O't oldirish tizimlari - Mashinasozlik - Referatlar

O't oldirish tizimlari

Yuklangan vaqt:

13.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

640 KB

Ko'chirib olish

O`t oldirish tizimlari Reja: 1. Kontaktli o`t oldirish tizimi 2. O`t oldirish tizimiga bo`lgan talablar. 3. Kontakt-tranzistorli o`t oldirish tizimi. 4. O't oldirish tizimidagi ishchi jarayon 5. Induktsion g`altakning tuzilishi 6. Elektron o`t oldirish tizimi 7. O`t oldirish shamlari 8. Yonilg`i uzatilishini elektron boshqarish. 9. Dizellarni elektron boshqarish tizimi

Benzinli dvigatellarni o`t oldirish tizimi. O`t oldirish tizimi va uning asosiy elementlarining vazifasi quydagilardan iborat. O`t oldirishi tizimi, karbyuratorli dvigatellarning tsilindrlarida yonilg`i - havo aralashmasini tsilindrlarning ishlash tartibiga mos ravishda, o`z vaqtida ishonchli o`t oldirish uchun xizmat qiladi. Ishchi aralashmani o`t oldirish, har bir tsilindirning yonish kamerasiga o`rnatilgan o`t oldirish svechasi elektrodlari orasidagi elektr razryad natijasida hosil bo`lgan uchqun vositasi bilan amalga oshiriladi. O`t oldirish shamlarining elektrodlari orasidagi uchqun hosil bo`lishi, ularga uzatilgan yuqori kuchlanish (12000V) ta`sirida sodir bo`ladi. Ishchi aralashmani ishonchli o`t oldirish uchun o`t oldirish svechasi elektrodlari orasidagi uchqunli razryad yetarli energiyaga ega bo`lishi zarur. Hozirgi zamon dvigatellarida uchqunli razryad energisi 20-100 mDj ni tashkil qiladi va u dvigatelni hamma ish rejimda me`yorida ishlashini ta`minlaydi. Karbyuratorli avtomobillada, AB yoki generatorning past kuchlanishini elektr razryad hosil bo`lishi uchun yetarli bo`lgan qiymatga ko`tarish va kerakli vaqtda taalluqli tsilindrning o`t oldirish svechasiga uzatish imkoniyatini beruvchi turli o`t oldirish tizimlari ishlatiladi. Bu tizimlar uchqunli razryad uchun zarur energiyani bevosita AB va generatordan emas, balki oraliq energiya to`plagichdan oladi. To`plagich turiga qarab o`t oldirish tizimi ikkiga bo`linadi: - energiyani magnit maydonda (induktivlikda) to`plash; - energiyani elektr maydonda (sig`imda) to`plash. Avtomobil dvigatellarida, aksariyat holda, energiyani induktiv g`altakning magnit maydonida to`plash asosida ishlaydigan o`t oldirish tizimlari tatbiq etilgan bo`lib, ularning quyidagi turlari mavjud: - kontaktli; - kontakt-tranzistorli; - kontaktsiz-tranzistorli. Kontaktli tizimni ko`pincha batareyali yoki klassik o`t oldirish tizimi deb ataladi.

O`t oldirish tizimi asosan kuydagi qismlardan tashkil topgan. 1. Tok manbai - AB va generator. 2. O`t oldirish g`altagi. U tok manbaining past kuchlanishini (12 - 14V), o`t oldirish svechalarining elektrodlari orasida uchqunli razryad hosil qilishi uchun zarur bo`lgan yuqori kuchlanish impulslariga (12000 - 24000V) aylantirib beradi. 3. Uzgich-taqsimlagich. U bir o`qqa joylashgan ikki mexanizm uzgich- taqsimlagichdan iborat. Uzgich zarur vaqitda past kuchlanish zanjirini uzish uchun xizmat qilsa, taqsimlagich o`t oldirish g`altagida hosil bo`lgan yuqori kuchlanishli impulslarini, ishlash tartibiga mos ravishda o`t oldirish shamlariga yetkazish vazifasini bajaradi. Bundan tashqari, uzgich-taqsimlagich o`t oldirishni ilgarilatish burchagini, dvigatelning ishlash sharoitiga mos ravishda o`zgartiruvchi asboblar - markazdan qochma va vakuum rostlagichlar hamda oktan-korrektor o`rnatilgan. 4. O`t oldirish shamlari. Ular dvigatel tsilindrlarining yonish kamerasida uchqunli razryad hosil qilish uchun xizmat qiladi. O`t oldirish tizimining turlari. Batareyadan o`t oldirish sistemasi past kuchlanishli tokni yuqori kuchlanishli tokka aylantirib berish, yuqori kuchlanishli tokni dvigatel tsilindrlariga taqsimlash va bu tokni tsilindr ichida uchqun razryadiga aylantirishga xizmat qiladi. Batareyadan o`t oldirish tizimdan avtomobillarda keng foydalaniladi. Batareyadan o`t oldirish tizimga quyidagi talablar qo`yiladi: ishonchli ishlashi (yuqori kuchlanishli tok hosil qilish va ish aralashmasining dvigatel tsilindrlarida alangalanishi); tuzilishi va o`t oldirish asboblariga xizmat ko`rsatishning oddiyligi; gabarit o`lchamlarining kichik bo`lishi va massasining yengil bo`lishi; uzoqqa chidamliligi; dvigatelning ishlash sharoitiga qarab ish aralashmasini o`t oldirish momentini o`zgartirish ehtimolligi. Batareyadan o`t oldirish tizimga (1 - rasm) past kuchlanishli tok manbalari, past kuchlanishli tokni yuqori kuchlanishli tokka aylantiradigan o`zgartirgich va

yordamchi asboblar kiradi. O`zgarmas yoki o`zgaruvchan tok generatorlari va akkumulyatorlar batareyasi past kuchlanish manbalaridir. Elektr toki o`zgartirgichlariga induktsion g`altak, uzgich, kondensator, taqsimlagich, uchqundan o`t oldirish svechasi kiradi. O`t oldirish o`chirgich, startyor o`chirgichi, past va yuqori kuchlanish simlari yordamchi asboblarga kiradi. Batareyadan o`t oldirish sistemasi ishlayotganida hosil bo`ladigan elektr zanjirlari bilan tanishib chiqamiz. Asboblar tizimi o`t oldirish o`chirgichi vositasida ishga tushirilgach, quyidagi past kuchlanishli tok zanjiri hosil bo`ladi (rasmda tutash strelkalar bilan ko`rsatilgan): akkumulyator batareyasining musbat chiqishi- startyor o`chirgichining qismlari ampermetr o`chirgich - sim induktsion g`altak qismasi VK - B-variator qisma VK, birlamchi chulg`am va induktsion g`altak qismasi sim uzgichning tutashgan kontaktlari massa akkumulyator batareyasining manfiy chiqishi. 1 - rasm. Batareyadan o`t oldirish tizimining sxemasi: 1 - akkumulatorlar batareyasi; 2 - o`t oldirish kaliti; 3 - o`t oldirish g`altagi; 4 - uzgich-taqsimlagich; 5 - kondensator; 6 - o`t oldirish svechalari. O`t oldirishg`altak birlamchi chulg`amidan past kuchlanishli tok o`tishi natijasida uning o`ramlari atrofida magnit oqimi hosil bo`ladi. Keyin uzgich mushtchasi kontaktlarni ajratadi va o`ramlar atrofidagi magnit oqimi yo`qoladi. Bunda induktsion g`altak chulg`ami o`ramlarini magnit oqimi kesib o`tadi, birlamchi chulg`amda o`zinduktsiya e.yu.k., ikkilamchi chulg`amda o`zaro

induktsiya e.yu.k., g`altak o`zagida esa uyurma tok hosil qiluvchi e.yu.k. induktsiyalanadi. Dvigatel o`rta va katta tezliklarda ishlayotganda batareyadan o`t oldirish asboblari past kuchlanishli tokni generatordan oladi, unda past kuchlanishli tok zanjiri quyidagicha bo`ladi: generatorning musbat cho`tkasi-generator qismasi Ya - rele-rostlagich qismasi B -o`t oldirish o`chirgichi sim variator va induktsion g`altakning birlamchi chulg`ami sim uzgichning tutashgan kontaktlari massa - generatorning manfiy cho`tkasi. Kontaktlar tutashgan paytda induktsion g`altakning ikkilamchi chulg`amidagi yuqori kuchlanishli tok zarur kattalikka ko`paymaydi, chunki bunga o`zinduktsiya e.yu.k. to`sqinlik qiladi. Lents qonuniga ko`ra o`zinduktsiya e.yu.k. akkumulyator batareyasi e.yu.k.ga qarama - qarshi yo`nalgan. Natijada induktsion g`altakning birlamchi chulg`amida tokning oshishi sekinlashadi, magnit maydoni uning o`ramlari atrofida sekin ortib boradi va shuning uchun ikkilamchi chulg`amda istalgan miqdorda kuchlanish hosil qilish mumkin emas. Aksincha, yo`qolib boruvchi magnit oqimi ta`sirida birlamchi chulg`am zanjiri uzilganda magnit oqimiga qarama - qarshi yo`nalgan o`zinduktsiya e.yu.k. hosil bo`ladi. O`zinduktsiya e.yu.k. ta`sirida yangi tok, ya`ni akkumulyator batareyasi yoki generatordan keluvchi tok bilan yo`nalishi bir xil bo`lgan uzuvchi tok hosil bo`ladi. Ko`paygan kuchlanishning yig`indi toki (300V gacha) uzgich kontaktlari bir - biridan ajralganda ular orasida kuchli uchqun hosil qiladi. Kontaktlar orasida uchqun chiqishi quyidagi sabablarga ko`ra maqsadga muvofiq emas: Induktsion g`altakning ikkilamchi chulg`amidagi o`zaro induktsiya e.yu.k. kamayadi, chunki kontaktlar ajralishi vaqtida uchqun tokning va chulg`am o`ramlari atrofidagi magnit oqimining bir zumda yo`qolishiga to`sqinlik qiladi; Kontaktlar qiyin eriydigan metall - volframdan yasalganiga qaramay oksidlanadi va metall richagcha kontaktidan ko`zg`almas kontaktga o`tadi, bu ularni tez - tez tozalashni talab qiladi (bu hol kontaktlar eroziyasi deb ataladi). Kuchli uchqun chiqishining oldini olish uchun batareyadan o`t oldirish tizimga uzgich kontaktlariga parallel qilib kondensator ulanadi. SHunday sig`imli

