LT -1 секундига метр m/s Тезланиш LT -2 метр тақсим секунднинг квадрати m/s 2 Зичлик L -3 M килограмм та қ сим метрнинг куби kg/m 3 Тўлқин сон L -1 метрнинг даражаси минус бир m -1 Солиштирма хажм L 3 M -1 метрнинг куби та қ сим килограмм m 3 /kg Электр токининг зичлиги L -2 I ампер та қ сим метрнинг квадрати А/ m 2 Магнит майдоннинг кучланганлиг и L -1 I ампер тақсим метр А/ m Компонентни нг моляр концентрация си L -3 N моль тақсим метрнинг куби mol/m 3 Равшанлик L -2 J кандела тақсим метрнинг квадрати cd/m 2 SI нинг махсус номига ва белгиланишига эга бўлган ҳосилавий бирликлари 3- жадвалда кўрсатилган. SI нинг электр ва магнит катталикларининг бирликларини электромагнит майдони тенгламаларини рационаллаштирилган шаклига мувофиқ ҳосил қилиш лозим . Бу тенгламаларга вак у умнинг магнит доимийлиги μ 0 киради . Уни аниқ қиймати 4 π  10 -7 H/m ёки 12,566 370 614...- 10 -7 H/m (аниқ). Ўлчовлар ва тарозилар XVII Бош конфернциясининг - ЎТБК (1983 й.) қарорларига мувофиқ узунлик бирлиги - метрни янги таърифи бўйича, текис электромагнит тўлқинларининг вакуумда тарқалиш тезлигини қиймати с 0 - 299792458 m/s (аниқ) га тенг деб қабул қилинган. Бу тенгламага шунингдек қиймати 8,854187817 10 -12 F/m тенг деб қабул қилинган вакуумнинг электрик доимийлиги ε 0 киради. Электр бирликлари ўлчамларининг аниклигини Джозефсон эффекти ва Холл квант эффекти асосида ошириш мақсадида Ўлчовлар ва тарозилар

халқаро комитети (ЎТХК) томонидан 1990 йил 1 январидан бошлаб Джозефсон константасининг шартли қиймати K j-90 = 4,83579  10 14 Hz/V (аниқ) [ЎТХК 1 - тавсияси, 1988 й] ва Клитцинг константасини шартли қиймати R k-90 = 25812,807 Ω (аниқ) [ЎТХК, 2- тавсияси, 1988 й] деб киритилди. Изоҳ - ЎТХК нинг 1 ва 2 тавсиялари электр юритувчи куч бирлиги вольт ва электр қаршилик бирлиги – Ом таърифи Халқаро бирликлар тизимида қайта кўриб чиқилган деган маънони билдирмайди. 3-жадвал – SI нинг махсус ном ва белгиланишга эга бўлган ҳосилавий бирликлари Катталик Бирлик Номи Ўлчамли ги Номи Белгис и SI нинг асосий ва ҳосилавий бирликлари орқали ифодаланиш и Ясси бурчак l Радиан rad m  m - 1= l Фазовий бурчак l стерадиа н sr m 2  m - 2 =l Частота Т - 1 герц Hz s - 1 Куч LMT -2 ньютон N m  kg  s -2 Босим L -1 MT -2 паскаль Pa m -1  kg  s -2 Энергия, иш, ис-сиқлик миқдори L 2 MT -2 джоуль J m 2  kg  s -2 Қувват L 2 MT -3 ватт W m 2  kg  s - 3 Электр заряди, электр миқдори TI кулон С s  A Электр кучланиш, электр потенциал, электр потенциаллар айирмаси, электр юритувчи куч L 2 MT - 3 I -1 вольт V m 2  kg  s - 3 -A - 1 Электр сиғим L - 2 M - 1 T 4 I 2 фарад F m -2  kg -1 s 4 A 2 Электр қаршилик L 2 M -1 T 3 I 2 ом Ω m 2  kg  s -3 A 2 Электр L -2 M 1 T -3 I - сименс S m - 2  kg -1  s 3 A -

ўтказувчанли к 2 2 Магнит индукциясини нг оқими, магнит о қ ими L 2 MT - 2 I - 1 вебер Wb m 2  kg  s -2  A - 1 Магнит оқимининг зичлиги, магнит индукцияси MT - 2 I -1 тесла Т kg  s -2  A -1 Индуктивлик, ўзаро индуктивлик L 2 MT -2 I -2 генри H m 2  kg  s - 2  A - 2 Цельсий температурас и θ Цельсий градуси 0 С К Ёру ғл ик о қ ими J люмен lm cd  sr Ё ритилганлик L - 2 J люкс Ix m -2  cd  sr Радиоактив манбадаги нуклидларнин г активлиги (радионуклид нинг активлиги) T -1 беккере ль Bq s -1 Ионловчи нурланишнин г ютилган дозаси, керма L 2 T -2 грей Gy m 2 s -2 Ионловчи нурланишнин г эквивалент дозаси, ионловчи нурланишнин г эффектив дозаси L 2 T -2 зиверт Sv m 2 s -2 Катализатор активлиги NT - 1 катал kat mol-s -1 Изоҳлар: 1 . 3-жадвалга ясси бурчак бирлиги - радиан ва фазовий бурчак бирлиги – стерадиан киритилган.

