Iqtisodiy psixologiya va iqtisodiy xulq-atvor modellari - Metrologiya - Referatlar

Iqtisodiy psixologiya va iqtisodiy xulq-atvor modellari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

112.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Iqtisodiy psixologiyaning vujudga kelishi va rivojlanishi 2. Iqtisodiy psixologiyaga muqobil yondashuvlar 3. Iqtisodiy psixologiyaga madaniy yondashuvlar 4. Iqtisodiy psixologiyaning boshqa fanlar bilan aloqasi 5. Iqtisodiy psixologiyaning qo`llanishi

www.arxiv.uz Iqtisodiy psixologiya yoki iqtisodiyotning psixologik jihatlarini tadqiq etish istiqbolli ilmiy izlanishlar maydonidir. Iqtisodiy psixologlar iqtisodiyotning hayotiy talqini; iqtisodiy qarorlar asosida yotuvchi omillar; shaxsiy, aynan, bir xillik va ommaviy iste`mol o`rtasidagi munosabatlar kabi mavzular bilan qiziqadilar. Tadqiqotlarni ijtimoiy psixologlar, kognitiv psixologlar (qaror qabul qilishga asosiy e`tiborni qaratgan holda), rivojlanish psixologlari (bolalarning iqtisodiy jarayonlar haqidagi tasavvuri rivojlanishiga e`tiborni qaratgan holda) o`tkazadilar. Garchi iqtisodiiy psixologiya dinamik sur`atda rivojlanayotgan bo`lsa-da, u fanlarning markazida turadi, deb da`vo qilish o`rinli emas. Zamonaviy akademik psixologiyada kognitiv, hisob-kitob va neyrologik yondashuvlar ustunlik qiladi. Tadqiqotlar, professorlik lavozimlari, jurnallarni tahrir qilish va institusional hukumatning boshqa indikatorlarida jamg`armalarni taqsimlashda ijtimoiy psixologiya bir chetda qolib ketadi. Biroq uning ichida ham iqtisodiy psixologiya endi vujudga kelayotgan soha hisoblanadi. Shu tariqa mazkur paragrafda hozirgi zamon psixologiya fanining periferiyasida joylashgan salohiyat ko`rib chiqiladi. Psixologiya an`anaviy ravishda zamonaviy hayotning moddiy sharoitlarini tahlil qilishdan oldin abstrakt tadqiqotlar natijalarini o`rganishni afzal ko`radi. Bulardan keyingisiga esa, zamonaviy psixologiya fani nazariyalarida deyarli e`tibor qaratilmaydi. Ushbu “mashhur” tanqidga qaramay ( Parker , 1989), psixologik tadqiqotlarda laboratoriya usullari gegemoniyasi davom etmoqda. Zamonaviy iqtisodiy psixologiyada ikkita yondashuvni alohida ajratib ko`rsatish mumkin. Ulardan birinchisi , sezilarli darajada iste`molning madaniy jihatlaridan uzoqlashib, asosan iqtisodiyot va psixologiya o`rtasidagi o`zaro munosabatlarni ko`rib chiqadi. Ikkinchi yondashuv esa, madaniy yondashuvlar o`rtasidagi aloqaga yo`naltirilib, ommaviy iste`mol ijtimoiy psixologiyasini nisbatan kengroq fanlararo soha doirasida tadqiq etadi. Ikkala yondashuv yonma- yon bo`lishi sababli, ushbu bobda biz ularning har ikkalasini ham tahlilini ko`rib chiqamiz.