kondensator tanlash kerakki, bunda induktsion g`altakning ikkilamchi chulg`amidagi kuchlanish eng ko`p bo`lganda uzgich kontaktlari orasida ular bir - biridan ajralgan paytda uchqun eng kam chiqsin (0,17 - 0,25 mkF). O`t oldirish tizimining vazifasi tsilindrdagi yonuvchi aralashmani o`z vaqtida, elektr uchqini yordamida alangalantirishdan iborat. TICO va DAMAS avtomobillarining o`t oldirish tizimining sxemasi 2 - rasmda keltirilgan. 3.2 - rasm. O`t oldirish tizimining sxemasi. 1 - akkumulyator batareyasi; 2 - asosiy saqlagich; 3 - o`t oldirishni o`chirgichi; 4 -saqlagich; 5 - o`t oldirish g`altagi; 6 - taqsimlagich; 7 - taqsimlagich rotori; 8 - elektr magnitli datchik; 9 - tranzistorli boshqarish bloki; 10 - rotor; 11 - o`t oldirishni vakuum rostlagichi; 12 - o`t oldirgichni markazdan qochma rostlagichi; 13 - o`t oldirish svechalari. Kontaktli o`t oldirish tizimi. O`t oldirish tizimidagi uzgich - taqsimlagich ko`p xizmat talab etadi, chunki uning ishqalanuvchi qismlarini yeyilishi sababli, doimiy moylashni talab etadi. Taqsimlagichning qopqog`ini ifloslanishi va yuqori kuchlanishli o`tkazgichlarni uyalariga zich o`tirmasligi, qopqoqning sirtini shikastlanishiga yoki izolyatsiyani yo`qolishiga olib keladi. Katta qiymatli (3 4 - 4A) to`kning tez - tez uzilishi, uzgichning kontaktlarini kuyishiga sabab bo`ladi. Kontaktli o`t oldirish tizimidagi taqsimlagichni dvigateldan yechib olinib: sirti tozalanadi; qopqoqning ichki yuzasi tozalanadi; kontaktlarning holati va tutashish holatidagi o`t oldirishni ilgarilatish burchagi va o`t oldirishni ilgarlatish avtomatining ishlashi tekshiriladi: filts, richagning o`qi va mushtchali vtulkasi moylanadi.

Kontakt - tranzistorli o`t oldirish tizimining taqsimlagichigini avtomobildan yechib olmasdan, changdan tozalanadi. qopqog`ini yechib olib ichki yuzasi, kontaktlari tozalanadi, podshipniklari, filts, richakcha o`qi va mushtli mufta moylanadi. Kontaktli va kontakt - tranzistorli taqsimlagichlarni avtomobil 45 4 50 ming km masofani bosib o`tgandan so`ng, avtomobildan yechib olinib chuqurlashtirilgan texnik xizmat ko`rsatiladi. Zamonaviy avtomobillarda, shu jumladan UZDM avtomobillarida ham, magnit - elektr datchikli, kontaktsiz - tranzistorli - (TICO), kontaktsiz - optik datchikli, elektron boshqaruv blokiga ega bo`lgan (MATIZ) va magnit - elektr datchikli, elektron boshqaruv blokiga ega bo`lgan (NEXIA) o`t oldirish tizimlari ishlatilmoqda. MATIZ avtomobilining o`t oldirish tizimining tuzilishi, tashhislash va TXK to`g`risida qisqacha ma`lumot berishni lozim topdik. 3- rasm . MATIZ avtomobilining o ` t oldirish tizimi 1 - o ` t oldirish g ` altagi ; 2 - o ` t oldirish svechasi ( shami ); 3 - markaziy to ` k o ` tkazich ; 4 - svechalarga to ` k o ` tkazgichlar ; 5 - tayanchli qisqich ; 6 - mahkamlovchi qisqich ; 7 - taqsimlagich ; 8 - mufta ; 9 - zichlagich ; 10 - korpus ; 11 - o ` q ; 12 - fiksator ; 13 - optik datchik ; 14 - plastina ; 15 - vtulka ; 16 - teshikchali disk ; 17- qopqoq ; 18 - ekran ; 19 - rotor ; 20 - qopqoqning zichlagichi ; 21 - taqsimlagichning qopqog ` i . O`t oldirish tizimiga bo`lgan talablar. IYoDlarining ishlash sharoitiga ko`ra, o`t oldirish tizimlari quydagi asosiy talablarga javob berishi kerak:

- dvigatelning hamma ish rejimlarida o`t oldirish svechalari elektrodlari orasidagi tirqishini teshib o`tishi uchun yetarli bo`lgan yuqori kuchlanishni avj oldirish; - o`t oldirish svechalari elektrodlari orasida hosil bo`ladigan uchqun, dvigatelni ishga tushirish jarayonida va boshqa barcha ish rejimlarida yonilg`i aralashmasini ishonchli o`t oldirish uchun yetarli energiyaga ega bo`lishi; - ishchi aralashma aniq, belgilangan vaqtda o`t oldirilib, dvigatelning ishlash sharoitiga mos tushishini ta`minlanishi; - dvigatelni me`yoriy va tejamli ishlashini ta`minlashda alohida o`rin tutganligi sababli, o`t oldirish tizimining hamma qismlari yuqori ishonchlilik darajasiga ega bo`lishi; - o`t oldirish svechalari elektrodlarining yemirilish darajasi belgilangan chegarada bo`lishini ta`minlash kerak. Yuqorida keltirilgan talablardan kelib chiqib o`t oldirish tizimi quydagi ko`rsatkichlar bilan tavsiflanadi: - avj oldirilgan yuqori (ikkilamchi) kuchlanish, U max ; - yuqori kuchlanish bo`yicha jamg`arma koeffitsenti K j ; - uchqunli razryad ko`rsatkichlari; - o`t oldirishni ilgarilatish burchagi; - yuqori kuchlanishning o`sish tezligi. Kontakt-tranzistorli o`t oldirish tizimi. Keyingi vaqtda karbyuratorli yuk va boshqa avtomobillarga kontakt - tranzistorli o`t oldirish tizimi o`rnatiladigan bo`ldi. Bunga sabab odatdagi batareyadan o`t oldirish tizimi qator kamchiliklarga ega bo`lib, faqat yarim o`tkazgichli asboblar joriy etilgach, bu kamchiliklardan qutilish imkoni tug`ildi. Kontakt-tranzistorli o`t oldirish tizimi odatdagi o`t oldirish tizimga nisbatan quyidagi afzaliklarga ega: 1. Uzgich kontaktlari indkutsion g`altakning birlamchi chulg`amidan o`tuvchi past

kuchlanishli tokdan holi, shuning uchun ularni avtomobil 100 - 150 ming km yurgach, tozalash kerak (oddiy batareyadan o`t oldirish tizimga ega bo`lgan avtomobillardagi uzgich kontaktlari tez - tez tozalab turiladi, 30 - 40 ming km yurgach, hatto kuchli eroziyaga duch kelgani uchun ularni almashtirish kerak). 2. Induktsion g`altakning ikkilamchi chulg`amdagi kuchlanish 30000V gacha, ya`ni oddiy batareyadan o`t oldirish tizimi kuchlanishiga nisbatan kamida 25% ko`payadi. Bunga sabab g`altakning birlamchi chulg`amidagi tok 7 - 8A gacha oshishidir (odatdagi batareyadan o`t oldirish tizimi B -13 g`altagining birlamchi chulg`amidagi tok 2 - 2,5A ga teng). 3. Induktsion g`altakning ikkilamchi chulg`amida kuchlanish oshishi natijasida svecha elektrodlari orasidagi zazorni 1 - 1,2 mm gacha kattalashtirish imkoni tug`ildi, bu o`z navbatida uchqunni uzaytirish va buning hisobiga ish aralashmasining dvigatel tsilindrlarida to`la yonishiga erishish imkonini berdi. 4. Svecha elektrodlari orasida hosil bo`ladigan kuchli uchqun sababli dvigatelni ishga tushirish osonlashadi, undan foydalanish qulaylashadi va tejamliligi oshadi. 5. Kontaktlarning kuyish va oksidlanishini yo`qotishyonilg`i sarfini 2% kamaytirish imkonini berdi, chunki dvigatelning kontakt - tranzistorli tizimi bilan ishlashida o`t oldirishni ilgarilatish burchagi o`zgarmaydi. 6. Dvigatel tirsakli valining aylanish soni va uning siqish darajasini anchagina oshirish mumkin (odatdagi batareyadan o`t oldirish tizimi mavjudligida tirsakli valning aylanish sonini oshirish dvigatelning to`xtab - to`xtab ishlashiga sabab bo`ladi). Kontakt - tranzistorli o`t oldirish tizimga qo`shimcha ikki sektsiyali rezistorlari induktsion g`altak, taqsimlagich va uzgich, tranzistor kommutatori, uchqundan o`t oldirish svechasi, simlar va o`t oldirish uchirgichi kiradi (4 - rasm). Kontakt - tranzistorli o`t oldirish tizimda B - 114 induktsion g`altagi eng ko`p tarqalgan. U B - 1 g`altagidan, asosan ikkilamchi chulg`amda o`ramlar soni ko`pligi bilan (41500 o`ram) farq qiladi. U ikkita chiqish qismasiga ega: qisma K qo`shimcha rezistor qismasi K ga, nomsiz qisma tranzistor kommutatorining mos

ravishdagi qismasiga ulanadi. Bundan tashqari, yuqori kuchlanishli tok uchqun ham chiqish bor. G`altak SE107 qo`shimcha ikki sektsiyali rezistor bilan ishlaydi. Rezistorlar konstantan simdan yasalgan (qarshiligi 0,5 Om dan), o`zaro ketam - ket ulangan. Dvigatelni ishga tushirishda uchirgich 14 rezistorlardan birini avtomatik uzadi, bu dvigatelni ishga tushirish vaqtida startyorni ta`minlaydigan tokning kamayishiga yo`l kuymaydi. Yuk avtomobiliga o`rnatiladigan R4-D yoki R13-D uzgich - taqsimlagichi uzgich, sakkiz uchqunli taqsimlagich, markazdan qochirma va vakuum rostlagichlar hamda oktan-korrektordan iborat. Bu asboblarda kondensatorlar yo`q. Agar kontakt -tranzistorli o`t oldirish tizimga uzgich - taqsimlagich o`rnatilayotganda kondensator olinsa, R4-D uzgich - taqsimlagichi o`rniga R4-V yoki R4-V2 uzgich -taqsimlagichini qo`yish mumkin. TK102 tranzistor kommutatori tranzistorli ishga tushirish va uni teshilishdan himoya qilishga xizmat qiladi. Asbob germaniyli TG701-A tranzistori, germaniyli D7J diodi, kremniyli D 817V stabillitroni, ikkita sopol rezistor (2 va 20 Om) sig`imi 1 mkF bo`lgan kondensator, sig`imi 50 mkF bo`lgan elektrolitik kondensator va impulsiy transformatorlarni o`z ichiga oladi.

