Zenkerlar - Mashinasozlik - Referatlar

Zenkerlar

Yuklangan vaqt:

29.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

365.4609375 KB

Ko'chirib olish

Zenkerlar Reja: 1. Tsilindrsimon zenkerlar 2. Zenkovkalar

Zenkerlar – o’q bo’ylama ko’p tig’li kesuvchi asbob bo’lib, dastlab parmalash, quyma, bolg’alash yoki shtamplash yo’llari bilan olingan teshiklarni aniqligini IT11…IT10 gacha oshirish va ishlov berilgan yuzalar g’adir – budirligini Ra 40…10 gacha kamaytirish uchun dastlabki yoki yakuniy ishlov berishda qo’llaniladi. Zenkerlarni yirik seriyali va ommaviy ishlab chiqarishlarda keng qo’llaniladi. Yo’nib kengaytiruvchi keskichlarga nisbatan ular o’lchamli kesuvchi asbob bo’lib, o’lchamga sozlash talab etilmaydi va yordamchi vaqtni qisqartirib, teshiklarning aniqligini oshiradi. Zenkerlarni ishchi xarakatlarining kinematikasi parmalar kabi o’xshash bo’lib zenkerlar teshiklarga ishlov berish aniqligini va yuqori unumdorligini ta’minlaydi. Qo’yimlarni kichik qatlamlab kesadi ( t =1,5...4,0 mm, d =18...80 mm), ko’p sonli kesuvchi qirralarga ( z =3...4) va yo’naltiruvchi lentalarga ega. Qirindi kanavkalarining chuqurligi kichik bo’lganligi uchun parmalarga nisbatan ularning bikrligi yuqori. 1-rasm. Zenkerlarning turi: a – zenker; b,v , g – zenkovkalar Zenkerlar quyidagi belgilari bo’yicha klassifikatsiyalanadi : 1) ishlov berish turi bo’yicha – tsilindrsimon zenkerlar teshik diametrini kengaytirish uchun qo’llaniladi (4,1- a rasm); zenkovkalar – bolt va vintlarning kallagi uchun tsilindrsimon va konussimon teshiklarni kengaytirish, faska ochish (4,1- b,v rasmlar), torets qismlarni kesish (4,1- g rasm) uchun qo’llaniladi;

2) Zenkerni mahkamlash usuli bo’yicha – quyruqli (tsilindrsimon va konussimon quyruqli ( d =10...40 mm, z =3) va o’rnatiluvchi ( d =32...80 mm, z =4); 3) konstruktsiyasi bo’yicha – yaxlit, yig’ma (d=10...40 mm) va diametri bo’yicha sozlanuvchi; 4) kesuvchi material turi bo’yicha – tezkesar va qattiq qotishmali. 1. Tsilindrsimon zenkerlar Tsilindrsimon zenkerlar mashina detallariga mexanik ishlov berishda keng qo’llaniladi. Ular quyruqli (2- a,b rasm) va o’rnatiluvchi (2- v rasm) ko’rinishida bo’ldi. Zenkerlarning asosiy konstruktiv elementlariga: kesuvchi qism, kalibrlovchi qism, kanavkalar (tishlar) soni, kanavkalar shakli, mahkamlovchi qismlari kiradi. Zenkerlarning geometrik parametrlariga cho’qqidagi burchak 2 φ , oldingi va orqa burchaklar α , kanavkalarning og’ish burchagi ω va bosh kesuvchi qirra A lar kiradi. Kesuvchi qism. Zenkerning kesuvchi qismi qirindini kesib olish uchun hizmat qiladi. Uning uzunligi (3-rasm) l 1 =(t+a)·ctg φ =(1,5...2,0)·tctg φ , bu erda: t – kesish chuqurligi; a – zenkerni teshikka kirishini yengillatuvchi qo’shimcha o’lchami a =(0,5...1,0)· t ; φ – bosh burchak. Po’latlardan tayyorlangan zagotovkalarga ishlov berishda φ =60° olinadi. Zenkerlarning turg’unligini oshirish maqsadida burchaklar bo’yicha φ 1 =30° burchak ostida yo’nish tavsiya etiladi. Cho’yanlarga ishlov berishda φ =60° yoki 45° bo’ladi. Kalibrlovchi qism . Zenkerning kalibrlovchi qismi teshik o’lchamlarining kerakli aniqligini ta’minlaydi va teshikka ishlov berish vaqtida zenkerni yo’naltirib, uni qayta charxlab o’tkirlash uchun zahira bo’lib hizmat

qiladi. Kalibrlovchi qismda d =10...80 mm uchun f =0,8...2,0 mm kenglikka ega bo’lgan tsilindrsimon lentalar joylashgan. Lentalarning radial tepishi 0,04...0,06 mm.dan oshmasligi kerak. a b

v 2-rasm. Tsilindrsimon zenkerlar: a, b – quyruqli; v – o’rnatiluvchi 3-rasm. Zenkerning kesuvchi qismi: a – kesuvchi qism elementlari; b – zenker tishlarini charxlanish shakllari Ishqalanishni kamaytirish va zenkerni teshikda tiqilib qolishini oldini olish maqsadida zenkerda lentalar bo’ylab 100 mm uzunlikda kesuvchi asbobning diametriga bog’liq holda 0,04...0,10 mm oralig’ida teskari konuslik bajarilgan. Qattiq qotishmali zenkerlarda diametrning kamayishi 0,05...0,08 mm oralig’ida kesuvchi plastinaning butun uzunligida bo’ladi, kesuvchi asbob korpusining diametri qattiq qotishmali plastina o’lchamiga nisbatan 0,01...0,02 mm.ga kichraytiriladi.