www.arxiv.uz 1. Iqtisodiy psixologiyaning vujudga kelishi va rivojlanishi Dastlab iqtisodiy psixologiya muammolari psixologiya va iqtisodiyot o`rtasida mujassamlangan. J.Katona i aytadiki: “Biz iqtisodiy jarayonlarni insonning xulq-atvori namoyon bo`lishi sifatida ko`rib chiqamiz va uni zamonaviy psixologiya fani nuqtai nazaridan tahlil qilamiz”. J.Katona iqtisodiy xulq-atvorning psixologik jihatlarini empirik tadqiq etishning birinchi loyihasini taklif etdi. Ushbu loyihaning qismlaridan biri iqtisodiyot va insonlar psixologiyasi o`rtasidagi munosabatlarni tushunish bo`ldi. Bunda J.Katona allaqanday “barcha zamonaviy psixolog olimlar o`rtasida fundamental kelishuv”ga ishora qilgan holda turli psixologik yondashuvlar o`rtasidagi jiddiy farqlardan asbstraktlanish tendensiyasini ko`zda tutgan. Bu o`sha paytlar psixologiyada keng tarqalgan lingvistik bixeviorizmning bir qismi bo`lib, unda nazorat qilinayotgan xulq-atvor kuzatuvi asosida oraliq psixologik o`zgaruvchilar o`rtasidagi o`zaro aloqalar tadqiq etiladi. “Iqtisodiy psixologiyaning asoschisi” bo`lgan J.Katona ishi o`ziga juda kam tanqidiy e`tiborni jalb qildi. Shu bois, biz uning boshlang`ich jihatlariga e`tibor qaratamiz. J.Katona ning ta`kidlashicha, iqtisodiyot va shaxs psixologiyasi o`rtasida yaqqol aloqa mavjud. “Obyektiv” iqtisodiy sharoitlar individ xulq-avtoriga ta`sir ko`rsatsa-da, biroq ular subyektiv iqtisodiy qarashlar orqali bilvosita ifodalanadi. Shu sababli, iqtisodiyotning qaysi yo`nalishda ketayotganligini, kelajakda u rivojlanadimi yoki pasayib ketadimi, hech kim oldindan aytib bera olmaydi. Insonlar esa, o`z jamg`armalarini saqlash yoki sarflash masalasini hal etishlari lozim bo`ladi. Bunday sharoitlarda jamoatchilik fikri iqtisodiyot ravnaqi uchun katta ahamiyatga ega omil hisoblanadi. Agar insonlarning kichik bir guruhi mablag`larni sarflash yoki saqlab turish muammosini hal qilish vaqtida o`z xulq- atvorlarini o`zgartirishadigan bo`lishsa, ularning bu qarori “investisiyalar uchun ochiq pul hajmi” kabi makroiqtisodiy omilga bevosita ta`sirini ko`rsatadi. Mutaxassislarning e`tirof etishlaricha, psixologik omil biznes jarayonining borishini o`zgartirib yuboradi. J.Katona tomonidan fanga kiritilgan shu va shunga

www.arxiv.uz o`xshash boshqa mulohazalarida qayd etilgan iqtisodiy psixologiya dasturi hozirgi kunda ham o`z ahamiyatini yo`qotmagan. U har qanday nazariy va metodologik nuqtai nazardan tahlil etilganda, obyektiv va subyektiv qarashlar o`rtasida aniq iqtisodiy va ijtimoiy-psixologik chegaralarni nazarda tutadi. J.Katona dan so`ng ko`plab izlanishlar iqtisodiyotga oid ijtimoiy qabul qilish tadqiqotlariga o`z e`tiborini qaratgan. J.Katona ning fikriga ko`ra, ijtimoiy-psixologik jarayonlar omma yoki guruhlar darajasida emas, balki har bir shaxs darajasida amal qiladi. Iqtisodiy xulq-atvor har bir shaxsning xulq-atvori va qabul qilish yig`indisi sifatida tushuniladi. Bunday tasavvur o`z navbatida, iste`mol borasida olib borilgan tadqiqotlarda qaror qabul qilishning roli alohida ekanligini ta`kidlab o`tadi. Iqtisodiy psixologiya shakllanishiga sabab bo`lgan eng muhim nazariyalardan biri “Ko`rsatma va qaror qabul qilish nazariyasi”dir. Keyingi paytlarda olib borilgan ijtimoiy-psixologik izlanishlar doirasida “istaklarni shakllantirish davomida ko`rsatmalarning tutgan roli” masalasi tadqiq etilgan bo`lib, bu ishlar J.Katona dasturining yangicha zamonaviy o`qilishiga o`z ta`sirini ko`rsatdi. Ushbu mazmundagi eng ta`sirchan yondashuv – Adzen va Fishbeyn ( Ajzen and Fishbein , 1980) tomonidan taklif etilgan “asosli harakatlar nazariyasi” hisoblanadi. Mualliflarning fikricha, u yoki bu tarzda harakat qilish istagini shakllantirishda me`yoriy e`tiqod va ko`rsatma elementlarning qarama-qarshiligi kuzatiladi... Inson xarajatlar foydadan oshib ketadigan yoki ahamiyatga ega bo`lgan boshqa shaxslar tomonidan norozilik bildirilishi kutiladigan hollarda o`z ko`rsatmalarini amalga oshirish borasida izchil emaslikka yo`l qo`yishi mumkin. Asosli harakatlar nazariyasida biron narsani xarid qilish istagi xaridning ahamiyati va buning boshqalar tomonidan qanday baholanishi bilan belgilanadi... Asosli harakatlar nazariyasi erkin tanlovli tadqiqotlarga umumiy yondashuv sifatida o`zining psixologik jihatdan yaroqli ekanligini isbotlab berdi. U iqtisodiy qaror qabul qilishga ko`plab ko`rsatmaviy, iqtisodiy va ijtimoiy holatlarning ta`sirini hisobga olishi mumkin, deb biladi. Bunday yondashuvning asosiy qimmati mavjud imkoniyatlardan birini tanlashga ta`sir ko`rsatuvchi omillarni aniqlash hisoblanadi. Adzen va Fishbeyn ning ta`kidlashicha, xaridorning xohish-istagiga shunday