TG701-A tranzistorli emitter bilan kollektor orasidan 160 V gacha kuchlanishni, kollektordagi tok kuchini esa 12A gacha o`tkaza oladi. Tranzistor 65°S dan ortiq qizimasligi lozim. Diod, stabilitron, rezistorlar va kondensator tranzistorning himoya blokini tashkil qiladi. Impulsiy transformator ikkita: birlamchi (50 ta o`ram, qarshiligi 0,14 Om) va ikkilamchi (150 ta o`ram, qarshiligi 70 Om) chulg`amdan iborat. Kommutator quyidagi chiqish qismlariga ega: M - mashina massasiga ulangan, T (taqsimlagich) - uzgich-taqsimlagichga ulangan, (g`altak) - qisma K bilan induktsion g`altakka ulangan, nomsiz qisma-g`altakning mos ravishdagi qismasiga ulangan. Dvigatelni startyor yordamida ishga tushirishda o`t oldirish uchirgichi bir vaqtda startyorni ulash relesini zanjirga ulaydi, natijada qo`shimcha rezistordan biri qisqaradi. Bu zanjirdagi tokning va induktsion g`altakning ikkilamchi chulg`amidagi kuchlanishning oshishiga sabab bo`ladi, biroq startyorga keladigan tok kamaymaydi. Uzgich kontaktlari aylanuvchi mushtchalar ta`sirida ajralgan zahoti tranzistorni boshqaruvchi tok bir oyda yo`qoladi. Bu tranzistor qarshiligini keskin kamaytiradi va u berkitiladi. Past kuchlanishli ish tokining zanjiri ham uziladi. SHu bilan bir vaqtda impulsiy transformator ishga tushadi. Uzgich kontaktlari ajralganda impulsiy transformatorning ikkilamchi chulg`amida ta`siri past kuchlanishli ish tokining yo`nalishiga qarama-qarshi bo`lgan o`zaro induktsiya e.yu.k. paydo bo`ladi. Natijada tranzistorning berkilishi tezlashadi. O`zaro induktsiya e.yu.k. impulsli ishlaydi, shu e.yu.k. hosil qilgan tok esa rezistorning qiziqishiga sarflanadi. Bir vaqtda induktsion g`altakning ikkilamchi chulg`amida yuqori kuchlanishli tok hosil bo`ladi (17-30 ming V). Bu tok taqsimlagich orqali uchqundan o`t oldirish svechalariga beriladi. Bir vaqtda impulusliy transformatorda 100V gacha o`zinduktsiya e.yu.k. hosil bo`ladi. Uzgich kontaktlari tutashganda uning ta`sirida kondensator zaryadlanadi, ajralganda esa rezistorda zaryadsizlanadi. Rezistorning qizishi tranzistorni qizishdan saqlaydi.

Tranzistorni o`zinduktsiya toki teshilishidan oldini olish uchun induktsion g`altakning birlamchi chulg`amiga ketma-ket ulangan diodlar va to`g`ri o`tkazuvchanlikning qarama-qarshi yo`nalishiga ega bo`lgan stabilitron parallel ulanadi. Diod past kuchlanishli tokni g`altakning birlamchi chulg`amidan o`tmay stabilitron orqali o`tishiga to`sqinlik qiladi. Stabilitron esa o`zinduktsiya tokini (agar uning kuchlanishi 100V dan oshib ketsa) o`tkazadi. Natijada g`altakning birlamchi chulg`ami zanjiridagi umumiy kuchlanish uziladi. Tranzistor, shuningdek past kuchlanishli tok zanjiridagi impulsiy kuchlanish oshganda zaryadlanadigan elektrolitik kondensatorni shikastlanishdan saqlaydi. Kontakt-tranzistorli o`t oldirish tizimini ishlatishda quyidagilarga rioya qilish lozim: 1) dvigatel to`xtagan zahoti o`t oldirishni o`chirish; 2) tranzistor kommutatorini qismlarga ajratmaslik; 3) kommutator yoki qarshiliklarga ulangan simlarni almashlab ulamaslik; 4) qarshiliklarni qisqa tutashtirmaslik; 5) uchqundan o`t oldirish svechasining elektrodlari orasidagi normal tirqishni muntazam tekshirib turish va o`rnatish; 6) massaga batareyaning faqat manfiy qismasini ulash. O't oldirish tizimidagi ishchi jarayon. Uzgich kontaktlarining tutashi va birlamchi tokning o`sishi. Uzgich-taqsimlagich batareyadan o`t oldirish tizimdagi past kuchlanishli tok zanjirini uzish va ulash, yuqori kuchlanishli tokni o`t oldirish svechalariga taqsimlash va dvigatelning ish rejimiga qarab o`t oldirishni ilgarilatish burchagini o`zgartirishga xizmat qiladi. Uzgich - taqsimlagichlar ichida eng ko`p tarqalganlaridan R - 20 quyidagi asosiy qismlardan: uzgich, taqsimlagich markazdan qochirma rostlagich, vakuum rostlagichi, oktan-korrektor, kondensator, yuritish valigi va korpusdan iborat.

Uzgichning tuzilishi bilan tanishib chiqamiz (3.5 - rasm), u disk sharikli podshipnik yuqorigi disk va mushtcha shaybasini o`z ichiga oladi. Yuqorigi disk pastki diskka nisbatan ma`lum burchakka buriladi. SHarikli podshipnik burilishni rivojlashtiradi. Uchqun chiqishi natijasida sodir bo`ladigan shariklar eroziyasini bartaraf etish uchun ikkala disk shuntlovchi sim bilan ulangan. Yuqorigi diskka quyidagi detallar o`rnatilgan: o`q rostlash plastinasi rostlash vinti qisish vinti qo`zg`almas kontakt tekstolit kolodka richagcha qo`zg`aluvchan kontakt prujina kronshteyn ulash simi yon qisma plita. Qo`zg`almas va qo`zg`aluvchan kontaktlar magnetodagi singari erish temperaturasi yuqori bo`lgan (3000°S dan yuqori) volframdan yasalgan. SHayba aylanganda uning chiqig`i tekstolit kolodka tovoniga bosadi, u o`qda aylanib, kontaktni ajratadi. So`ngra kontaktlar yassi prujina ta`sirida yana tutashadi. SHunday qilib, batareyadan o`t oldirish tizimida past kuchlanishli tok zanjiri uziladi. Yuqorigi diskka joylashgan boshqa detallar uzgich kontaktlari orasidagi tirqishnini o`rnatishga xizmat qiladi. Mushtcha shaybasi plita vositasida moylanadi. Uzgich-taqsimlagich korpusiga kondensator, kondensatordan chiqqan sim esa yon qismaga mahkamlanadi. SHu qismaning o`ziga induktsion g`altak qismasi R dan chiqqan sim ulanadi. Korpus ichida yon qismaga simning bir uchi, uning ikkinchi uchi esa stoyka va yassi prujina orqali qo`zg`aluvchan kontaktga ulangan. 5 a - rasm . Past kuchlanishli elektr zanjiri : 1 - " massa " avtomobil ; 2 - akkumulyator batareyasi ; 3 - o ` t oldirish kaliti ; 4 - induktsion g ` altak ; 5 - birlamchi chulg ` am ( past

kuchlanish ); 6 - kondensator ; 7 - harakatlanuvchi kontakt ; 8 - harakat - lanmaydigan kontakt ; 9 - quloqcha ; 10 - qirrali kontakt . 5b - rasm. yuqori kuchlanishli elektr zanjiri: 1 - g`altak; 2 - ikkilamchi chulg`am; 3 - yuqori kuchlanishli sim; 4 -taqsimlagich qopqog`i; 5 - svechani yuqori kuchlanishli simi; 6 - svecha; 7 -yuqori tok taqsimlagich ("begunok"); 8 - rezistor; 9 - taqsimlagichni markaziy kontakti; 10 - yon kontakt qopqog`i. Taqsimlagich dvigatel tsilindrlari bo`yicha yuqori kuchlanishli tokni taqsimlashga xizmat qiladi. U rotor karbolit qopqoq va sirpanuvchi kontaktdan tuzilgan. qopqoq uzgich-taqsimlagich korpusiga ikkita prujinali lo`kidon yordamida mahkamlangan. Taqsimlagichni korpusga to`g`ri biriktirish uchun unga korpus shtifti kirib turadigan paz qilingan. Pazga rezina qistirma qo`yilgan, bu birikma zichligini ta`minlaydi.

6 - rasm . Uzgich - taqsimlagich : 1 - vakuum sozlagich diafragmasi ; 2 - vakuum sozlagich korpusi ; 3 - tyaga ; 4 - tayanch plastina ; 5 - taqsimlagich rotori (" begunok "); 6 - kontaktni yon qopqog ` i ; 7 - markaziy kontakt qopqog ` i ; 8 - kontakt burchagi ; 9 - rezistor ; 10 - rotorni tashqi kontakt plastinisi ; 11 - taqsimlagiq kopqog ` i ; 12 - markazdan qochma rostlagich plastinasi ; 13 - uzgich quloqchasi ; 14 - yukchalar ; 15 - kontakt gruppasi ; 16 - uzgichni suruluvchi plastinasi ; 17 - kontakt guruppasini qotirish vinti ; 18 - kontaktdagi zazorni sozlash pazi ; 19 - kondensator ; 20 - uzgich - taqsimlagich korpusi ; 21 - ulovchi valik ; 22 - quloqchani moylash filanetsi . Qopqoqning bosh chiqishiga induktsion g ` altakdan chiqqan yuqori kuchlanish simi ulangan , yon chiqish esa yuqori kuchlanish simi vositasida o ` t oldirish svechalariga ulangan . CHiqish ichida elektrod bor. qopqoq ichida bosh chiqish teshigiga burchaklik va prujinadan iborat sirpanuvchi kontakt qo`yilgan. Burchaklik prujina yordamida rotorning eltish plastinasiga siqib qo`yilgan. Burchaklik qarshiligi 8 - 14 Om bo`lib, u radioxalaqitni kamaytirish uchun ham xizmat qiladi. Rotor ham karbolitdan yasalgan. U markazdan qochirma rostlagich vtulkasiga o`rnatilgan va u bilan birga soat strelkasi harakati bo`ylab aylanadi. Rotor vtulka liskisiga rotor teshigiga qo`yilgan prujina yordamida zich o`tkaziladi. Rotor plastinalarining uchi bilan qopqoq elektrodlari orasida qo`shimcha uchqun oralig`i