Qattiq qotishmali zenkerlar lentasining kengligini oshirish maqsadga muvofiq emas, chunki unda mayda qirindilarni yopishib qolish holatlari sodir bo’lib, asbobni turg’unligini pasayishiga olib keladi. Teskari konuslik qiymatini oshirishda titrash kuchayadi. Kanavkalar soni. Zenkerlarni odatda uchta (quyruqli) yoki to’rtta (o’rnatiluvchi) kanavkali qilib tayyorlanadi. Yana o’rnatiluvchi yirik o’lchamli ( d >58 mm) olti va undan ko’p kanavkali zenkerlar ham qo’llaniladi. Og’ir mashinasozlikda katta qo’yimlarni kesish uchun ikki tishli zenkerlar qo’llanilib, ushbu zenkerlar opravkaga o’rnatiladi (4-rasm). Ular kalta va xajmi bo’yicha katta bo’lgan kanavkalarga ega bo’lib 300 mm.gacha diametrli teshiklarga ishlov berishda qo’llaniladi. Zenkerning kanavkalari odatda vintsimon, po’lat va cho’yanlardan tayyorlangan zagotovkalarga ishlov beruvchi qattiq qotishmali zenkerlarda esa to’g’ri chiziqli ko’rinishda bo’ladi. Pichoqlari o’rnatilgan yig’ma va qattiq qotishmali plastinalar kavsharlangan zenkerlarda kanavkalar asbobning o’qiga nisbatan og’ma holatda joylashgan bo’ladi. 4-rasm. Ikki tishli zenker 5-rasmda turli asbobsozlik korxonalarida qo’llaniladigan kanavkalarning shakllari keltirilgan. Kanavkalarning egri chiziqli shakllari (5- a...d

rasmlar) zenkerlarni tayyorlashni soddalashtiradi va operatsiyalar sonini kamaytiradi, shu bilan birga maxsus shakldor freza talab qilinadi. To’g’ri chiziqli shaklli kanavkalar (5- e rasm) o’rnatiluvchi qattiq qotishmali plastinalar kavsharlangan zenkerlarda qo’llaniladi. 5-rasm. Zenker kanavkalarining asosiy shakllari Oldingi burchak γ N ni bosh kesuvchi qirralarni uzunligining kichikligi va ularni radial joylashuvini quyidagi formula orqali aniqlash mumkin: Bunda γ N ning berilgan qiymatlarida qirindi kanavkalarining og’ish burchagi tg ω = tg γ N * sin φ bo’ladi. Yangi zenkerlarni loyihalashda ushbu burchaklarning quyidagi qiymatlarini olishni tavsiya etiladi: po’latlarga ishlov berishda γ N =8...12°; cho’yanlarga ishlov berishda γ N =6...10°; rangli metallarga ishlov berishda γ N =25...30°; qattiq po’latlar va cho’yanlarga ishlov berishda esa γ N =0...5°. Qattiq qotishmali plastinalar kavsharlangan zenkerlarda kesuvchi qirralarning mustahkamligini oshirish maqsadida bosh kesuvchi qirraning og’ish burchagi + λ hosil qilinadi va λ =12...15° olishni tavsiya etiladi. Bunda hosil

bo’lgan qirindini chiqishi quyruq qism yo’nalishi bo’yicha bo’ladi, kesuvchi qism esa o’q bo’ylama tekislikka nisbatan r 0 ga og’ma holda o’stirilgan bo’ladi, u holda Zenkerlarning orqa burchagi α spiral parmalar kabi tekislik bo’yicha yo’nib yoki konussimon va vintsimon yuzalarda hosil qilinadi. Charxlash vaqtida kesuvchi qirralarning o’q bo’ylama tepishini nazorat qilish uchun orqa yuzada kesuvchi qirra yonida 0,03...0,05 mm.li lenta qoldiriladi (3- a rasm). Bunda kesuvchi qirraning tepishi 0,05...0,06 mm.dan katta bo’lmasligi kerak. Yig’ma zenkerlar asbobsozlik materiallarini iqtisod qilish maqsadida konstruktsion po’latlardan tayyorlangan korpusga mahkamlanadigan pichoqlar bilan jihozlanib, opravkaga 1:30 konusli teshigi va toretsli shponkasi bilan o’rnatiladi (4- a,b rasm). 6-rasm. Zenker bosh kesuvchi qirrasining og’ish burchagi λ