www.arxiv.uz yondashish kerakki, bu qaror qabul qilishning shakllaridan biriday bo`lsin, ya`ni: “O`z mohiyatiga ko`ra xaridorning xulq-atvorida hech qanday kutilmagan narsa yo`q. Bu insonning odatiy harakatlari bo`lib, bir nechta muqobil variantlardan birini tanlashni qamrab oladi, uning asosida biror-bir yangi, hech narsaga o`xshamas sabab yotadi deb hisoblash mumkin emas”. Bu mualliflar o`z yondashuvidan xaridorlarning avtomobil va pivo markasini tanlashini aniqlashda foydalanishgan. Ular ko`rsatmalar va subyektiv me`yorlarni hisobga olgan holda xarid ehtimolini oldindan aytib berishning uddasidan chiqdilar. Qaror qabul qilishga ta`sir ko`rsatuvchi ayrim “tugal” samaralar aniqlandi, masalan, kishilar narsalarni o`zlari uchun xarid qiladilarmi yoki boshqalar uchunmi. Asosli harakatlar modeli iqtisodiy psixologiyada qaror qabul qilish bo`yicha tadqiqotlarda kamdan-kam hollarda tizimiylashgan ravishda qo`llanadi. Shunday bo`lsa-da, Katona dasturi doirasida xarajatlarni sarflash jarayonlarini o`rganish yetakchi hisoblanadi. Katona dasturi amaliy iqtisodiyotning “ko`rsatmalar nazariyasi” bilan birgalikda iqtisodiy psixologiyadagi “qaror qabul qilish modeli”ning yetakchi bo`lishiga olib keldi. Biroq, kishilar noaniqlik yoki tavakkal holatlarda ham qarorlar qabul qiladilar. Ko`pincha (ehtimol, har doim) ular xarajatlar, yutuqlar, cheklovlarni baholashni tahlil qilish uchun barcha zarur ma`lumotga ega bo`lmaydilar. Noaniqlik sharoitlarida qaror qabul qilinar ekan, insonlar to`laqonli maqsadga muvofiq hisoblangan tahlil kabi katta hajmda axborot talab qilmaydigan nazariy tekshirishda yangiliklar kashf etish jarayonida qo`llaniladigan mantiqiy usullar va metodik qoidalar majmui (evristika)dan foydalanadi. Tverski va Kaneman ning ( Tversky and Kahneman , 1981) izlanishlari shuni ko`rsatdiki, statistika axboroti bilan ishlar ekan, kishilar ko`pincha o`xshashlik va reprezentativlik kabi mantiqiy usullar va metodik qoidalar majmuiga tayanadi. Oxirgi yillarda bu yondashuv iqtisodiy psixologiyada ta`sirchanlik rolini yanada oshirib oldi. Psixologlar ham, iqtisodchilar ham ushbu yondashuvga asosan, kishilar o`z manfaatlari, ko`plab iqtisodiy sharhlar va tushunchalar, masalan, kelajakdagi daromadni bilish tamoyillari negizida qaror qabul qiluvchi

www.arxiv.uz iqtisodiy nazariyadagi oqilonalik asoslariga tanqidiy munosabatda bo`lishadi. Amaliy iqtisodiyot noaniqlik sharoitlarida qaror qabul qilish modeli sifatida Saymon ( Simon , 1957) tomonidan taklif etilgan maqsadga muvofiq bog`lanish (bounded rationality) tushunchasidan foydalanadi. Modelga muvofiq, kishilar turli xildagi o`ziga xos mulohaza shakllaridan foydalanib, maqbullikka qaraganda ko`proq asoslanganlikka intilishadi. Agar biror-bir usul o`tmishda o`zining bunday vaziyatda samaradorligini isbotlagan bo`lsa, kishilar o`z qarorini takrorlash bilan qoniqadilar va yanada maqbulroq yo`lni izlamaydilar. Gute va boshqalar ( Guth et al., 1992)ning fikriga ko`ra, amaliy iqtisodiyotda psixologiya va iqtisodiyot o`rtasidagi munosabatlarni turlicha talqin qiluvchi ikkita yondashuv mavjud. Amaliy iqtisodiyot nazorat qilinuvchi sharoitlarda iqtisodiy (qoidaga ko`ra moliyaviy) qarorlar qabul qilishni modellashtiruvchi bir qator texnikalarni o`z ichiga qamrab oladi. Ushbu usulning afzalligi mojarolarni hal etish, narx haqida kelishuvlar, altruizm holatlari, guruhlararo va shaxsiy munosabatlar o`rnatilishi vaziyatlari kabi psixologik jarayonlar keng doirasiga nisbatan qo`llanilishi bilan izohlanadi. Ilmiy tajribalarni o`tkazuvchilar qat`iy asoslangan ko`rsatkichlar bilan “o`yin” tashkil qiladilar. O`yinchilarning xulq-atvori qoidalar bilan cheklangan bo`lib, yuqori darajadagi foyda olishga yo`naltiriladi. Tadqiqotchilar sinovda ishtirok etayotganlarni o`yinda yana qatnashishga taklif etadilar. Maqsadga muvofiq xulq- atvordan og`ishni xarajatlar va foyda nisbatidagi o`zgarishlar funksiyasi sifatida ko`rib chiqish mumkin. Agar cheklovlarga rioya qilgan holda yutuqning subyektiv ahamiyati o`rganiladigan bo`lsa, bunda xuddi o`sha iqtisodiy modellashtirish tamoyillari qo`llanishi mumkin. Biroq bunda kishilar o`zini o`yinda va real dunyoda qanday tutishi o`rtasidagi muvofiqlikni topish talab qilinadi. Bu tashqi yaroqlilik masalasiga qaraganda ko`proq iqtisodiy xulq-atvorning muayyan turlari haqidagi masaladir. 2. Iqtisodiy psixologiyaga muqobil yondashuvlar