deb ataluvchi 0,3 - 0,7 mm tirqish bor. U induktsion g`altakning ikkilamchi chulg`amida yuqori kuchlanishli tokning oldindan hosil bo`lishi, shuningdek uchqundan o`t oldirish svechasi elektrodlari orasida kuchlanish oshishining oldini olish uchun zarur. qo`shimcha uchqun oralig`i azot va azot kislotasi bug`ining ajralib chiqishini tezlashtiradi, u esa uzgich-taqsimlagich qopqog`i elektrodlarining korro-ziyalanishini tezlashtiradi. SHuning uchun bu bug`larni chiqarib yuborish uchun qopqoqda (prujinali lo`kidon pastrog`ida) shamollatish teshiklari bor. Markazdan qochirma rostlagich (7 - rasm) dvigatel tirsakli valining aylanish chastotasiga qarab o`t oldirishni ilgarilatish burchagini avtomatik o`zgartirishga xizmat qiladi. Uning asosiy qismlari pastki plastina, markazdan qochirma yukcha. Ularning o`qi va barmog`i, tortish prujinasi va yuritish valigi 6 lardan iborat. Plastina qo`zg`almas qilib valikka o`rnatilgan. 7 - rasm. Markazdan qochma rostlagichni umumiy ko`rinishi. 1 - uzgich quloqlari; 2 - quloqcha ftulkasi; 3 - suriluvchi plastina; 4 -yukchalar; 5 - yukchalar o`qi; 6 - tayanch plastina; 7 - yurituvchi valik; 8 - siquvchi prujina. а) б )

8 - rasmSozlagich detallarini joylashishi: a) yukchalar joyida, b) yukchalar qochgan. 1 - uzgich quloqlari; 2 - quloqcha vtulkasi; 3 - suriluvchi plastina; 4 - yukchalar; 5 - yukchalar o`qi; 6 - tayanch plastina; 7 - yurituvchi valik; 8 - squvchi prujina. Yukchalar o`qda erkin aylanadi va prujina bilan tortilib turiladi. Yuk barmog`i vtulka bilan birga valikda erkin aylanadigan yuqorigi plastinka teshigiga kirib turadi. Uzgichning mushtchali shaybasi va taqsimlagich rotorning yuqorigi vtulkasi vtulka bilan birga aylanadi. SHunday qilib, shayba taqsimlagich rotori markazdan qochirma rostlagich orqali yuritish valigidan harakatlanadi. Dvigatel tirsakli valining aylanish soni oshganda yukcha markazdan qochirma kuch tag`sirida o`z prujinalarining qisish kuchini yengib keriladi. Barmoq plastina teshigli devorini bosadi va u valikning aylanishi tomoniga bir oz suriladi. Mushtchali shayba va taqsimlagich rotori yuqorigi plastina bilan birga o`sha tomonga aylanadi. Mushtchali shayba chiqig`i tekstolit kolodkasi tovoniga oldinroq o`tadi, bu uzgich kontaktlarining ilgariroq ajralishiga sabab bo`ladi. SHu paytda g`altakda paydo bo`lgan yuqori kuchlanishli tok, shuningdek dvigatel tsilindriga ilgari beriladi, chunki shu paytda taqsimlagich rotori qopqoq elektrodi qarshisida bo`ladi. Tirsakli valining aylanish chastotasi kamayganda yukchaning markazdan qochma kuchi kamayadi, prujina ularni tortadi va yuqorigi plastina dastlabki holatga qaytadi. Masalan, taqsimlagich valigining aylanish chastotasi 300 ayl/min bo`lganda markazdan qochirma avtomat o`t oldirishni ilgarilatish burchagini 0 - 2°, 1300 ayl/min bo`lganda 7,5-10°, 1900 ayl/min bo`lganda 11-13° atrofida o`rnatadi. Vakuum rostlagichi (3.9 - rasm) dvigatelga tushadigan yuklamaga qarab o`t oldirishni ilgarilatish burchagini o`zgartirishga xizmat qiladi. U korpus quvur prujina membrana va richagchadan tuzilgan. Quvur rostlagich korpusining ichki bo`shlig`ini karbyurator patrubogining ichki bo`shlig`iga tutashtiradi. Richagcha uzgich yuqorigi diskining shtiftiga kiygizilgan. Dvigatel kichik yuklamada ishlayotganda karbyuratorning drossel zaslonkasi deyarli berk bo`ladi. Rostlagichning ichki bo`shlig`ida membrana oldida (prujina

tomondan) siyraklanish hosil bo`ladi. Normal atmosfera bosimi ta`sirida membrana uzgich tomondan egilib, prujinani qisadi. Richagcha uzgichning yuqorigi diskini kulachokli shaybaning aylanishiga qarama - qarshi tomon buradi. Natijada uzgich kontaktlari yuqorigi disk burilishdan oldin ajraladi va o`t oldirishni ilgarilatish burchagi kattalashadi. Siyraklanish kamayishi, ya`ni yuklama oshishi bilan, yuqorigi disk bo`shagan prujina tag`sirida dastlabki holatga qaytadi. 9 - rasm . Vakuum rostlagichning umumiy ko ` rinishi . a ) yondirish burchigini kechiktirish b ) yondirish burchagini tezlatish Ba ` zi hollarda vakuum rostlagichi faqat drossel zaslonkasining ochilishi darajasiga qarab emas , balki dvigatel tirsakli valining aylanish soniga qarab o ` t oldirish burchagini o ` zgartiradi . Masalan, drossel zaslonkasi bir xil holatdaligida dvigatel yuklamasi oshganda tirsali valning aylanish soniga kamayadi. Bu hol havoning harakat tezligini, shuningdek siyraklanish darajasini o`zgartirishga ham sabab bo`ladi. So`ngra vakuum rostlagichi dvigatel normal ishlashi uchun o`t oldirishni ilgarilatish burchagini korrektirlab ishga tushadi. Markazdan qochirma va vakuum rostlagich birga ishlashi natijasida ancha ratsional o`t oldirish burchagi hosil bo`lishiga erishiladi. Oktan - korrektor (3.10 - rasm) benzin sorti (uning oktan soni) va dvigatelning ishlash sharoitiga qarab o`t oldirishni ilgarilatish burchagini o`zgartirishga xizmat qiladi. Masalan, avtomobil dvigateli normal ishlashi uchun oktan soni 70 bo`lgan benzin ishlatiladi. Oktan soni kichiqroq bo`lgan benzinni ishlatish dvigatelning normal ishlashini buzushga olib keladi, ya`ni yuqori detonatsiya paydo bo`ladi.

10 - rasm. Uzgich-taqsimlagich oktan-korrektori: 1 - pastki plastina; 2 - mahkamlash bolti uchun teshik; 3 - yuqorigi plastina; 4 - o`rnatish vinti teshik; 5 - o`rnatish plastinasi; 6 - o`rnatish vinti; 7 - bolt uchun teshik; 8- vint; 9 - rostlash gaykalari; 10 - barmoq; 11 - shtift; 12 - pastki plastina kronshteyni . U krivoship - shatunli mexanizm detallari va dvigatel tsilindri kallagining yemirilishi va tez yeyilishiga sabab bo`ladi. Agar oktan - korrektor yordamida o`t oldirishni ilgarilatish burchagi o`zgartirilsa, detonatsiyaning oshishini bartaraf etish mumkin. Pastki va yuqorigi plastinalar, o`rnatish plastinkasi o`rnatish vinti rostlash gaykasi prujinali shtift va biriktirish boltlari oktan - korrektorning asosiy qismlari hisoblanadi. Pastki plastinada 12 bo`limli shkala (noldan har tomonga oltita bulim) bor. Har bir bulim uzgich korpusining 1 ° burilish va tirsakli valning 2 ° ga burilishiga mos keladi. SHkalaning bir tomonida plyus, ikkinchi tomonida minus ishorasi bor. Pastki plastina dvigatel blokiga teshikdan o`tuvchi bolt bilan mahkamlangan. Yuqorigi plastinadagi ko`rsatkich shkala bo`limlari uzra suriladi. O`rnatish plastinasi uzgich korpusiga teshik orqali bolt bilan mahkamlanadi. O`t oldirishni ilgarilatish burchagi gaykalardan birini mahkamlab. Ikkinchisini bo`shatib o`zgartiriladi. Bunda yuqorigi plastina o`rnatish plastinasi bilan birga buriladi, yuqorigi plastina ko`rsatkichi esa shkala bo`limlari uzra suriladi. Plastina shkalaning «-» tomoniga burilsa, o`t oldirishni ilgarilatish burchagi kichrayadi, «+» tomoniga burilsa, o`t oldirishni kattalashadi, chunki yuqorigi plastina bilan birga kontaktli uzgich korpusi ham buriladi. Plastinalar burilganda kontaktlar mushtchli shayba chiqig`idan yo uzoqlashadi yoki unga yaqinlashadi.

Yuk avtomobiliga o`rnatiladigan R4-V uzgich qator afzaliklarga ega. Mushtchali shayba sakkizta chiqiqli (dvigateldagi tsilindrlar soniga moslab) qilib ishlangan. CHiqiqlar kontaktlar tez ajralishi uchun maxsus profilga ega. Kondensator yuqorigi diskka o`rnatilgan bo`lib, ishlayotganda qopqoq bilan berkitilgan bo`ladi. Uzgich prujinasi bilan birga oqartirilgan mis plastina ham mahkamlangan. U prujinani tok yuklanishidan saqlaydi. Induktsion g`altakning tuzilishi Induktsion g`altak yoki o`t oldirish g`altagi past kuchlanishli tokni yuqori kuchlanishli tokka aylantirishga xizmat qiladi. Batereyadan o`t oldirish tizimda B- 1 g`altagidan keng foydalaniladi. Uning asosiy qismlari: korpus magnit o`tkazgich, o`zak, birlamchi chulg`am, ikkilamchi chulg`am, chinni izolyator va qismali qopqoq. Korpusga skoba mahkamlangan bo`lib, g`altak uning yordamida dvigatelga mahkamlanadi. Induktsion g`altak bilan birga qo`shimcha qarshilik yoki variator o`rnatiladi (11 - rasm). Magnit o`tkazgichlar transformator po`latidan yasalgan bo`lib, birining ustiga ikkinchisi qo`yilgan ikkita yarim tsilindrdan tashkil topgan. G`altak o`zagi ham, shuningdek bir-biridan kuyundi bilan izolyatsiyalangan alohida polosali transformator po`latidan yasalgan. O`zakning bir uchi izolyatorga, ikkinchi uchi prujina orqali qopqoqqa taqaladi. O`zakka ikkilamchi chulg`am, unga esa birlamchi chulg`am joylashgan. CHulg`amlarning bunday joylashishi birlamchi chulg`amdan g`altak korpusiga issiqlik uzatishni yaxshilaydi. CHulg`am qatlamlari bir - biridan kondensator qog`ozi bilan izolyatsiyalangan. Bundan tashqari, yaxshi izolyatsiyalash uchun chulg`amlarga transformator moyi shimdirilgan, g`altak ichiga esa bitum sostavi quyilgan. Korpus bilan qopqoq orasiga benzinga chidamli rezinadan yasalgan zichlash qistirmasi qo`yilgan.