Zenkerlarning kesuvchi pichoqlarini R6M5 markali tezkesar po’latdan yoki VK8, T15K6 va boshqa turdagi qattiq qotishmali plastinalardan tayyorlanadi. Zenkerning korpusi 5...7° burchakli ponasimon pazlar bilan jihozlangan bo’lib, ushbu pazlarning tayanch yuzalariga pichoqlar o’rnatiladi (7- a rasm). Zenker yeyilganidan so’ng plastinalarni qayta o’rnatilib uni diametri bo’yicha sozlash mumkin bo’ladi. Bunday konstruktsiyalarning kamchiligi plastinalarni zenkerning o’qi bo’ylab sozlashning imkonining yo’qligi. Ushbu kamchilikni bartaraf etish uchun zenkerlar tayanch tomonidan qo’shimcha ravishda ponalar bilan jihozlanadi (7- b rasm). Bunda pichoqlar va ponalar yassi pazlarga o’rnatilib diametr va o’q bo’ylab sozlashga imkon yaratadi. Ammo bunday zenkerlarning konstruktsiyasi bir muncha murakkablashadi. Teshiklarga qattiq qotishma bilan jihozlangan zenkerlar bilan ishlov berishda parmalashga nisbatan kesish sharoiti kesuvchi asbobning turg’unligini yuqoriligi, kesuvchi ponaga tushayotgan yuklanishning kichikligi, qirindining chiqib ketish sharoitini yaxshiligi va asbobni teshikda yo’nalishi hisobiga qoniqarli bo’ladi. Kichik diametrli ( d =8...20 mm) teshiklarga ishlov berishda yaxlit qattiq qotishmali zenkerlar qo’llaniladi. 8- a rasmda ishchi qismi qattiq qotishmadan tayyorlangan quyruq qism bilan kavsharlab biriktirilgan kichik diametrli zenker ko’rsatilgan. Bu erda zenkerni kiruvchi konusi konussimon markazning (2 φ =75°) qismi bo’lib, tishlar soni z=3, kanavkalar va tishlarning shakli to’g’ri chiziqlidir.

7-rasm. Yig’ma zenkerlarning pichoqlarini mahkamlash usullari a – ponasimon riflangan pichoqlar; b – ponali yassi pichoqlar Shuni hisobga olish lozimki, yaxlit qattiq qotishmali zenkerlarning narxi juda yuqori. Yig’ma asboblarning pichog’iga standart plastinalarni kavsharlab, o’rnatiluvchi yoki quyruqli zenkerlarning korpusiga kavsharlab qattiq qotishmalarni qo’llash ancha arzon bo’ladi (8- b, v rasmlar). O’rnatiluvchi qattiq qotishmali zenkerlarda (8- b rasm) eng kuchsiz joylarini mustahkamligini oshirish maqsadida bosh va yordamchi qirralarning burchak qismida f =0,5...0,8 mm o’lchamli φ 1 =30° va φ =60° burchak ostida faska yo’niladi. Plastinalarni λ =10...15° burchak ostida siljitish ham kesuvchi plastinalarning mustahkamligini oshiradi. Bunday zenkerlar yetarlicha katta o’lchamga ega, ya’ni d =34...80 mm (6-rasm). Ishlab chiqarishda diametri 20 mm.dan kichik bo’lgan teshiklarga ishlov berishda asbob korpusiga plastinalar kavsharlangan quyruqli zenkerlar (8- v rasm) qo’llaniladi ( d =12...35 mm, z =3). Bunda plastinalarni charxlashning oson va yengil kechishi uchun plastina uzunligi bo’yicha joylashgan qirindi kanavkasi ω =10° og’ish burchagiga ega bo’lib, kelgusida vintsimon kanavka ko’rinishiga ω =20° burchak ostida ravon o’tgan.

Kesuvchi qirralarning mustahkamligini oshirish maqsadida oldingi yuzada 0,02...0,05 mm kenglikda γ f =0...5° burchak ostida yupqa faskalar hosil qilinadi. Toblangan po’latlar va o’ta mustahkam cho’yanlarga ishlov berish uchun zenkerlarning qirindi kanavkalarini to’g’ri chiziqli qilib tayyorlanadi. 8-rasm. Qattiq qotishmali zenkerlar: a – yaxlit; b – qattiq qotishmali plastinalar kavsharlangan o’rnatiluvchi;

v – qattiq qotishmali plastinalar kavsharlangan quyruqli; g – qattiq qotishmali plastinalar mexanik usulda mahkamlangan va ichki sovutiluvchili; d – kombinatsiyalashgan zenker parma Oxirgi paytlarda qayta charxlanmaydigan plastinalar mexanik usulda mahkamlangan zenkerlar keng qo’llaniladi (8- g rasm). Bunday zenkerlar katta qalinlikdagi qo’yimni kesish imkonini beradi. Ularga plastinalar vintlar yordamida mahkamlanadi, bu esa asbobning konstruktsiyasini ixchamligini ta’minlaydi. Ularni kombinatsiyalashgan asbob shaklida ham tayyorlanadi (8- d rasm) va turli shakldagi pog’onali yuzalarga parmalash va zenkerlash ishlarini bir vaqtning o’zida bajarishga imkon beradi. 2. Zenkovkalar Zenkovkalar zenkerlardan farqli ravishda katta kenglikda qirindi kesadi va kesib kirish vaqtida radial yo’nalishda turg’unligi past. Bu jarayon titrash bilan kuzatiladi. Shuning uchun tsilindrsimon yuzalarga ishlov berish uchun zenkovkalarni konstruktsiyasining torets qismida korpus bilan yaxlit holda tayyorlanan yo’naltiruvchi (kichik diametrlar uchun) tsapfa tayyorlangan. Bunda tsapfa oldindan parmalangan teshikka kiritiladi, so’ngra teshikka ishlov berish jarayoni boshlanadi. Almashuvchi tsapfalar eyilib yaroqsiz holga kelganida ularni almashtiriladi. Zenkovkalar tezkesar po’latdan tayyorlanadi, ba’zi hollarda qattiq qotishmali plastinalar bilan jihozlanadi. Zenkovkalarning quyruy qismi kesuvchi qism bilan payvandlab biriktiriladi va tsilindrsimon yoki konussimon bo’lishi mumkin. 9- a rasmda almashuvchi tsapfali vintsimon qirindi kanavkali (z=4) va tsilindrsimon yuza hosil qiluvchi zenkovka ko’rsatilgan. Ushbu zenkovkalarda