www.arxiv.uz Amaliy iqtisodiyotda muqobil yondashuv o`z oldiga iqtisodiy psixologiya muammolari bilan ishlash uchun ayrim psixologik nazariyalarni jalb qilishni maqsad qilib qo`yadi. Bu yerda, asosan, “maqsadga muvofiq bog`lanish” nazariyasi jalb etiladi. Taxmin qilinadiki, qaror qabul qilishda stantdart mantiqiy tasdiqlarni qo`lash emas, balki ko`p obrazli evristikadan foydalanish tushuniladi. Evristika – bu axborotni qayta ishlash va xulosalar shakllantirishda turli xil mantiqiy “yon yurish”lardan foydalanuvchi mulohaza usulidir. Bunday yondashuvda iqtisodiy qarorlar maqsadga muvofiqlik usuli yordamida qabul qilinadi, degan iqtisodchilarning boshlang`ich tasavvuri o`z navbatida oqilonalik taxminlari haqidagi psixologik tasavvurlarga o`rinni bo`shatib beradi. Bu yerda iqtisodiy modellarning beqaror ekanligi aniqlanadi; muqobil variant sifatida ishlab chiqarish xarajatlari va olinadigan foyda o`rtasidagi nisbatni hisoblab chiqish o`rniga “real psixologik” tahlillardan foydalanish taklif etiladi. 3. Iqtisodiy psixologiyaga madaniy yondashuvlar Yuqorida iqtisodiy psixologiyaga J.Katona boshlang`ich dasturiga asosida rivojlangan uch yondashuv ko`rsatib o`tilgan edi. Ularning barchasi iste`mol jarayonini afzalliklar o`rtasida tanlashga olib borishga harakat qiladi, ular eksperimental (yoki hech bo`lmasa kvazieksperimental) usullarga asoslanadi. Bu yondashuvlarning muhim jihati shundaki, ular psixologiya va iqtisodiyotni ikkita mustaqil va bir-biridan farqlanuvchi fan sifatida aniq ajratishdan kelib chiqadi. Olimlarning yaqin o`tmishdagi boshqa ilmiy izlanishlarida psixologiyaning boshqa ijtimoiy fanlar bilan muqobil aloqalari kuzatiladi. Ushbu yo`nalishning asoslarini Li , Terri va Vebli larning “Iqtisodiyotda individuum (har bir shaxs)” ( Lea , Tarru and Webley , 1987) kitobidan topish mumkin. Mualliflar “Favqulodda yuz beradigan ikki yoqlamalik” deb nomlangan tamoyil tarafida bo`ladilar. Unga ko`ra har qanday “iqtisodiy xulq-atvor” moddiy tugallikka ega bo`ladi, iqtisodiyot esa o`z navbatida, ko`plab kishilarning iqtisodiy xulq-atvori natijasi hisoblanadi. Kitobda ijtimoiy nazariyaga (masalan, Giddens , Bourdieu or Habermas ) ishora