11 - rasm. Induktsion g`altakni umumiy ko`rinishi. 1 - izolyator, 2 - asos, 3 - himoyalash qog`ozi, 4 - birlamchi chulg`am, 5 - ikkilamchi chulg`am, 6 - chulg`amlar orasidagi himoyalash qog`ozi, 7 - birlamchi chulg`am klemmasi, 8 - kontakt vint, 9 - markaziy klemma, 10 - qo`qoq, 11 - birlamchi va ikkilamchi chulg`am klemmasi, 12 - markaziy klemma prujinasi, 13 - ikkilamchi chulg`am karkasi, 14 - birlamchi chulg`amni ustki ximoyasi, 15 - g`altakni qotirish markazi, 16 - tashqi magnit himoyasi, 17 - o`zak. Ikkilamchi chulg`amning bir uchi kontakt plastinasi orqali karbolit qisma burab kirgizilgan (unga yuqori kuchlanishli sim tomiri qo`yilgan) g`altak chiqishiga, ikkinchi uchi g`altak ichidagi birlamchi chulg`am oxiriga ulangan. Birlamchi chulg`amning bir uchi qopqoq qismasiga, ikkinchi uchi g`altak qismasi VK ga ulangan. Variator g`altakning qizishini kamaytirish va dvigatel tirsakli valining aylanish chastotasi o`zgarganda unda normal tokni saqlashga xizmat qiladi. U spiral shina chinni izolyator, asos va biriktirish vintidan tuzilgan. Spiral qarshiligi 1,20 Om bo`lgan (qiziganda 4,20 Om gacha oshadi) po`lat simdan yasalgan bo`lib, u birlamchi chulg`am zanjiriga ketma-ket ulangan. Agar dvigatel sekin aylanishda ishlasa, unda uzgich kontaktlari dvigatel tez aylanishda ishlayotgandagiga nisbatan ancha uzoq vaqt tutashib turadi. Joul-Lents qonuniga ko`ra o`tkazgichning qizishi faqat tok miqdoriga bog`liq bo`libgina qolmay, balki tokning o`tish vaqtiga ham bog`liq. Binobarin, dvigatel sekin aylanishda ishlayotganda birlamchi chulg`am kuchli qiziydi, shu bilan birga

variator spirali ham qiziydi. Uning qarshiligi ortib boradi, bu birlamchi chulg`amning qizishini kamaytiradi; bir vaqtda uzgich kontaktlari orasidagi uchqun kamayadi. Dvigatel tirsakli valining aylanish chastotasi oshishi bilan kontaktlarning ajralish chastotasi ko`payadi va g`altakning birlamchi chulg`amida tok kamayadi. Bunda variator spirali qizimaydi va uning qarshiligi birlamchi chulg`amdagi tokka ta`sir qilmaydi. Birlamchi chulg`amdan ikkilamchi chulg`amda hosil bo`lgan, o`rnatilgan yuqori kuchlanish tok o`tadi. Dvigatelni ishga tushirishda variator rezistori induktsion g`altakda normal kuchlanish hosil qilishga to`sqinlik qiladi. Rezistorda kuchlanish kamayadi, bu esa g`altakning ikkilamchi chulg`amidagi kuchlanishning kamayishiga sabab bo`ladi. SHuning uchun variator rezistorini startyor o`chirgichning yordamchi kontaktlari vositasida avtomatik uzish nazarda tutilgan. Induktsion g`altak qismalari VK va VK-B startyorning yordamchi qismalariga simlar bilan ulangan. Dvigatel ishga tushirilganda startyor richagi uning relesining qismalarini ulaydi va tok variator rezistoridan o`tmay ulardan o`tadi. Agar dvigatelni biror sababga ko`ra dasta yordamida ishga tushirishga to`g`ri kelsa, qismalar VK va VK-B ni sim bo`lagi bilan ulab rezistor uziladi. Yuk avtomobiliga o`rnatilgan B-13 induktsion g`altak ikkilamchi chulg`ami o`ramining soni ko`p, g`altak ichiga bitum tarkib o`rniga, chulg`amdan 3-5 mm yuqori sathda transformator moyi qo`yilgan, shuning uchun g`altak vertikal o`rnatiladi. Transformator moyi faqat chulg`amni yaxshi izolyatsiyalab qolmay, balki issiqlikni korpusga yaxshi o`tkazadi. Ikkilamchi chulg`amda o`ramlar sonining oshishi unda kuchlanishning oshishiga yordam beradi (bu zarur, chunki g`altak o`n sakkiz tsilindrli dvigatelga xizmat qiladi). Yuk avtomobilining dvigateli siqish darajasi yuqoriligi bilan farqlanadi, bu svecha elektrodlari orasidagi qarshilikni oshiradi va uni yengil uchun yuqori kuchlanish talab etiladi. G`altak har smenada chang va iflosdan tozalanadi, qismalar va sim uchlari tozalanadi. Dvigatel to`xtatilgach, birlamchi chulg`am kuchlanish ostida bo`lmasligi uchun o`t oldirish darhol uziladi.

G`altaklarning xarakterli nuqsonlari: chulg`amlarning shikastlanishi, variator spiralining kuyishi. CHulg`amlarning yaroqligiga ommetrdan foydalanib ishonch hosil qilish mumkin. Agar ikkilamchi chulg`am uchlariga (qisma VK ga va yuqori kuchlanishli tok chiqishiga) ulangan ommetr 8-9 ming Om ni ko`rsatsa, unda chulg`am yaroqli hisoblanadi. Birlamchi chulg`amni tekshirishda ommetr qismalar R (ramda ko`rsatilmagan) va VK ga ulanadi. SHuningdek, variatorning yaroqliligini ham ommetr yordamida tekshirish mumkin.

Elektron o`t oldirish tizimi Dvigatellarning takomillashtirish yo`nalishi, ularning tejamliligini oshirish va 1 kVt quvvatga to`g`ri keladigan massasini kamaytirish bilan bir qatorda, aylanishlar chastotasi va tsilinddrlarda yonilg`i - havo aralashmasini siqish darajasini tobora ortirib borish bilan ham tavsiflanadi. Zamonaviy avtomobil dvigatellarda aylanishlar chastotasi 5000 - 8000 min 1 ga yetgan, yonilg`i aralashmani siqish darajasi hozirgi kunda 7,0 - 8,5 ni tashkil qilayotgan bo`lsa, kelajakda bu ko`rsatkich 9,0-10,0 va undan yuqori qiymatga ko`tarish mo`ljallangan. Aylanishlar chastotasi va siqish darajasini bu tarzda oshishi, yonilg`i me`yorida o`t olshini ta`minlash uchun, o`t oldirirsh tizimining ikkilamchi kuchlanishini sezilarli darajada orttirilishini talab qilinadi. Bundan tashqari, dvigatellar tejamliligini oshirishga intilish ularda, aksariyat holda suyultirilgan yonilg`i aralashmasini ishlatishga majbur qiladi. Suyultirilgan yonilg`i aralashmasini ishonchli ravishda o`t oldirish uchun o`t oldirish shamining elektrodlari orasidagi tirqishni kattalashtirish, ya`ni uchqun uzunligi va quvvatini oshirish kerak bo`ladi. O`t oldirish shamining elektrodlari orasidagi tirqish 0,8-1,2 mm ni tashkil qiladi. Demak, dvigatelni tejamli ishlashini ta`minlash uchun ham ikkilamchi kuchlanish qiymatini oshirish zarur. SHunday qilib, aylanishlar chastotasi va tirqish darajasi katta bo`lgan, tejamli ishlaydigan hozirga zamon dvigatellariga o`rnatiladigan o`t oldirish tizimiga ancha yuqori talablar qo`yiladi. - ikkilamchi kuchlanish qiymatini orttirish bilan birga ishonchlilik darajasini va xizmat muddatini ko`tarish; - uchqun razryad energiyasining qiymati, dvigatelning hamma rejimlarida yonilg`i aralashmasini ishonchli o`t oldirish uchun yetarli bo`lishi kerak (15...50 mDj va undan ortiq); - turli xil ekspluatatsiya sharoitida (o`t oldirish shamlarining ifloslanishi, atrof - muhit temperaturasining o`zgarishi, tok manbai kuchlanishining kamayib - ortishi va hokozo) barqaror uchqun hosil bo`lishini ta`minlash;

- hamma elementlar katta mexanik yuklamalar ta`sirida barqaror ishlashini ta`milashdan iborat. Hozirgi zamon avtomobillarida keng tarqalgan kontaktsiz - tranzistorli o`t oldirish tizimlari, kontaktli o`t oldirish tizimiga nisbatan bir qancha afzal va ishonchli ishlashi uning o`ziga xos tomonidir. Bu o`t oldirish tizimining asosiy yangiligi - uzgich kontaktlari yo`qligidir. Uning vazifasini kontaktsiz datchiklar bajaradi. Kontaktsiz - tranzistorli o`t oldirish tizimi bir - biridan asosan dvigatelni turi va tuzilishi bilan farq qiladi. Magnitoelektr datchik uzgich - taqsimlagi valiga o`rnatilgan doimiy magnit va o`zakga o`rnatilgan stator cho`lg`amidan iborat. Doimiy magnit aylanganda uning magnit maydoni ta`sirida stator chulg`amida o`zgaruvchan EYuK induktsiyalanadi. Datchik kuchlanishi U musbat bo`lganda va qiymati U B - E ga yetganda tranzistorni boshqarish toki hosil bo`ladi va u quydagi zanjir bo`ylab o`tadi: O`OG` ning birlamchi chulg`ami - tranzistorning baza - emitter o`tish joyi - datchik chulg`ami. Tranzistor VT ochiladi va akkumulyator batareyasidan o`t oldirish g`altagining birlamchi chulg`amiga hamda tranzistorning kollektor - emitter o`tish joyi orqali birlamchi tok I 1 o`ta boshlaydi. Datchik kuchlanishi manfiy bo`ganda tranzistor yopiladi, O`OG`ning birlamchi chulg`amidan o`tayotgan tok janjiri uziladi va ikkilamchi chulg`amda yuqori kuchlanish induktsiyalanadi. SHunday qilib, datchik magnit bir aylanganda chulg`amda EYuK ning bitta musbat va bitta manfiy impulsi mavjud bo`ladi va natijada tranzistor bir marta ochilib, bir marta yopiladi, ya`ni o`t oldirish g`altagida yuqori kuchlanishning bir impulsi hosil bo`ladi. Ko`p tsilindirli dvigatellarda uchun datchikning juft magnit qutublar soni, tsilindrlar soniga teng bo`lishi kerak. Magnitoelektr datchik ishlashini o`ziga xos tomonlaridan biri, stator chulg`amida hosil bo`lgan EYuK amplitudasi doimiy magnitni, ya`ni tirsakli valning aylanishlar chastotasiga bog`liqligidir. Aylanishlar chastotasi ortishi bilan EYuK amplitudasi ham ortadi. Bu esa tranzistorni ochilish va yopilish (a 1 va a 2 burchaklar) va o`t oldirish vaqtini o`zgartirishga olib keladi.