2 . Халқаро бирликлар тизимини 1960 йили Ўлчовлар ва тарозилар XI Бош конференциясида қабул қилишда учта бирликлар синфи кирар эди: асосий, ҳосилавий ва қўшимча (радиан ва стерадиан). ЎТБК радиан ва стерадиан бирлигини «қўшимча» деб таснифлади, унинг асосий ёки ҳосилавий эканлиги туғрисидаги масалани очиқ қолдирди. Бу бирликларнинг иккиланма тушунишни бартараф қилиш мақсадида Ўлчовлар ва тарозилар халқаро комитети 1980 йил (1 - тавсия) қўшимча SI бирликлари синфини ўлчамсиз ҳосилавий бирликлар синфи деб тушунишни қарор қилди, ЎТБК ҳосилавий SI бирликлари учун ифодаларда уларни қўллаш ёки қўлланмасликни очиқ қолдирди. 1995 йил XX ЎТБК (8-қарор) SI дан қўшимча бирликлар синфини олиб ташлашга, бошқа ҳосилавий SI бирликлари учун ифодаларда қўлланиш ёки қўлланилмаслиги мумкин бўлган (заруриятга кўра) радиан ва стерадианни SI нинг ўлчамсиз ҳосилавий бирликлари деб аташга қарор қилди. Халқаро бирликлар тизими бирликларини ўнли каррали ва улушли бирликларининг номлари ва белгиларини ҳосил қилиш қоидалари SI нинг ўнли каррали ва улушли бирликларининг номлари ва белгиланиши 4-жадвалда келтирилган кўпайтувчи ва олд қўшимчалар ёрдамида ҳосил қилинади. 4-жадвал - SI нинг ўнли каррали ва улушли бирликларнинг номлари ва белгиланишини ҳосил қилиш учун фойдаланиладиган кўпайтувчи ва олд қўшимчалар Ўнли кўпайтув чи Олд қўшим ча Олд қўшимч а белгиси Ў нли кўпайтув чи Олд қўшимч а Олд қўшим ча белгис и 10 24 иота Y 10 - 1 деци d 10 21 зетта Z 10 -2 санти с 10 18 экса Е 10 -3 милли m 10 15 пета Р 10 -6 микро μ 10 12 тера Т 10 -9 нано n 10 9 гига G 10 -12 пико p 10 6 мега М 10 -15 фемто f 10 3 кило k 10 - 18 атто а 10 2 гекто h 10 -21 зепто z 10 1 дека da 10 -24 иокто y Бирликнинг номига ёки белгисига икки ёки ундан кўпроқ олд кўшимчаларни кетма-кет қўшишга йўл қўйилмайди. Масалан, бирлик номи микромикрофарад ўрнига пикофарад ёзилиши керак.