www.arxiv.uz bo`lmasa-da, biroq maxsus sosiologlar (masalan, Geshuny ) va antropologlar (masalan, Douglas ) ii guruhiga ishora qilinadi. 4. Iqtisodiy psixologiyaning boshqa fanlar bilan aloqasi Bundan biroz vaqt oldin tadqiqotchilarning e`tiborini iqtisodiy psixologiyaning boshqa fanlar bilan aloqalari o`ziga qaratdi. Masalan, Lunt va Livingstoun o`zlarining “Ommaviy iste`mol va ijtimoiy aynan bir xillik” kitobida ( Peter Lunt and Livingstone , 1992) kross-madaniy tadqiqotlar va sosiologiyaning ahamiyatini qayd etib o`tdilar. Furnam va Lyuis ( Furnham , Lewis , 1986) “Iqtisodiy ong” asarida antropologiya va sosiologiyaning ahamiyatini alohida ko`rsatib o`tganlar. Dittmar ( Helga Dittmar , 1992) sosiologiya va yangi iste`mol tadqiqotlaridan sitata keltiradi ( Beck ). Livingstoun ni (1992) esa OAV nazariyasi va feminizm bo`yicha ishlar o`ziga jalb qiladi. Ushbu ishlarda subyektni iste`molga nisbatan tadqiq etishning yangi usullari ochib beriladi, qaror qabul qilish nazariyasidan uzoqlashish va asta-sekinlik bilan madaniy kontekstning yangi qatlamlarini qamrab olish ro`y beradi. Shunga qaramay, boshqa ijtimoiy fanlardan ilhom oluvchi yondashuvlar iqtisodiyot ta`riflari va muammolaridan ham foydalanadi. Ular iqtisodiy fenomenlarni olib, ularni “agarda” ijtimoiy psixologiya fenomenlari bo`lganda kabi talqin qiladilar. Bu tadqiqotlarda soddalashtirilgan iqtisodiyot iqtisodiy e`tiqod va xulq-atvorning muhim ijtimoiy-psixologik jihatlarini pisand qilmaydigan soha sifatida ko`rib chiqiladi. Bunday yondashuvning muvaffaqiyatlari yaqqol ko`zga tashlanib tursada, biroq bu yerda ham uning o`ziga xos muammolari mavjud. Ba`zida tadqiqotchilar psixologik nazariyani qisman qo`llaydilar. Masalan, Dittmar (1992) “Ijtimoiy aynan bir xillik nazariyasi”dan, Furnam esa, “Shaxs nazariyasi”dan foydalanishgan. Muqobillik shundaki, iste`molning ayrim jihatlarini o`rganish uchun bir qator psixologik nazariyalarni jalb etish lozim, masalan, xuddi Lunt va Livingstoun ning jamg`armalar va qarz bo`yicha ishlaridagi kabi (1992).

www.arxiv.uz Ayrim holatlarda, masalan, Dittmar ning ishidagi mulkka egalik qilish muammosini tadqiq etishda mavzuni avvalo butun iqtisodiyot belgilab beradi. Amalda bu muammoga taassubni kognitiv izohlash uchun ishlab chiqilgan ijtimoiy aynan bir xillik nazariyasi aniq mos kelmaydi. Shunga o`xshash tarzda Furnam ma`lum bir muvaffaqiyat bilan iqtisodiy e`tiqodlar xilma-xilligini tushuntirish uchun “Nazorat lokusi” nazariyasidan foydalanadi. Lekin shunga qaramay tushunarliki, bu – muammoning qisman hal etilishi: bevosita ijtimoiy-psixologik tushuntirish uchun iqtisodiy fenomenlar doim ham yaroqli bo`lavermaydi. Yuqorida sanab o`tilgan yondashuvlar ijtimoiy fanlardan ma`lumotlarni olish mayliga ega bo`lsada, biroq ba`zan boshqa fanlarning roli muhim ekanligini umuman pisand qilmaydi. Shu bois, masalan, Duglas va Ishervud ning iii egalik qilish iqtisodiy konsepsiyasiga nisbatan tanqidini eslatib o`tish joiz ( Douglas , Isherwood , 1979).

www.arxiv.uz 1.1-chizma. Psixologiya sohalarining iqtisodiy psixologiya bilan o`zaro bog`liqligi M.Bunkina, V.Semenov lar o`zlarining “Iqtisod va psixologiya” darsligida iqtisod va psixologiyaning uzviyligini asoslaganlar. Ularning fikricha, “ Iqtisodiy psixologiyaning tarkibiy qismlari bo`lgan iqtisodiy nazariya va amaliy psixologiya quyidagilarni o`rganishni nazarda tutadi ( 1.1-chizmaga qarang ) iv : [1] Iqtisodchi odamning faoliyat motivasiyasi yoki uni harakatga undagan motivlarni; [2] Shaxsning irodasi, ya`ni hayotiy kechinmalar, tajribalar, qiyinchiliklarni yenga olishi; [3] Voqea-hodisalar, his-tuyg`u va emosiyalar natijasida inson psixikasida AMALIY IJTIMOIY INDIVIDUALPOZITIV POTENSIALNAZARIY PSIXOLOGIK METODLAR IQTISODIY PSIXOLOGIYAPSIXOLOGIYA