Kontaktsiz o`t oldirish tizimida boshqa turdagi datchiklar ishlatiladi: yuqori chastotali generator, parametrik, fotodatchik, pezodatchik, yarim o`tkazgichli datchik va boshqalar. Yuqori chastotali generator-datchiklar boshqiruvchi signal yuqori chastotali kuchlanishni o`zgartirish yo`li bilan hosil qilinadi. Generator ishlab chiqqan kuchlanish transformatorning birlamchi chulg`amiga uzatiladi. Transformatorning ikkilamchi chulg`amida hosil bo`ladigan kuchlanish birlamchi va ikkilamchi chulg`am o`zaklari orasidagi havo tirqishining magnit qarshiligiga bog`liq. Bu magnit qarshilik dvigatel tsilindrlar soniga teng teshiklarga ega bo`lgan po`lat rotor yordamida davriy ravishda o`zgartirilib turadi. Transformator o`zaklari orasiga rotor teshiklari to`g`ri kelganda, havo tirqishining magnit qarshiligi eng katta va aksincha, o`zaklar orasi rotor tanasi bilan berkitilganda eng kichik qiymatga ega bo`ladi. Transformatorning ikkilamchi chulg`amida hosil bo`ladigan kuchlanish ham shunga mos ravishda o`zgaradi. Parametrik datchiklar elektr zanjiridagi parametrlarni o`zgartirib svechalarda chaqmoq paydo bo`lishni boshqaradi. Bunday datchiklarda cho`lg`amlar orasidagi magnitli bog`lanishni o`zgartirish hisobiga boshqaruvchi signal hosil qilinadi va o`zaro induktiv datchiklar deb ataladi. Fotodatchiklarda fotoelement qo`llanib, yorug`lik impulslarini elektr impulslariga yoki fotoqarshilik, yorug`lik kuchiga mos ravishda o`z qarshiligini o`zgartiradi. Fotodatchiklarning ishlashi uchun yorug`lik manbai bo`lishi shart. Yorug`lik manbai bilan fotodatchik orasiga teshiklarga ega bo`lgan yoki kesik disk o`rnatiladi. Teshik yoki kesiklar soni dvigatelning tsilindrlar soniga teng bo`ladi. Diskning yuritmasi xarakatni dvigatelning tirsakli validan oladi. Mikroelektronikaning rivojlanishi tufayli kontaktsiz o`t oldirish tizimlarida Xolle effektiga asoslangan yarim o`tkazgichli datchiklar io`latila boshlandi. Xolle elementi germaniy, kremniy va boshqa yarim o`tkazgichlardan tayyorlangan yupqa (h=10- 4 yo 10- 6 m) to`rt elektrodli plastinadan iborat. Agar bunday plastinadan tok I o`tishi bilan bir vaqitda unga, magnit induktsiya vektori B, plastini tekisligiga

magnit maydon ta`sir qilsa, uning tok yo`nalishiga parallel bo`lgan qirralarida Xoll EYuK E hosil bo`ladi. ~ d (1) Bu yerda: I - tok kuchi, А V - magnit induktsiyasi vektori; k x - plastina materialiga bog`liq bo`lgan Xoll doimiysi; d - plastinaning qalinligi. Hozirgi vaqtda avtomobillarda magnitoelektrik datchiklardan tashqari yarim o`tkazgichli datchiklar ham ishlatilmoqda Bu datchiklarning ishlashi Xollning galvonomagnit hodisaga asoslangan. Bu hodisa yarim o`tkazgichlardan tashkil topgan. To`rtta elektrodli yupqa plastinada sodir bo`ladi, 1-rasm. 12-rasm. Yarim o`tkazgichli datchikning ishlash sxemasi. Xoll elementining signali uncha katta bo`lmaydi va tokning kattaligi va haroratga bog`liq bo`ladi. Yarim o`tkazgichli datchik Xoll elementidan tashqari, kuchlanish stabilizatori, kuchaytirgich, haroratni hisobga oluvchi sxema, signalni hosil qilish va chiqarish tranzistorini o`z ichiga oladi. Barcha elementlar bitta mikrosxemada jamlangan. Agar bir - biriga nisbatan uncha katta bo`lmagan masofaga sezuvchi element sxemasini va doimiy magnitni joylashtirib, tirqishlar o`tadigan magnit oqimini davriy ravishda ochib -yopadigan kesimlarga ega bo`lgan disk o`rnatilsa, o`t oldirish tizimini boshqaradigan signal olinadi. Datchikning konstruktsiyasiga qarab boshqaruvchi signal, magnit sezuvchi elementga ta`sirini disk yopganida yoki ochganida hosil bo`lishi mumkin. Bu turdagi datchiklar «UzDM» avtomobillarining o`t oldirish tizimida ham qo`llanilgan. Pezodatchiklarda boshqaruvchi signal kristallarga mexanik ta`sir etilganida sodir bo`ladigan E.Yu.K. hisoblanadi.

Zamonaviy avtomobillarda, shu jumladan UZDM avtomobillarida ham, magnit - elektr datchikli, kontaktsiz - tranzistorli - (TICO), kontaktsiz - optik datchikli, elektron boshqaruv blokiga ega bo`lgan (MATIZ) va magnit - elektr datchikli, elektron boshqaruv blokiga ega bo`lgan (NEXIA) o`t oldirish tizimlari ishlatilmoqda. Hozirgi zamon avtomobillarda elektron o`t oldirish tizimi qo`llanilgan bo`lib ular quydagilardan tuzilgan: - elektron boshqaruvi blogi (EBU); - datchilar (tirsakli valni aylanish burchagini, drossel zaslonkani xolati haqida) - detonatsii, (sovitish suyuqlikgi temperaturasi); - induktsion g`altak (umumiy yoki bir nechta g`altak xar bir tsilindrga); - yuqori tok kuchlanishni taqsimlagich (umumiy g`altakda); - yuqori kuchlanishli o`tkazgich; - o`t oldirish shami. 13 - rasm. Elektron o`t oldirish tizimini sxemasi. Variant A -umumiy o`t oldirish g`altagi; Variant B -xar bir tsilindrga aloxida g`altak: 1 - tishli maxovik; 2 - porshen; 3 - dvigatel tsilindi; 4 - yonish kamerasi; 5 -kiritish klapani; 6 - havo yo`li; 7 - drossel zaslonkasi; 8 - drossel zaslonkasi datchigi; 9 - induktsion g`altak; 9' - induktsion g`altakni xar bir svechasi; 10 -yuqori kuchlanishli tok taqsimlagich; 11 - yuqori kuchlanishli sim; 11' - elektr yuruvchi sim, induktsion g`altakdan impulsli tok EBUga habar yetkazuvchi; 12 - svecha; 13 - chiqaruvchi klapan; 14 - sovitish suyuqligini temperaturasini datchigi; 15 - detonatsya datchigi; 16 - tirsakli valni aylanishni o`lchovchi datchik; 17 - elektron

blok upravleniya (EBU); 18 - diagnostikalash signal-lampasi; 19 - diagnostikalash bo`limi; 20 - o`t oldirish kaliti; 21 - akkumulyator batareyasi. Yarim o`tkazgichlarni o`t oldirish tizimida qo`llanishi o`t oldirish tizimini ishonchli va uzoq muddat ishlatish imkoniyatlarini yaratadi. MATIZ avtomobilining o`t oldirish tizimi akkumulyator batareyasi, o`t oldirish g`altagi, optik datchikli taqsimlagich, tok o`tkazish simlari va o`t oldirish svechalaridan tashkil topgan. Tizimidagi optik datchik birinchi tsilindrdagi porshenni tsilindrda harakatlanishi va tirsakli valni burilishi haqidagi ma`lumotni (signalni) elektron boshqaruv blokiga (EBB) uzatib, EBB o`t oldirish g`altagidagi birlamchi cho`lg`amni o`z vaqtida uzib-ulashi hisobiga o`t oldirish tizimini boshqaradi. Taqsimlagichdagi optik datchik (f), tirsakli valni burilish burchgini aniqlovchi 54 ta teshikchalari (i) va porshenni yuqori chetki nuqtada (YuCHN) joylanishini aniqlovchi o`yiqchasi (h) bo`lgan disk (q) dan, tirsakli valni burilish burchagi haqida EBB ga signal (I) yuboruvchi fotodiodlar (j) dan, porshenni YuCHN da joylashishi haqida EBB ga signal (m) yuboruvchi fotodiodlar (k) dan iborat, 14- rasm. Doimiy magnitli rotor aylanganida, statorning cho`lg`amida o`zgaruvchan E.Yu.K. induktsiyalanadi. Rotorning tishi cho`lg`amga yaqinlashganida unda E.Yu.K. ortib keta boshlaydi va tish cho`lg`amining o`rtasiga kelganida eng katta qiymatga erishadi. Tish cho`lg`amdan uzoqlasha boshlagan sari E.Yu.K. kamaya boradi va belgisini o`zgartirib manfiy yarim to`lqin hosil qiladi. CHo`lg`amda musbat E.Yu.K. yarim to`lqinni hosil bo`lishi, tranzistordan 3 baza tokini o`tishini ta`minlaydi. Tranzistorni ochishga yetarli musbat yarim to`lqinda V ochil kuchlanishi hosil bo`lib, o`t oldirish g`altagining birlamchi cho`lg`amidan tok o`tadi. qutbning o`zgarishida cho`lg`amdagi E.Yu.K. tranzistorni yopadi va birlamchi cho`lg`amni zanjirdan uzadi. Bunda ikkilamchi cho`lg`amda yuqori kuchlanishli to`k hosil bo`lib, o`t oldirish svechasida chaqmoq sodir etadi. Doimiy magnitli datchikning qutblar juftining soni, dvigatelning tsilindrlar soniga teng bo`ladi.