bosh kesuvchi qirralar torets qismda, yordamchi kesuvchi qirralar esa tsilindr qismda joylashgan. Orqa yuzalar – ikki yuzali ikki qirrali orqa burchak α 1 =8°, α 2 =30°, oldingi burchak γ = ω =15° bo’ladi. Yordamchi kesuvchi qirralarda f =0,3 mm kenglikda lenta va ikki karrali orqa burchak α 1 =8°, α 2 =30° yo’niladi. Konussimon zenkovkalarda (9- b rasm) bosh kesuvchi qirralar konusli yuzada joylashgan, yassi oldingi yuzalar esa γ =0° burchak ostida joylashgan. Diametrga bog’liq holda ( d =12...60 mm) tishlar soni z =4...12, cho’qqining burchagi 2 φ =60°, 75°. 90°, 120° olinadi. Zenkovkalarning torets yuzadagi diametri d =(0,15...0,18) d , tishlar orasidagi bo’shliqning burchagi θ =90...75° bo’ladi. Kesuvchi qirralar o’tkir holga kelgunicha charxlanib f =0,03...0,05 mm kenglikda α =12° orqa burchakli yupqa lenta qoldiriladi.

9-rasm. Zenkovkalar: a – tsilindrsimon; b – konussimon; v – toretslarni kesish uchun Torets yuzalarni kesuvchi zenkovkalar (ba’zida tsekovka deb ataladi) faqat torets qismida kesuvchi qismga ega. Ularda yordamchi yuzalar mavjud emas (9- v rasm). Zenkovkalarni quyruqli va o’rnatiluvchi ko’rinishida tayyorlanadi. Cho’yanlarga ishlov berish uchun zenkovka tishlari kavsharlangan qattiq qotishmali plastinalar bilan jihozlanadi. Yo’naltiruvchi tsapfalar almashuvchi yoki korpus bilan yaxlit holda tayyorlanadi. Zenkovkalarning diametri d =14...40

mm oralig’ida bo’lib, ish sharoitining og’irligi sababli tishlar soni 2...4 ta qabul qilinadi. Qirindini chiqarib yuborish uchun zenkovkaning tsilindrsimon qismida o’yiq shaklida kanavkalar bajarilgan. Nazorat savollari 1. Zenker qanday kesuvchi asbob? 2. Zenkerlarni necha hil turi mavjud? 3. Zenkovka haqida gapiring. 4. Zenkerni kalibrlovchi qismining vazifasi nimalardan iborat? 5. Zenkerning qirindi kanavkalari turini gapiring. 6. Yig’ma zenkerlar to’g’risida ma’lumot bering. 7. Qattiq qotishmali zenkerlarning qanday turlari mavjud? 8. Zenkovkalar qanday turlarga bo’linadi? 9. Zenkerlarning geometrik parametrlarini gapiring. 10. Zenkerlarning konstruktiv elementlari nimalardan iborat?

5 – BOB. RAZVYORTKALAR Razvyortkalar – o’q bo’ylama ko’p tig’li kesuvchi asbob bo’lib teshiklarga toza ishlov berishda qo’llaniladi. Razvyortka bilan ishlov berilganidan so’ng teshikning aniqligi JT8...JT16 , yuza g’adir – budirligi esa Ra 1,25...0,32 oralig’ida bo’ladi. Agar yuzaga ikki marta ishlov berilsa yanada yaxshiroq natijaga erishiladi. Bunda birinchi razvyortka qo’yimni 2/3 qismini, ikkinchi razvyortka qo’yimni 1/3 qismini kesadi. Razvyortkalarning xarakat kinematikasi parma va zenkerlar kabi bir hil. Razvyortkalarni zenkerlardan farqi shundaki, razvyortkalar ko’p sonli tishlarga ega ( z =6...14) bo’lib teshik ichida yaxshi yo’naladi. Razvyortkalar zenkerlarga nisbatan qo’yimni kichik qatlamini ( t =0,15...0,50 mm) kesib oladi. Yuza g’adir – budirligining minimal qiymatiga ega bo’lish maqsadida po’latlarga ishlov berish vaqtida razvyortkalar kesishni kichik tezliklarida ( v =4...12 m/min) ishlaydi. Razvyortkalarni tishlarining soni ko’p bo’lganligi uchun ularning unumdorligi yuqori. Teshiklarga yuqori aniqlikda ishlov berish uchun ularni zenkerlarga nisbatan ancha kichik dopusklar bilan tayyorlanadi. Razvyortkalanadigan teshiklarni dastlabki parmalash, zenkerlash yoki yo’nish yo’li bilan olinib so’ngra razvyortkalar bilan ishlov beriladi. Parmalashdan so’ng razvyortkalash kichik diametrli (3 mm.dan kichik) teshiklarga ishlov berishda qo’llaniladi. Razvyortkalar quyidagi belgisi bo’yicha klassifikatsiyalanadi : a) kuch yuritmasining turi bo’yicha – dastaki va mashinali; b) mahkamlash usuli bo’yicha – quyruqli va o’rnatiluvchi; v) ishlov beriladigan teshikning turi bo’yicha – tsilindrsimon va konussimon; g) kesuvchi materialning turi bo’yicha – tezkesar, qattiq qotishmali va olmosli; d) konstruktsiyasi bo’yicha – yaxlit va yig’ma.