www.arxiv.uz yuzaga keladigan ongosti kechinmalari; [4] Iqtisodiy axloqning namoyon bo`lishi”. Psixologiya sohalarining iqtisodiy psixologiya bilan birgalikdagi bog`liqligi yuqoridagi chizmada o`z ifodasini topgan Shunday qilib, rus olimlarining e`tirof etishlaricha, iqtisodiy psixologiya real iqtisodiy borliqni idrok etish, fikrlash, tafakkur qilish va ijtimoiy tasavvurlarga tayangan harakat uslublarini bilishga qaratilgan ilmiy yo`nalishdir. 5. Iqtisodiy psixologiyaning qo`llanishi Iqtisodiy psixologiya har doim ijtimoiy muammolarni tadqiq qilib kelgan bo`lib, u fanlararo aloqa (integrasiya)ni talab etadi. Chunki bunday muammolar yana qator ijtimoiy-gumanitar blok fanlarining tadqiqot predmeti bo`lib hisoblanadi. Masalan, o`tgan asrning 30-yillarda ishsizlik va qashshoqlik bo`yicha ko`plab ijtimoiy-psixologik tadqiqotlar o`tkazilgan ( Jahoda et al., 1970). Bu mavzu yana bir bor XX asrning 80-yillarida mutaxassislar diqqatini o`ziga qaratdi ( Calvin , 1980). Qarz, oila byudjeti, soliqlar, biznesda konfidensiallik kabi iqtisodiyot bilan bog`liq bo`lgan ijtimoiy ahamiyatli muammolar tadqiqotchilar- ning e`tiborini o`ziga jalb qildi. Bularning barchasi ijtimoiy psixologiyaning rivojlanishiga o`ziga xos turtki bo`ldi, chunki ularning siyosatga bevosita yoki bilvosita aloqasi bor edi. Turli siyosiy predmetlar haqidagi bahs-munozaralar iste`molchilarning ma`lum bir rollarini belgilab beradi. Masalan, atrof-muhit himoyasiga qaratilgan harakatlar va iqtisodiy boykotlar siyosiy manfaatdorlik darajasining yuqoriligi va tijorat manfaatdorligining pastligini nazarda tutadi. Iste`molchiga siyosiy ruh berilgan. Bunday jarayonlar tadqiqotchilarni individual qarorlarning hal etuvchi roli haqidagi tasavvurlardan voz kechish va keng psixologik, ijtimoiy va madaniy jarayonlarni qayta ko`rib chiqishga undaydi. Bu darajadagi muammolarning turli fanlar diqqat-e`tiborini jalb etishi va fanlararo ishlashni talab qilishi muqarrar. Kelajakka nazar. Biz yuqorida fanlararo aloqani kuchaytirishga intiladigan va tanlov tadqiqotlariga yo`naltirilgan ikki yondashuvni bayon qilib o`tdik. Endi

www.arxiv.uz kelajakdagi iqtisodiy psixologiyada ular o`rtasida biron-bir aloqa o`rnatilishi mumkinmi degan masala qoladi. Alohida rivojlanishning farqi shundaki, fanlararo yondashuvlar iqtisodiyot haqida biror narsa aytmasdan turib tugab qoladi va aksincha, amaliy iqtisodiyot real dunyoga nisbatan yaroqlilik kasb eta olmaydi. Bunday ajralish juda sezilarli bo`lib, ijtimoiy fanlarda va zamonaviy ijtimoiy psixologiyaning o`zidagi chuqur taqsimotni aks ettiradi. Adabiy sharh. Hozirgi kunga kelib, dunyo miqyosida iqtisodiy psixologiya sohasi bo`yicha adabiyotlar soni yetarli darajada. Shu sababli biz faqat iste`molga aloqador bo`lgan adabiyotlarning bir qismini ko`rib chiqishimiz mumkin. Amaliy xarakterga ega bo`lganligi sababli iqtisodiy psixologiya iqtisodiy muammolarga yondashuv sifatida, boshqacha qilib aytganda, nazariy pozisiyalar emas, balki tadqiqot mavzulari sifatida tashkil qilingan. Jamg`armalar va qarz. Iste`molchilar daromadlari taqsimoti borasida olib boriladigan ilmiy tadqiqotlar iqtisodiy psixologiyaning ustuvor sohalaridan biridir. Mavjud iqtisodiy nazariyalarga asosan, jamg`armalar insonning butun hayoti davomida o`z daromadlarini taqsimlash mexanizmi sifatida ko`rib chiqiladi ( Modigliani , 1970). Uornerid ning ( Warneryd , 1989) ta`kidlashicha, sof “monetaristik nazariya”dan tashqari boshqa barcha iqtisodiy nazariyalar psixologik o`zgarishlarga ma`lum bir rolni beradi. Bu yondashuvlar tejamkorlik, o`zini-o`zi nazorat qilish kabi shaxsiy xislatlar ta`sirini ajratib ko`rsatadi yoki organizmning psixologik mexanizmlar ta`sirini ko`tara olmaydi (idiosinkretik) deb hisoblaydi. Shu tariqa ularni me`yordagi taqsimot asosida yotuvchi ko`p sonli xato manbalari bilan bir qatorda “xatolar darajasi”gacha soddalashtiradi (reduksiyalaydi). Bunday yondashuv makroiqtisodiy jarayonlarni oldindan aytib berish uchun mo`ljallangan bo`lib, u iste`molchilar xulq-atvori maylliklarini oldindan aytib berishi yoki siyosatning muvaffaqiyatsiz vositasi bo`lishi mumkin. Ko`plab tadqiqotlarda xo`jalik yuritish, individual daromadlar va xarajatlar haqida tafsilotlarga boy axborotlarni to`plash, shuningdek, ijtimoiy-psixologik tavsifnomalar olish uchun so`rovnoma yoki intervyu usullari qo`llanadi. Shundan keyin moliyaviy, ijtimoiy-psixologik o`zgaruvchilar o`rtasida jamg`aruvchi xulq-