Magnit datchikning xususiyati shundan iboratki, E.Yu.K. ning amplitudasi tirsakli aylanish chastotasiga bog`liq bo`ladi. Tirsakli val katta chastota bilan aylansa E.Yu.K. amplitudasi ortadi Y e 2 >E 1 . B u holat tranzistorni ochilish va yopilish vaqtini o`zgartiradi. Tirsakli val juda kichik aylanish chastotasida aylanganida E.Yu.K. juda kichik bo`lib tranzistorni ocha olmaydi. SHu sababli magnitaelektrik datchiklarni amalda ishlatilganida qo`shimcha markazdan qochma va vakuum rostlagichlar yordamida o`t oldirishni ilgarilash burchagi avtomatik ravishda rostlanadi. Elektronika va ayniqsa mikroelektronika tez va izchil rivojlanishi tufayli, mexanik boshqaruv moslamalari (makazdan qochma va vakuum rostlagichlar) bo`lmagan, ularga xos kamchiliklardan holi bo`lgan yangi o`t oldirish tizimlari yaratilmokda. Bu tizim o`t oldirishni ilgarilatish burchagining elektron rostlash tizimi deb ataladi, ular o`t oldirish onini belgilashda dvigatelning aylanishlar chastotasi va yuklamasi bilan birga yonish jarayoniga jiddiy ta`sir ko`rsatuvchi bir qator qo`shimcha omillar ham hisobga olinadi va o`t oldirishni ilgarilatish burchagi, o`zining eng manfaatli qiymatiga yaqinlashtiriladi. Bunday tizimlardan amalda tatbiq qilinganganlari sifatida analogli va raqamli o`t oldirish tizimlarini keltirish mumkin. Anologli tizm elektron boshqarish tizimlarining to`ng`ich avlodlariga mansub bo`lib, ular jiddiy kamchiliklarga ega bo`lganligi sababli deyarli tatbiq qilinmagan. Raqamli o`r oldirish tizimlari o`t oldirish jarayonini boshqarishda katta imkoniyatga ega bo`lib, ularda dvigatelning quydagi parametrlari hisobga olinadi: dvigatelning aylanishlar chastotasi va yuklamasi, sovitish suyuqligi temperaturasi, drossel to`siqchasini holati va hokoza. Dvigatel tirsakli valiga maxkamlangan lappakni aylanisi bo`ylab bir xil masofada joylashtirilgan tishlari bor. Lappak aylanishi natijasida elektromagnit datchik 1 tirsakli valning YuCHNga nisbatan bo`lgan holatini belgilovchi impulslar ishlab chiqadi. Bundan tashqari, lappakda yana bitta qo`shimcha tish o`rnatilgan bo`lib, uning ta`sirida elektromagnit datchikda porshenning YuCHNga yetgan g`olati aniqlanadi. Dvigatel yuklamasi kiritish kollektoriga o`rnatilgan absalyut bosim (siyraklanish) datchigi yordamida aniqlanadi. Bundan tashqari dvigatelning

taalluqli joylariga sovituvchi suyuqlik temperaturasini, detonatsiya darajasini, drossel to`siqchasiningholatini va yonish jarayoniga ta`sir ko`rsatuvchi boshqa parametrlarni aniqlovchi datchiklar o`rnatilgan. Datchiklardan kelgan signallar ma`lumotlarning ishlab chiqish qurilmasiga uzatilishidan oldin anolog - raqamli o`zgartkich yordamida raqamlar shakliga keltiriladi. Doimiy eslab qolish moslamasi ishlab chiqqan qurilmasining asosiy qismi bo`lib, uning xotirasiga dvigatelda mavjud bo`lishi mumkin bo`lgan, barcha sharoitlarga to`g`ri keladigan o`t oldirishning ilgarilatish burchagining eng manfatli qiymatlari raqamli shaklida kiritilgan. Tirsakli valning aylanishlar chastotasi, dvigatel yuklamasi va boshqa parametrlar to`g`risidagi ma`lumotlar asosida, ishlab chiqish qurilmasi doimiy eslab qolish moslamasiga murojat qiladi va dvigateldagi mavjud bo`lgan sharoit uchun to`g`ri keladigan o`t oldirishni ilgarilatish burchagi tanlash (raqamlarni o`qish) jarayoni sodir bo`ladi. Tirsakli valning holati o`t oldirishni ilgarilatish burchagining hisoblagan, optimal qiymatiga to`g`ri kelganda ishlab chiqish qurilmasi kommutatorga boshqarish signalini uzatadi. Oddiy (uziliksiz chiziq) va raqamli (shtrix - punktir) o`t oldirish tizimlarida o`t oldirishni ilgarilatish burchagining dvigatel aylanishlar chastotasi va yuklamasiga bog`liqligi ko`rsatilgan. O`lchash ishlarini o`tkazishdan avval, stroboskopning manfiy klemmasi - massaga, musbat - akkumulyator batareyasining musbat klemmasiga ulagich 20 esa birinchi tsilindr svechasining yuqori kuchlanishli to`k o`tkazuvchi simiga ulanadi. Tirsakli valning shkiviga rangli bo`yoqda belgi qo`yiladi. Dvigatelni ishga tushirib streboskopning uzgich - ulagichini bosib, yorug`lik nurini shkivdagi belgiga yo`naltiriladi. O`t oldirish tizimida o`t oldirishni ilgarlatish burchagi to`g`ri o`rnatilgan bo`lsa, strebosop yoritgan belgi qo`zg`almas nuqta bo`lib ko`rinadi. Elektron boshqaruv bloki (EBB) markaziy boshqaruv tizimi hisoblanib, priborlar jamlamasi (shitogi) ostiga joylashtirilgan. EBB turli xil datchiklardan signallarni qabul qilib tizimlarni boshqaradi va diagnostika qiladi, 1- jadval

O`t oldirish shamlari O`t oldirish shamlari karbyuratorli dvigatellarning tsilindrlaridagi yonilg`i aralashmasini o`t oldirish uchun xizmat qiladi. O`t oldirish sham elektrodlari orasida davriy ravishda hosil bo`ladigan uchqunli razryad hisobiga amalga oshiriladi. Uchqundan o`t oldirish svechalari yuqori kuchlanish tokini uchqun chiqaradigan razryad tokiga aylantirib beradi. Dvigatelning yonish kamerasiga o`rnatilgan o`t oldirish shamlari qiymati katta bo`lgan elektr, issiqlik va mexanik yuklamalar ta`siri ostida ishlaydi. Benzin tarkibida agressiv metallar (qo`rg`oshin va marganets) bo`lgan detonatsiyani pasaytiruvchi qo`shimchalar qo`shilishi shamlarning ishlash muddatini qisqartiradi. Uchqundan o`t oldirish svechasiga quyidagi talablar qo`yiladi. Dvigatel tsilindridan gaz chiqib ketmasligi uchun svecha juda germetik bo`lishi lozim, aks

holda bu quvvatning isrof bo`lishi va izolyatorning qizib ketishiga olib keladi. U yuqori elektrik va mexanikaviy mustahkam bo`lishi (gaz bosimi tsilindrda 4 - kgk/sm ga chiqishi mumkin), shuningdek dvigatel ishlayotganda muqarrar keskin va qisman bo`ladigan temperaturaviy tebranishga bardosh bera oladigan bo`lishi lozim. SHamning ikki qismi har xil temperatuga ega uni turli materiallardan (keramika, metal) tayyorlangan elementlarini chiziqli kengayish koeffitsientlari har xil bo`lganligi, shamlarda issiqlik deformatsiyalari va kuchlanishlarni vujudga keltiradi. Bu talablar quyidagi sharoitlarda sinash jarayonida tekshiriladi: svecha elektrodlar atrofida havo bosimi 8-9 kgk/sm. kv bo`lganda uzluksiz uchqunlanishi, havo bosimining farqi 10 kgk/sm.kv bo`lganda germetik bo`lishi, svecha izolyatori esa 20 - 22 kv elektrik mustahkamlikka ega bo`lishi lozim. O`t oldirish shamlari bo`laklarga ajratilmaydigan konstruktsiyaga ega bo`lib metall korpus, izolyator, markaziy elektrod yon elektroddan iborat. SHamni tsilindr kallagiga o`rnatish uchun korpusning pastki qismi rezbali qilib ishlangan. TSilindr kallagi bilan o`t oldirish shami orasiga metall zichlagich qistirma o`rnatilgan. Zichlashtirish maqsadida korpus va izolyator orasiga yuqori issiqlik o`tkazuvchanlikka ega bo`lgan mis qistirma joylashtirilib, korpusning yuqori qirrasi jilvirlangan. Izolyatorning o`rta qismiga kontakt o`zak o`rnatilib, u markaziy elektrod bilan tok o`tkazuvchi shisha - zichlagich orqali tutashadi. Markaziy elektrod materiali korroziya va erroziyaga chidamli, issiqlikka bardoshli, yuqori issiqlik o`tkazuvchanlik xususiyatiga ega bo`lishi kerak. Markaziy elektrodlar yuqoridagi talablarga javob beruvchi xrom - titanli ( 13X25T ) yoki xrom - nikelli ( X20N80 ) po`latdan tayyorlanadi. Yon elektrodlar nikel - margantsli qotishmalardan masalan: NMts - 5 tayyorlanib, korpusga kontaktli payvandlash usuli bilan maxkamlangan. Markaziy va yon elektrodlar orasidagi tirqish 0,6 - 0,9mm ni tashkil qiladi, elektron o`t oldirish tizimidagi tirqish 1,0 - 1,2mm gacha kattalashtirilishi mumkin.