Изоҳлар: 1. Асосий бирликнинг номи - килограмм "кило" олд қўшимчасига эга бўлганлиги сабабли массани каррали ва улушли бирликларини ҳосил қилиш учун массанинг улушли бирлиги – грамм (0,001 kg) ишлатилади ва олд қўшимчалар "грамм" сўзига қўшилиб ёзилиши лозим, масалан, микрокилограмм (µkg) ўрнига миллиграмм (mg). 2. Массанинг улушли бирлиги - граммни олд қўшимчасиз ишлатиш рухсат этилади (бирликнинг белгиси - g). Олд қўшимча ёки унинг белгиси бирликнинг номига, ёки мос ҳолда, белгисига қўшиб ёзилиши лозим. Агар бирлик бирликлар кўпайтмаси ёки нисбати кўринишида тузилган бўлса, у ҳолда олд қўшимчани ёки унинг белгисини кўпайтма ёки нисбатга кирувчи биринчи бирлик номига ёки белгисига кўшиб ёзиш лозим. Туғри: килопаскаль- секунда та қ сим метр ( kPa · s / m ). Нот ў ғри: паскаль- килосекунда та қ сим метр ( Pa · ks / m ). Асосланган ҳолларда, бундай бирликлар кенг тарқалган ҳолларда банднинг биринчи қисмига мувофиқ тузилган бирликларга ўтиш қийин бўлса, олд қўшимчани кўпайтманинг иккинчи кўпайтувчисига ёки нисбатнинг махражида ишлатилишига рухсат этилади, яьни масалан: тонна- километр (t  km), вольт тақсим сантиметр (V/cm), ампер тақсим миллиметр квадрат (A/mm). Даражага кўтарилган бирликнинг каррали ва улушли бирликлар номи олд қўшимчани асосий бирлик номига қўшиб ёзиш билан ҳосил килинади Масалан, юза бирлигининг каррали ёки улушли бирлигини ҳосил қилиш учун олд қўшимчани асосий бирлик - метрга қўшиш керак: километрнинг квадрати, сантиметрнинг квадрати ва ҳ.к. Даражага кўтарилган бирлик олинган каррали ва улушли бирликларининг белгиларини шу даража кўрсаткичини мазкур бирликдан олинган карра ёки улуш белгисига қўшиб тузиш лозим, шунда кўрсатгич каррали (ёки улушли) бирликнинг (олд қўшимча билан бирга) даражага кўтарилганлигини ифодалайди. Мисоллар 1 . 5 km 2 =5(10 3 m) 2 =5 10 6 m 2 2. 250 cm 3 / s =250(10 -2 m ) 3 / s =250  10 -6 m 3 / s 0,002 cm -1 =0,002(10 -2 m ) - 1=0,002  100 m - 1 =0,2 m -1 Катталиклар кийматини ёзиш учун бирликларни харфлар билан ёки махсус белгилар (...°, ...', ...") билан белгилаш лозим. Бирликларнинг ҳарфли белгилари тўғри шрифт билан босилиши керак. Бирликлар белгиларида нуқта қисқартириш белгиси сифатида қўйилмайди.

Бирликларнинг белгилари катталикларнинг рақамли қийматларидан кейин шу сатрда (бошқа сатрга ўтказмасдан) жойлаштирилиши лозим. Агар бирлик белгиси олдидаги сонли қиймат эгри чизиқли каср кўринишида бўлса, у қавсга олиниши керак. Соннинг охирги рақами ва бирликнинг белгиси орасида бир ҳарфли очиқ жой қолдириш лозим. Тўғри: 1 00 kW 80 % 20 °С (1/60) s -1 Ноту ғ ри: 100 kW 80% 20°С l /60/ s - 1 . Истесно ҳолларида сатр устига к ў тарилиб қў йиладиган махсус белги ва сон ўртасида очиқ жой қолдирилмайди. Т ўғ ри: 20°. Нот ў ғри: 20 °. Катталикнинг сонли қийматида ў нли каср борлигида бирликнинг белгисини ҳамма рақамлардан кейин жойлаштириш лозим. Ту ғ ри: 423,06 m 5,758° ёки 5°45,48' ёки 5 0 45'28,8". Нотуғри: 423 m 0,6 5°758 ёки 5°45',48 ёки 5°45'28",8. Катталиклар қ ийматлари чегаравий о ғ ишлари билан к ў рсатилганда сонли қ ийматлари чегаравий о л ишлари билан қавс ичига олиниши лозим ва бирликнинг белгиси қавсдан кейин қў йилиши лозим. Ёки бирликлар белгиси катталикнинг сонли кийматидан кейин ва унинг чегаравий оғишидан кейин қў йилиши лозим. Т ўғ ри: (100,0 ± 0, 1 ) kg 50 g ± 1 g . Нот ўғ ри: 100,0 ±0,1 kg 50± 1 g. Бирликлар белгисини жадвалнинг устун сарлавҳаларида ва сатр номларида (ёнбошларида) қўлланилишига йул қўйилади. 1-мисол Номинал сарф, m 3 / h Кўрсатувла рнинг, юқори чегараси, Роликнинг охирги ўнг томонидаги б ў линмасининг қ иймати, т 3 , к ў пи 40 ва 60 100 000 0,002 100, 160, 250, 400, 600 ва 1 000 1 000 000 0,02 2500, 4 000, 6000 ва 10 000 10 000 000 0,2 2 - мисол К ў рсаткич номи Тортиш қ увватидаги қ иймати, kW 18 25 37