Dastaki (qo’l kuchli) razvyortkalar (5.1- a rasm) bilan teshiklarga vorotok yordamida qo’l kuchi bilan aylantirish hisobiga ishlov beriladi. Ushbu razvyortkalarni ( d =3...40 mm) 9XS markali asbobsozlik po’latlaridan tayyorlanadi. Uni teshik bo’ylab yaxshi yo’naltirish uchun unda katta uzunlikda chiqaruvchi konus va kalibrlovchi qismlar yo’niladi. Mashinali uchli va o’rnatiluvchi yaxlit va yig’ma razvyortkalar (5. 1- b , v , g rasmlar) teshiklarga parmalash, tokarlik, revol ь ver, koordinatali yo’nib kengaytirish va boshqa turdagi dastgohlarda ishlov berishda qo’llaniladi. Mashinali razvyortkalarning quyruq qismi qilindrsimon ( d =1...9 mm) va nisbatan uzun bo’yinli konussimon ( d =10...32 mm) hamda Morze konusli bo’lishi mumkin. Razvyortkalarning quyruq qismini 45 yoki 45X markali po’latlardan tayyorlanib tezkesar po’latdan tayyorlangan ishchi qismiga payvandlash yo’li bilan biriktiriladi. O’rnatiluvchi razvyortkalar opravkalarga o’rnatilib detallarga ishlov beriladi. Bunda o’rnatuvchi teshikning yuzasi (konuslik 1:30) yuqori aniqlikda markazlashni ta’minlaydi, burovchi momentni uzatish uchun razvyortkaning o’ng torets qismida shponka uchun pazlar bajariladi. 5.1. TSilindrsimon razvyortkalar. Konstruktiv elementlari va geometrik parametrlari Ishchi qism . Tsilindrsimon razvyortkalarning ishchi qismi (5.1rasm) kesuvchi va kalibrlovchi qismlardan tashkil topgan. Razvyortkaning chap toretsida φ =45°li faska ochiladi, bu kesuvchi asbobning teshikka kirishini yengillashtiradi va kesuvchi qirralarni shikastlanishidan asraydi. Undan so’ng φ burchakli kesuvchi konus joylashgan va unda joylashgan tishlar ishlov berish uchun qoldirilgan qo’yimni kesadi. Faska va kesuvchi konuslar birgalikda kesuvchi qismni tashkil etadi. Razvyortkalarning ishlash sharoitini yaxshilash maqsadida kesuvchi konusning kichik diametri ishlov beriladigan teshikning diametridan bir muncha kichik olinadi.

Kesuvchi konusning φ burchagi razvyortkaning ishlash sharoitiga ta’sir ko’rsatadi, ya’ni kenglik v ni har bir tish tomonidan kesilayotgan qatlam qalinligi t ga nisbati bilan aniqlanadi. 5.2-rasmga asosan v=t/sin φ ; a=S z sin φ bo’ladi. φ burchak surish kuchini ham aniqlaydi R z =R xy ·sin φ , bu erda: R xy – kesish kuchining teng ta’sir etuvchi radial R u va o’q bo’ylama R x tashkil etuvchilari. 5.1-rasm. Tsilindrsimon razvyortkalar: a – dastaki (qo’l kuchli); b – mashinali; v – o’rnatiluvchi; g – yig’ma