www.arxiv.uz atvor subyekti sifatida ular o`rtasidagi korrelyasiya aniqlanadi. Garchi Lunt va Livingstoun v ( Lunt, Livingstone, 1992) tejamkor o`zgaruvchilarni tejamkor bo`lmagan o`zgaruvchilardan farqlovchi klasterni aniqlashgan bo`lishsa-da, oldindan aytib berish sohasida alohida muvaffaqiyatga erishilmadi. Bu subyekt (predikat)lar yig`indisidan, ya`ni tejamkor bo`lmagan kishidan shaxsiy javobgarlikni o`z zimmasiga olish, ijtimoiy qo`llab-quvvatlashdan foydalanish (pul bilan bog`liq masalalarni do`stlar va qarindoshlar bilan muhokama qilish), shuningdek, moliyani boshqarishning moslashuvchan emas, balki qat`iy belgilab qo`yilgan uslubidan foydalanishga moyilligi bilan farqlanib turuvchi “tejamkor kishi”ning ijtimoiy-psixologik qiyofasi ajratib olindi. Garchi bu natijalar fikrlashga majbur qilsa-da, bu ilk tadqiqotlar moliyani boshqarish jihatlarini yanada qismli va sifatli ishlab chiqish uchun ishonchli tarzda kengaytirilishi lozim. Iqtisodiy nazariya mustaqil bilimlar sohasi sifatida vujudga kelgan paytidan buyon “iqtisodiy inson” modelidan foydalanib kelgan. Bunday modelni yaratish individlarning xo`jalik faoliyati motivasiyasi va tanlov muammolarini tadqiq etish zarurati bilan asoslanadi. Biroq Saymon ning adolatli ravishda qayd etganidek, iqtisodchilarning sa`y-harakatlari, asosan, iqtisodiy sohadagi tanlov natijalarini tadqiq etishga yo`naltirilgan, tanlovning o`zi esa, jarayon sifatida iqtisodiy tahlil maydonidan chetga chiqib qolgan. Masalan, “neoklassik nazariya mohiyatiga ko`ra, tanlov jarayonini emas, uning natijalarini tadqiq etadi”. Iqtisodchilarning iqtisodiy tanlov mexanizmi va muammolari hamda ushbu tanlovni bilvosita ifodalovchi shartlarga e`tibori “iqtisodiy inson” klassik modelini institusionalizm doirasida qayta ko`rib chiqishni asoslab beradi. Biroq dastlab iqtisodiy insonning neoklassik modeli asoslanuvchi shart-sharoitlarni qisqacha ijtimoiy-psixologik nuqtai nazardan qayta ko`rib chiqish zarur. Zamonaviy fan (makro-, mikroiqtisodiyot, psixologiya)da “iqtisodiy inson”ni belgilash uchun “ixtirochi, baholovchi, maksimallashtiruvchi shaxs” ma`nosini anglatuvchi REMM akronimi qo`llanadi. Ushbu modelga ko`ra inson iqtisodiy ne`matlardan foyda olish yo`lida o`zini