Ташқи ўлчамлари, mm : узунлик Эни Баландлиги Ко л ия, mm Орал иқ , mm 3080 1430 2 190 1090 275 3500 1 685 2745 1 340 640 4090 2395 270 1 823 345 Бирликлар белгиларини формуладаги катталикларнинг белгиларига берилган изохларда қўллаш рухсат этилади. Бирликлар белгиларини катталиклар ўртасидаги ёки уларнинг сон қийматлари ўртасидаги боғланишни ифодаловчи ҳарфлар шаклида келтирилган формулалар билан бир сатрда жойлаштиришга йўл қўйилмайди. Тўғри. v = 3,6 s/t, бу ерда v — тезлик, km/h; s - масофа, m; Нот ў ғри : v - 3,6 s/t km/h, бу ерда s - масофа, m , Кўпайтмага кирувчи бирликларнинг ҳарфли белгиларини купайтма белгиларидек ўрта чизиғига қўйилган нукталар билан ажратиш лозим. Бу мақсадда «х» белгисидан фойдаланиш мумкин эмас. Т ўғри: N·m A·m 2 Pa·s Нот ўғри: Nm Am 2 Pas Кўпайтмага кирувчи бирликларнинг ҳарфли белгиларини, агар бу англашилмовчиликка олиб келмаса очик жой қолдириб ажратишга й ў л қўйилади. Бирликлар нисбатининг ҳ арфли белгиларида бўлиш белгиси сифатида фақат битта қ ия ёки горизон т ал чизи қ ишлатилиши лозим. Бирликлар белгисининг кўпайтмаси сифатида даражага (мусбат ва манфий) кўтарилган бирликлар белгисини қўлланилиши мумкин. Нисбатга кирувчи бирликнинг биронтасига манфий даража кўринишида белги киритилган бўлса (масалан s -1 , m - 1 , К -1 , с - 1 ) унда қия ёки горизонтал чизиқни қўллашга йўл қўйилмайди . Т ўғри: W·m -2 ·K -1k m W 2 Нот ўғри: W/m 2 /K K m W 2 Қия чизиқ қўлланилганда суратдаги ва махраждаги бирликлар белгиларини бир сатрда жойлаштириш лозим, махраждаги бирликлар белгиларининг кўпайтмасини қавс ичига олиш лозим.

Т ў ғ ри : m/s W/ (m·K). Нот ў ғ ри :s m W/m·K. Икки ва ундан ортиқ бирликлардан ташкил топган ҳосилавий бирлик кўрсатилганда бирликларнинг белгисини ва номларини комбинациялаш ёки бир бирликларнинг белгисини, бошқаларнинг номларини келтиришга йўл қўйилмайди. Т ў ғри: 80 km / h 80 километр соатига . Нот ў ғри: 80 km /соат 80 km соатига. Махсус белгилар бирикмаларини ...°, ...', ...", % ва °/ oo бирликларни ҳарфли белгилари билан биргаликда ишлатишга йўл қўйилади, масалан, ...°/ s . Илова (маълумот берадиган) Ахборот миқдори бирликлари А. 1 - жадвал Бирлик Изоҳ Номи Белги си Қиймат и Ахборот ми қ дори Бит 1 ) байт 2)3) bit В (byte) 1 1 В = 8 bit Иккили сано қ тизимидаги ахборот бирлиги (Иккили ахборот бирлиги) 1) «Ахборот ми қ дори» атамаси ахборотни ра қа мли қ айта ишлаш ва узатиш қ урилмаларида, масалан рақамли ҳи соблаш техникасида (компьютерларда) эслаб қолувчи қурилмалар ҳажмини, компьютер дастурида фойдаланиладиган хотира ми қ дорини ёзишда қўлланилади. 2) МЭК 600272 ҳалқаро стандартига мувофиқ "бит" ва "байт" бирликлари SI олд қўшимчалари билан қўлланилади. 3) Тарихан шундай вазият мавжудки, бунда "байт" номи билан SI олд қўшимчаси бир мунча нотўғри фойдаланилган (1000 = 10 3 ўрнига 1024 = 2 10 қабул қилинган): 1 Kbyte = 1024 byte, 1 Mbyte = 1024 Kbyte, 1 Gbyte = 1024 Mbyte ва ҳ.к. Бунда 10 3 кўпайтувчисини белгилашда фойдаланиладиган кичик «к» ҳарфидан (фарқли Kbyte белгиси катта «К» ҳарфи билан ёзилади.