5.2-rasm. Kesish kuchining radial R u va o’q bo’ylama R x tashkil etuvchilari va kesiluvchi qatlam kesimining parametrlari φ burchak qiymati kamayishi bilan surish kuchi ham kamayadi va razvyortkani teshikka kirishi va chiqishining ravonligi ta’minlanadi. SHu sababli qo’l kuchli (dastaki) razvyortkalarda φ burchak 1...2° ga, mashinali razvyortkalarda po’latlarga ishlov berishda φ = 12...15 ° , cho’yan detallar uchun φ = 3...5 ° , bir tomoni berk bo’lgan teshiklarga ishlov berishda φ =45° olinadi. Kesuvchi konus uzunligi l =(1,3…1,4) t·ctg φ olinadi. Kalibrlovchi qism . Razvyortkalar uzunligining ( l 2 ) yarmigacha tsilindrsimon, qolgan qismida esa uncha katta bo’lmagan teskari konus hosil qilinadi, ya’ni diametr quyruq qismga qarab qichrayadi. Dastaki razvyortkalarda teskari konuslikni 100 mm uzunlikdagi qiymati 0,01...0,05 mm.ga teng, mashinali razvyortkalarda bu qiymat 0,04...0,06 mm.ga teng. Razvyortkalarni ishchi qismining umumiy uzunligi: dastaki razvyortkalar uchun l =(4...10) d , mashinali razvyortkalar uchun l =(0,75...2) d bo’ladi. Razvyortka tishlarining sonini asbobning diametriga bog’liq holda tanlanadi, masalan, z =1,5√ d +(2...4) – yaxlit razvyortkalar uchun; z =1,2√ d – yig’ma razvyortkalar uchun. Razvyortkaning diametrini o’lchashni yengillatish maqsadida tishlar sonining ( z ) hisobiy qiymatini eng yaqin juft songa yaxlitlab olinadi.

Ishlov berilgan yuzaning g’adir – budirligin pasaytirish maqsadida razvyortkaning tashqi diametri bo’yicha tishlarni joylashuvini o’zgaruvchan qilib joylashtirish tavsiya etiladi (5.3rasm). Bunda razvyortkaning diametrini o’lchash qulay bo’lishi uchun ro’parada joylashgan burchaklarning qiymati teng olinadi. 5.3-rasm. Razvyortka tishlarini aylana bo’yicha joylashuvi Qirindi kanavkasi . Razvyortkalarning qirindi kanavkalari asosan to’g’ri chiziqli qilib, tishlarni esa γ =0 oldingi burchakli qilib tayyorlanadi. Qovushqoq materiallarga ishlov berishda qirindini yopishib qolishining oldini olish maqsadida tishlarni musbat burchaklar γ =5...10° ostida yo’niladi. α =5...12° ga teng bo’lgan orqa burchakni razvyortkaning orqa yuzalarini yo’nib hosil qilinadi va boshqa asboblardan farqli ravishda ushbu burchakni kichik qiymatini esa – dastlabki ishlov berishda olish tavsiya etiladi. Kesuvchi konusda joylashgan tishlarni o’tkir charxlanib, kalibrlovchi qismda ingichka yo’naltiruvchi lentalar qoldiriladi. Ushbu lentalarning kengligi d =3...50 mm uchun 0,08...0,40 mm oralig’ida bo’ladi. Ularni yaxshilab yetiltiriladi (dovodka), natijada ishlov berilgan yuzalarda mikroyoriqlar yo’qoladi va teshik yuzasining g’adir – budirligini pasaytiruvchi mayda qirindilarni yopishib qolishi bartaraf etiladi. Razvyortka tishlarining orasidagi kanavkalar profili bir yoki ikki burchakli θ =65...110° frezalar bilan hosil qilinadi (5.4- a , b rasmlar). O’rta va yirik

o’lchamli razvyortkalar uchun kanavkalarda qirindilarni yaxshi joylashuvi uchun egilgan yuza qo’llaniladi (5.4- v rasm). Bo’ylama pazli yoki uzlukli yuzali teshiklarga ishlov beruvchi razvyortkalarda ω og’ish burchakli vintsimon kanavkalar bajariladi. ω og’ish burchagi po’latlarga ishlov beruvchi razvyortkalar uchun ω =12...20°, cho’yanlarga ishlov beruvchi razvyortkalar uchun ω =7...8°, yengil qotishmalarga ishlov beruvchi razvyortkalar uchun ω =30...45° ga teng bo’ladi. 5.4-rasm. Razvyortka qirindi kanavkasining profillari: a, b – to’g’ri chiziqli yuzali; v – egilgan yuzali Razvyortkalarni mahkamlash . Razvyortkalarni dastgohga mahkamlash razvyortkaning o’qini konduktor va ishlov beriluvchi teshik o’qlari bilan ustma – ust tushirib ta’minlanadi. Razvyortkalarni dastgohning shpindeliga mahkamlab o’rnatilganida aylanishni barcha hatoliklari (tepish va x.k.) detalga o’tadi. Razvyortkalarni suzuvchi patronlarga o’rnatib yaxshi natijaga erishiladi. Bunday patronlarning turli hil konstruktsiyalari mavjud. O’ta aniqlikdagi o’lchamlarni va teshik o’qining yuqori aniqlikdagi to’g’ri chiziqliligini olish uchun razvyortkalarni ishchi qismining old va orqa tomonlarida o’rnatiladigan tsilindrsimon yo’naltiruvchilar yordamida razvyortkani majburiy yo’naltirish usuli qo’llaniladi. Bunda aylanuvchan konduktor vtulkalariga lentalar tegib yeyilishi kamayib, razvyortkaning turg’unligi ortadi. Bunda yo’naltiruvchini diametri razvyortka diametridan bir muncha katta bo’lishi kerak.