www.arxiv.uz to`laqonli aql-idrok sohibi sifatida taxmin qiladi. Bu quyidagi shartlarni nazarda tutadi: [1] qaror qabul qilish uchun zarur bo`ladigan ma`lumotlar individ uchun to`laligicha ochiq bo`ladi; [2] inson iqtisodiy sohadagi faoliyati bilan “uchiga chiqqan xudbin” sanaladi, ya`ni uning xatti-harakatlari boshqa kishilarning farovonligiga qanchalik ta`sir ko`rsatishi unchalik qiziq emas; [3] axborot ayirboshlash uchun hech qanday tashqi cheklovlar bo`lmaydi (ma`lumot almashinish yuqori darajadagi foyda keltiruvchi vaziyatlarda); [4] o`z farovonligini oshirish istagi o`g`irlash yoki tortib olish shaklida emas, faqat iqtisodiy ayirboshlash ko`rinishda amalga oshiriladi. Bunday ehtimollar zamonaviy izchil iqtisodiyot fanini mohiyatiga ko`ra “sinf taxtasi iqtisodiyoti”ga aylandi va real voqelikdan tamomila uzilib qoldi, degan tanqidning shakllanishiga sabab bo`ldi. Biroq maqsadga muvofiqlik – bu hali iqtisodiyot vakili xulq-atvorini belgilab beruvchi xususiyatlarning barcha emas. Lindenberg ning fikriga ko`ra, insonning ikkita sosiologik modeli mavjud. Ulardan birinchisi ( SRSM akronimi ) – rolni bajarishga ijtimoiylashgan va jarima choralari qo`llanishi mumkin bo`lgan insondir. Bu jamiyat to`liq nazorat qiluvchi insondir. Maqsad – to`liq ijtimoiylashuv belgilanadi. Jarayon jamiyat tomonidan yo`naltiriladi – inson unda o`ziga xos rol o`ynaydi. Nihoyat, jarima choralar qo`llash imkoniyati bu – jamiyat tomonidan nazoratdir. Ikkinchi model ( OSAM akronimi ) – o`z mustaqil fikriga ega, idrokli, amalkor. Bu inson o`zini o`rab turgan tevarak-atrofning turli voqeliklariga nisbatan mustaqil fikrga ega bo`ladi. U aql-idrokli bo`lib, o`z fikriga muvofiq ish yuritadi. Biroq u iqtisodiy inson bilan hech qanday umumiy o`xshashlikka ega emas, chunki unda ixtirochilik va cheklovlar bo`lmaydi. Bu ikki modelni taqqoslar ekanmiz, “iqtisodiy inson” kundalik bozor faoliyati jarayonidagi eng maqbul inson xulq-atvori jihatlarini o`zida mujassamlashtiradi. Vaholanki, bu jihatlar yagona emas. Sosiologik insonning xulq-atvori tavsifnomasida real jamiyatda faoliyat yurituvchi shaxsni emas, balki kishilarning

www.arxiv.uz o`zaro aloqalari va individual xatti-harakatlari natijasini ifodalaydi.

i Katona G. Psychological Economics . – L.: Oxford; Amsterdam: Elsevier, 1997. – P. 19 – 40, 192 – 228. ii Douglas, M., Isherwood, B. The World of Goods. Towards an Anthropology of Consumption. – L.: Alien Lane, 1979. iii O’sha manba . – B. 41–47. iv Bunkina M.K., Semenov V.A. Ekonomika i psixologiya. Na perekrestke nauk: Uchebnoye posobiye. – M.: Izdatelstvo “Delo i Servis”, 1998. – S. 21. v Lunt P., Livingstone S. Mass Consumption and Personal Identity . – Bucks: Open University Press, 1992. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning “ Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari ” kitobidagi matreiallar, qoidalar va xulosalarni o’rganish yuzasidan chora-tadbirlar kompleksi to’g’risida: O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2009 yil 20 martdagi 125-F sonli Farmoyishi. 2. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, o‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari / I.A. Karimov. – T., 2009. Karimov I.A. Eng asosiy mezon – hayot haqiqatini aks ettirish / I.A. Karimov. – T., 2009. 3. Karimov I.A. Mamlakatimizni modernizasiya qilish va yangilashni izchil davom ettirish – davr talabi: 2008 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishtirish yakunlari va 2009 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruza // Xalq so’zi gazetasi. – 14.02.2009. – № 33-34 (4696-4697). 4. Abdullayeva Sh. Pul, kredit va banklar. – T., 2000. 5. Abdurahmonov Q., Mamarasulov F. Mehnat iqtisodi. O’quv-uslubiy materiallar. – T.,1996. 6. Abdurahmonov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti (nazariya va amaliyot). Oliy o’quv yurtlari uchun darslik. – T., 2004. biye. – M., 2009. 7. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Standartlashtirishning texnik iqtisodiy samaradorligi. Standartlarni ishlab chiqish, o`zgartirish ro`yxatdan o`tkazish, rasmiylashtirish va tadbiq etish

Sertifikatlashtirish faniga kirish. Fanning maqsad va vazifalari

Standartni tasdiqlash va davlat ro’yxatidan o'tkazish

Standartlashtirish bo‘yicha Davlat nazorati

Mahsulotlar haqidagi ma’lumotlarni standartlashtirish va kodlash