В Илова Халқаро бирликлар тизимининг когерент ҳосилавий бирликларини тузиш қ оидалари Халқаро бирликлар тизимининг когерент ҳосилавий бирликлари (кейинчалик ҳосилавий бирликлар) одатда катталикларни боғлайдиган сонли коэффициенти 1 га тенг бўлган оддий тенгламалар (аниқлайдиган тенгламалар) орқали тузилади. Ҳосилавий бирликларни ҳосил қилиш катталикларни боғлайдиган тенгламаларда катталиклар белгиларини SI бирликларининг белгилари билан алмаштириш орқали амалга оширилади. Мисол - Тезлик бирлиги mўғpu чизиқли ва бир текис ҳаракатланувчи ,t s v бу ерда v - тезлик; s -ўтилган йўлнинг узунлиги; t - моддий нуқтанинг ҳаракатдаги вақти. S ва t ўрнига уларнинг SI бирликлари қўйилса, қуйидаги тенглама чиқади: [ v ]=[ s ]/[ t ]=1 m / s Бинобарин, SI тизимида тезлик бирлиги секундига метр. У, 1 s ва қ тда ну қ та 1 m масофага силжийдиган т ў ғри чизиқли ва бир текис ҳ аракатланувчи моддий ну қ танинг тезлигига генг. Агар боғланиш тенгламаси 1 дан фар қ қилувчи сон коэффициентга эга бўлса, унда SI когерент ҳосила бирлигини ҳосил қилиш учун, SI бирликларининг шундай сон қ ийматлари танлаб олинадики, уни ў нг қ исмидаги коэффициентга кўпайтирилиши натижасида умумий сон қ иймати бирга тенг бўлиши керак. Мисол - Агар энергия бирлигини ҳосил қ илиш учун 2 2 1mv E  тенглама ишлатилса , бу ерда Е - кинетик энергия ; т - моддий ну қ та массаси ; v -моддий ну қ танинг ҳаракатланиш тезлиги, у холда SI тизимидаги когерент энергиясининг бирлигини ҳосил қилиш учун қ уйидаги тенгламадан фойдаланилади. JI m N1 m s/m kg1 )s/m1)( kg2()2 1( ) ]v[ ]m[2()2 1( ]E[ 2 2 2             ёки JI m N1 m s/ m kg1 )s/ m2 )( kg1(2 1 ])v[2 ](m[2 1 ]E[ 2 2 2         

Шундай қ илиб, SI тизимида энергия бирлиги жоуль бўлади (ньютон метрга тенг). Кўрсатилган мисолларда у массаси 2 kg ва ҳаракат тезлиги - 1 m / s ёки массаси 1 kg ва ҳ аракат тезлиги - 2 m / s ҳаракатланувчи жисмнинг кинетик энергиясига тенг.

Фойдаланилган ва тавсия этиладиган адабиётлар 1. Каримов И.А. Ўзбекистон - бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. Т . Ўзбекистон , 1994 й . 2. Каримов И . А . Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида . Т . Ўзбекистон , 1996 й . 3. Метрология ҳақида. Ўзбекистон Республикаси қонуни. 1993 йил. 4. Стандартлаштириш ҳақида. Ўзбекистон Республикаси қонуни. 1993 йил. 5. Маҳсулот ва хизматларни сертификатлаш ҳақида. Ўзбекистон Республикаси қонуни. 1993 йил. 6. Исматуллаев П.Р., Маъруфов Э.А., Абдуллаев А.Х. Метрология бўйича изоҳли луғат. Тошкент, 1993 й. 7. Исматуллаев П.Р., Тўхтамуродов З.Т. Сифат ва сертификат. Конструктор ИЧБ. 1994 й. 8. Исматуллаев П.Р., Тўхтамуродов З.Т., Абдуллаев А.Х. Стандартлаштириш, метрология ва сертификатлаштиришга муқаддима. Конструктор ИЧБ. 1995 й. 9. Крылова А.Н. Основы метрологии, стандартизации и сертификации. М. : Аудит, 1998 г, ЮНИТИ. 10. ЎзРСТ 8.010-93. Метрология. Атамалар ва таърифлар. 11. ЎзРСТ 1.0-92. Ўзбекистон Республикаси стандартлаштириш давлат тизими. Асосий қоидалар. 12. ЎзРСТ 5.0-92. Ўзбекистон Республикаси миллий сертификатлаш тизими. Асосий қоидалар. 13. ISO 9000-1-94. Стандарты по общему руководству качеством и обеспечению качества. 14. Исматуллаев П.Р., Абдуллаев А.Х., Турғунбоев А., Аъзамов А.А. Ўлчашларнинг фан ва турмушдаги тутган ўрни. ТДТУ, 1999 й. 15. www.smsiti.uz 16. www.standart.uz 17. www.uniim.ru

O'xshashlar

КАТТАЛИКЛАР

Физикавий хоссалар ва катталиклар

Метрология асослари

Метрология, стандартлаштириш ва сертификатлаштириш

Катталикларнинг бирликлари