5.2. Razvyortkalarning konstruktiv hususiyatlari Texnologik mashinalar va jihozlarni tayyorlash va ta’mirlash ishlarida diametri bo’yicha sozlanuvchi dastaki razvyortkalar qo’llaniladi. Bunday razvyortkalarning konstruktsiyasi 5.5- a rasmda ko’rsatilgan. Razvyortkaning korpusi 3 konus va tsilindr qismlardan tashkil topgan bo’lib, sozlovchi vint 1 yordamida siljitiluvchi shar 2 va tishlar orasida bo’ylama o’yiqlar bajarilgan. SHarni vint yordamida siljitishda razvyortka devorining deformatsiyalanishi natijasida kalibrlovchi qismning diametri ortadi. Diametrni sozlovchi ∆ ning qiymati uncha katta emas va razvyortka diametriga nisbatan olinadi, masalan, Mashinali razvyortkalarni o’rnatiluvchi yig’ma holda tayyorlanadi (5.5- b rasm), bunda pichoqlarni riflangan kanavkalarda qayta o’rnatib diametrni sozlash mumkin bo’ladi. Yanada yuqori aniqlikka razvyortka o’qiga 5° burchak ostida joylashgan pazlarda pichoqlarni surib erishish mumkin bo’ladi. Bunday asboblarda pichoqlar torets qismi bilan kontr gaykani sozlash gaykasiga urilib tiraladi va ularni mahkamlash maxsus ekstsentrikli kulachoklar (yon tomonlari arximed spirali bo’yicha jilvirlangan) yordamida amalga oshiriladi. Razvyortkalarning boshqa yig’ma konstruktsiyalari ham bor – ki, bunda har bir sozlashdan so’ng razvyortkani diametri bo’yicha kerakli o’lcham va dopuskka jilvirlanadi. Konusli razvyortkalar . Konusli razvyortkalarni shtift (konusligi 1:50), Morze konusi, metrik konuslar, o’rnatiluvchi zenker va razvyortkalarni o’rnatish (konuslik 1:30) yuzalariga ishlov berib razvyortkalash uchun qo’llaniladi. Konussimon teshiklarni shakllantirish oldindan parmalangan tsilindrsimon yoki konussimon yuzalarda amalga oshiriladi. Bunday razvyortkalar juda og’ir sharoitda ishlaydi, chunki ularda kesuvchi qirralarning uzunligi

(qo’yimni kesuvchi) katta va konusni tashkil etuvchining uzunligiga teng, kesiluvchi qatlamning qalinligi esa diametrlar farqi bilan aniqlanadi. Konusli razvyortkalarning aniqligiga talablar juda yuqori bo’lib, unga birikuvchi detallarning bikrligi, mustahkamligi va germetikligi, uzatilayotgan burovchi momentning qiymati va boshqa omillarga bog’liq bo’ladi. Tsilindrsimon razvyortkalardan farqli ravishda konusli razvyortkalarda kesuvchi va kalibrlovchi qismlarga bo’linish bo’lmaydi, ular bir vaqtning o’zida kesuvchi va kalibrlovchi funktsiyalarni bajaradi. 5.6– a rasmda Morze konusiga ishlov beruvchi uchta nomerli konusli razvyortkalar jamlamasi ko’rsatilgan. Razvyortka №1 – detallarga dastlabki ishlov berishga mo’ljallangan bo’lib, vintli yuzada joylashgan tishlarni pog’onali shakliga ega. Qo’yim tishlarni torets qismida joylashgan kesuvchi qirralar yordamida kesiladi (zenkerlar kabi). Bunday razvyortka bilan ishlov berib bo’linganidan so’ng tsilindrsimon teshik pog’onali yuzaga aylanadi. №1 razvyortkada qirindi kanavkalari to’g’ri chiziqli bo’lib, ularning soni 4...8 taga teng bo’lib konus diametriga bog’liqdir. Razvyortka №2 – detallarga oraliq ishlov berishga mo’ljallangan bo’lib, ishlov beriladigan teshik shakliga ega. Uning kesuvchi qirralari alohida mayda to’g’ri burchakli rezbali uchastkalarga ega. Rezba qadami R =1,5...3,0 mm, kanavkalar kengligi R/2 , chuqurligi esa h 0,2·R . Ushbu razvyortka kesilayotgan qo’yimni ancha mayda holatgacha yanchishni ta’minlaydi.

5.6-rasm. Konusli razvyortkalar jamlamasi: a – dastlabki (№1); b – oraliq (№2); v – toza (№3) Razvyortka №3 – detallarga toza yakuniy ishlov berishga mo’ljallangan bo’lib, kesuvchi qismning butun uzunligi bo’yicha joylashgan to’g’ri profilli tishlarga ega, razvyortkaning teshik ichida tik ishonchli holatini ta’minlash uchun tishlarni cho’qqisida 0,05 mm kenglikka ega bo’lgan lentalar bajariladi. Ushbu razvyortka qo’yimni qoldiq qismini kesib, teshikni kalibrlab kerakli o’lcham va dopuskni ta’minlaydi.

Konusli razvyortkalarda qirindi kanavkalari to’g’ri chiziqli, kesuvchi qirradagi odingi burchak γ =0°, tishlarning orqa yuzalari; №1 razvyortkada zatilovka qilingan, №2 va №3 razvyortkalarda α =5° burchak ostida yo’nilgan. Qattiq qotishmali razvyortkalar. Razvyortkalarda qattiq qotishmalarni qo’llanishi ularni yeyilishga chidamliligini yuqoriligi sababli razvyortkalar turg’unligini bir necha marotaba oshiradi, ayniqsa qiyin ishlov beriluvchi po’lat va yuqori mustahkam cho’yanlarga ishlov berishda. Ammo qattiq qotishmalarni qo’llashda titrashni paydo bo’lishi sababli kesish tezligini oshirib bo’lmaydi. Mashinali razvyortkalarni qattiq qotishma bilan qo’llashni faqat uchta varianti mavjud: 1) ishchi qismini to’liq qattiq qotishmadan tayyorlash; 2) razvyortka korpusiga zamonaviy plastinalarni kavsharlash yoki yig’ma razvyortkalarni pichog’iga kavsharlash; 3) razvyortka korpusiga plastinalarni mexanik usulda mahkamlash. Diametri 3 mm.gacha bo’lgan razvyortkalarni qattiq qotishmalardan yaxlit holda uch, to’rt yoki besh qirrali ko’rinishda (5.7- a rasm) qirindi kanavkasiz kesuvchi qirralarni manfiy oldingi burchak bilan tayyorlanadi. 5.7- b rasmda yaxlit qattiq qotishmali ishchi qismiga ega bo’lgan va po’lat quyruqli kavsharlash usuli bilan biriktirilgan razvyortkaning konstruktsiyasi ko’rsatilgan. Bunday razvyortkalarni 3...12 mm diametrda tayyorlanadi. 5.7- v rasmda qattiq qotishma bilan jihozlangan uchli razvyortka ko’rsatilgan. 5.7- g rasmda – pichoqlariga plastina kavsharlangan korpusga vintlar bilan mahkamlangan o’rnatiluvchi razvyortka ko’rsatilgan. Bunda 150...300 mm diametrli razvyortkalarni pichoqlar tagidagi qistirma yordamida diametri bo’yicha sozlash mumkin bo’ladi.

5.7-rasm. Qattiq qotishmali razvyortkalar: a – qirrali yaxlit; b – quyruqqa kavsharlangan yaxlit qattiq qotishmali ishchi qismli; v – quyruqli qattiq qotishmali plastinalar kavsharlangan; g – qattiq qotishma bilan jihozlangan pichoqli o’rnatiluvchi yig’ma

5.8-rasm. Qattiq qotishmali bir tomonlama kesuvchi razvyortka

Nazorat savollari 1. Razvyortka qanday kesuvchi asbob? 2. Razvyortkaning xarakat kinematikasini gapiring. 3. Razryortkalarning necha hil turi bor? 4. Dastaki razvyortkalar qaerda ishlatiladi? 5. Tsilindrsimon razvyortkalarning konstruktiv elementlari haqida ma’lumot bering. 6. Tsilindrsimon razvyortkalarning geometrik parametrlari haqida ma’lumot bering. 7. Razvyortkaning kesuvchi va kalibrlovchi qismlarini vazifasi nimadan iborat? 8. Razvyortkaning qirindi kanavkasi haqida gapiring. 9. Razvyortkaning mahkamlashni necha usuli bor? 10. Diametri bo’yicha sozlanuvchi dastaki razvyortkalarni gapiring. 11. Konussimon razvyortkalarni ishlatish soxasini gapiring. 12. Qattiq qotishmali razvyortkalar haqida ma’lumot bering.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Кожевников Д . В ., Гречишников В . А ., Кирсанов С . В ., Кокарев В . Н ., Схиртладзе А . Г . Режущий инструмент : Учебник для ВУЗов . Под ред. Кирсанова С.В., М.: Машиностроение, 2004. 512 с.: ил. 2. Справочник конструктора-инструментальщика. Под ред. В.А. Гречишникова и С.В. Кирсанова. 2-е изд., перераб. и доп. - М.:Машиностроение, 2006. 542 с., ил. (Библиотека конструктора). 3. Проектирование фасонного режущего инструмента: Учебное пособие. Сам.гос.тех.ун-т, сост. Ю.И. Иванов. Самара. 2005. 116 с. Допущено УМО АМ в качестве учебного пособия. 4. Справочник конструктора-инструментальщика: Под общ. ред. Баранчикова В.И. - М.:Машиностроение. 1994. 560 с., ил. - (Библиотека конструктора). 5. Металорежущие инструменты: Учебник для ВУЗов по спец. «Технология машиностроения», «Металорежущие станки и инструменты» (Сахаров Г.Н., Арбузов О.Б., Боровой Ю.Л. и др.) - М.: Машиностроение, 1989. 328 с., ил. 6. Справочник технолога-машиностроителя. т.1 и т.2. Под ред. Косилова А.Г. и Мещерикова Р.К - Машиностроение, 2002. 495 с., ил. 7. Грановский Г.И., Грановский В.Г. Резание материалов. М. :Высш.шк., 1985. 305 с., ил.

O'xshashlar

Mashinasozlikda aniqlik

Kesib ishlov berish moslamalari

Умумий вазифали ва ихтисослаштирилган тиркамалар

Автомобил ва автопоезд-фургонлар

Цистернали автомобиллар