O`t oldirish shamlarining eng og`ir sharoitda ishlaydigan qismi izolyator bo`lib, uni materialining xususiyatlari shamning sifatini va tavsifnomasini belgalaydi. Izolyator tarkibi asosan alyuminiy oksidi Al 2 O 3 dan tashkil topgan keramik materiallardan tayyorlanadi. Bunday materiallar qatoriga uralit, borkorund va boshqalar kiradi. 17 - rasm. O`t oldirish shamini tuzilishi. 1 - ulash kallagi; 2 - kallakdagi rezba; 4 - firma metkasi; 5 - izolyator qovurg`asi; 6 - shamni qotirish gaykasi; 7 - shamkorpus; 8 - zichlovchi halqa; 9 -rezba qismini uzunligi; 10 - markaziy elektrod; 11 - yon (massali) elektrod; 12 -havoli tirqish markaziy elektrod orasi bilan va sopolizolyator; 13 - issiqlik konus (yubka); 14 - yonuvchi aralashmani to`ldiruvchi joy; 15, 16 - issiqlik o`tkazuvchi va zichlovchi halqa; 17 - issiqlik o`zkazuvchi va tok o`tkazuvchi oynali zichlagich; 18 -asos korpusi; 19 - markaziy issiqlik o`tkazuvchi halqa; 20 - markaziy elektrod qismi (fiksator); 21 - tok o`tkazuvchi yoki kontakt golovkasi ko`shimcha qismi; 22 - havoni rostlash joyi; 23 - kontali golovka; 24 - blok golovkasi qismi (tsilinda); Qizil chiziq issiqlikni uzatuvchi potok, ortiqcha issiqlkni izolyator konusiga yuborish; 25 - o`t oldirish joyi. SHamning issiqlik konusi o`z - o`zini tozalash temperaturasida bo`lishini ta`milash uchun shamlarning konstruktsiyasi ortiqcha issiqlikni tashqi muhitga chiqarishga moslashgan bo`ladi. Yonish kamerasida shamga uzatilgan issiqlik, uning turli elementlari (korpus, izolyator, markaziy elektrod) va yonilg`i

aralashmasi orqali tashqi muhitga chiqariladi. M: shamga uzatilgan issiqlikning 10% korpus, yana 10% - izolyator va 30% markaziy elektrod orqali tashqariga chiqariladi. Yonilg`i aralashmasiga esa 20% yaqin issiqlik o`tadi. Yonish kamerasidan ajralib chiqadigan chiqadigan issiqlik miqdori dvigatelning aylanishlar chastotasiga, siqish darajasiga va uning quvvatiga bog`liq bo`ladi. SHuning uchun yuqorida keltirilgan ko`rsatkichlar bilan farq qiladigan dvigatellarga, issiqlik chiqarish qobiliyati har xil bo`lgan o`t oldirish shamlari o`rnatiladi. Aylanish chastotasi, siqish darajasi va quvvati katta bo`lmagan issiqlik rejimi o`rtamiyona bo`lgan dvigatellarga mo`ljallangan shamlarning issiqlik konusi nisbatan uzun qilib yasaladi va uni uchidan issiqlikni tashqariga chiqarish qiyinroq bo`ladi. Bunday shamlar “issiq” sham deb yuritiladi. Aksincha, aylanish chastotasi, siqish darijasi va quvvati katta, issiqlik rejimi ancha og`ir bo`lgan dvigatellarga o`rnatilgan shamlarning issiqlik konusi kalta va issiqlik uzatish qobiliyati yuqori bo`ladi. Bu shamlar “sovuq” sham bed yuritiladi. “Issiq” shamni tez yurar siqish darajasi katta, jadallashtirilgan dvigatelga qo`yilsa, izolyatorning issiqlik konusi qizib ketadi va uning temperaturasi 9000S dan ortib ketadi. Bu muqarrar ravishda dvigatel tsilindrida cho`g`dan o`t oldirish hodisasi sodir bo`lishiga olib keladi. Aksincha agar sovuq sham issiqlik rejimi mu`tadil, aylanishlar chastotasi va siqish darajasi past bo`lgan dvigatelga o`rnatilsa, tez orada issiqlik konusi yuzi va elektrodlar orasidagi tirqishni qurum qoplaydi, chunki izolyator teperaturasi 4000S dan kamayib ketadi. Korpusda svecha tushadigan olti yoqlik va svechani dvigatel blokiga burab kirgizish uchun rezba bor. Yon elektrod yassi bo`lib, uning yuzasidagi kuyundi yo`q bo`lib ketadi. Germetiklikni ta`minlash uchun svechaning yuqorisiga talkdan yasalgan zichlama qo`yilgan. Korpus va izolyator orasiga zichlash halqasi va issiqlik uzatuvchi halqa qo`yiladi. Svecha normal ishlashi uchun issiqlik konusining temperaturasi 400 - 700°S bo`lishi lozim. Bu svechaning o`z - o`zidan tozalanish temperaturasi deb ataladi. 400°S dan past temperaturada svecha elektrodlari dvigatelning porshenli mexanizmini moylaganda tushib, chala yongan kuyundi bilan qoplanadi.

Temperatura 700°S dan yuqori bo`lsa, ish aralashmasi qattiq qizigan izolyatorga tegishi natijasida oldindan o`z - o`zidan alangalanishi mumkin ( “qizdirib” o`t oldirish). Issiqlik konusining temperaturasi olib keluvchi issiqlik miqdori keltiruvchi issiqlik miqdoriga teng bo`lgan hollarda normal hisoblanadi. Kalta issiqlik konusiga ega bo`lgan svechalar issiqlikni tezroq olib ketadi va ular sovuq svechalar deb ataladi. Uzun issiqlik konusiga ega bo`lgan svechalar issiqlikni sekin olib ketadi, bular issiqlik svechalar deb ataladi. Agar sovuq svechani tirsakli valning aylanishi sekin bo`lgan kam quvvatli dvigatelga o`rnatilsa, unda uning elektrodlari kuyundi bilan tez qoplanadi, issiq svechani katta quvvatli dvigatelga o`rnatish aralashmasining o`z-o`zidan alangalanishiga va teskari zarbga olib keladi. SHuning uchun har bir tipdagi dvigatelda uning issiqlik rejimiga to`g`ri keladigan uchqundan o`t oldirish svechasidan foydalaniladi. Uchqundan o`t oldirish svechalarining issiqlik xarakteristikasi qizish soni bilan ifodalanadi. Bu son sinaluvchi svechada qizdirib o`t oldirish hosil bo`lgandan keyingi vaqtda (sekunda) mos kelishi kerak. Sinash maxsus dvigatelda va muayyan rejimda o`tkaziladi. Issiq svechalar uchun qizish soni 100 - 260 birlikka, sovuq svechalar uchun 280 - 500 birlikka teng. Qizish sonlari orasidagi chegara 20 birlikka teng. SHunday qilib, qizish soni issiqlikni o`t oldirish svechasining issiqlik konusidan qanchalik tez olib ketilishini ko`rsatadi. Svecha korpusining tsilindr qismiga markasi qo`yiladigan. Masalan, A11U marka (PD - 10 M ishga tushirish dvigatelining svechasi) quyidagilarni bildiradi: A - rezbasining qadami 1,25 mm bo`lganda korpus rezbali qismining diametri 14 mm; 11- issiqlik konusining millimetrda ifodalangan uzunligi (sovuq svecha); U - uralit, sopol qotishma, bundan izolyator tayyorlanadi (75% alyuminiy oksidi). A15BS marka (yuk avtomobili dvigatelining svechasi) quyidagicha ta`birlanadi; 15 - issiqlik konusining uzunligi (issiq svecha); B - borkorund (bariy oksidi qo`shilgan 95% gacha alyuminiy oksidi); S - germetik shisha material. Bunday svechada bosh elektrod shisha massa (germetik tok o`tkazuvchi) qatlami bilan birikkan ikki qismdan iborat. B harfi o`rniga K harfi bo`lishi mumkin. Bu izolyator kristall korunddan (98% gacha alyuminiy oksidi) tayyorlanganini bildiradi.

O`t oldirish ekranlashtirilgan avtomobillarda qismlarga ajratilmaydigan germetik ekranlashtirilgan o`t oldirish svechasi ishlatiladi. SN307 svechasi ko`rsatilgan. Sanab o`tilgan qismlardan tashqari, u vtulka va gayka yordamida ekranlashtiruvchi to`qima bilan birikkan ekranga ega. Ekran ichiga joylashgan o`tkazgich prujina va bosib turuvchi rezistor orqali markaziy elektrod bilan birikkan. Sopol vtulkalar va ekranni o`tkazgichdan izolyatsiyalaydi. Har smenada svechaning mahkamlanganligi va ularga ulangan simlar tekshiriladi, svecha kir va namdan tozalanadi. Nam yoki kirning izolyatorga yig`ilib qolishi tokning massaga sizishiga sabab bo`lishi mumkin. 2-texnikaviy xizmat ko`rsatishda svechani burab olib undagi kuyundi tozalanadi va elektrodlar orasidagi tirqish tekshiriladi. Kuyundi yaxshi ketishi uchun svechani pastki kismini kerosin bilan xo`llash, elektrodlarni esa metall qirgichlar bilan tozalash kerak. Elektrodlar orasidagi tirqishni zarur bo`lsa, yon elektrodni bukib o`zgartirish mumkin. Svechani faqat shu ishga mo`ljallangan toretsli kalit bilan burab kirgizish va burab chiqarish lozim. Svecha burab kirgizilayotanda uning korpusi ostiga qistirma qo`yish kerak, aks holda svecha kuyishi mumkin. Qo`l bilan yechish qiyin bo`lgan uyaga (avtomobil dvigatellarida) svechani burab kiritishda kalit teshigiga qo`yilgan svechani xech bo`lmaganda gugurt cho`pi bilan mahkamlab qo`yish kerak. So`ngra uni tushib ketishidan cho`chimay qo`yish mumkin. Svechani 3,2 - 3,8 kgk bilan burab mahkamlash kerak. Uchqundan o`t oldirish svechalarining xarakterli nuqsonlari: izolyatorning yorilishi, kuyundi hosil bo`lishi, elektrodlar sirtining kuyishi. Bu nuqsonlar dvigatelning to`xtab - to`xtab ishlashi yoki butunlay to`xtab qolishiga sabab bo`lishi mumkin. Svechalarning yaroqliligi uchqun hosil bo`lish - bo`lmasligiga qarab tekshiriladi, buning uchun svecha ishlab magneto simiga ulanadi. Ko`p tsilindrli dvigatellardagi svechaning yaroqliligini kuchlanish indikatorli va otvyortka yordamida tekshirish ko`rsatilgan. Indikator uchi svecha uchligiga tegiziladi. Asbob ko`zchasidagi neonning xira shu`lalanishi elektrodda kuchlanish kamayganini bildiradi. Svecha uchligi otvyorka yordamida massaga ulab tekkiziladi. Agar svecha yaroqli bo`lsa, unda tutashuv vaqtida dvigatelning to`xtab - to`xtab ishlashi ko`payadi.

19 - rasm . SND 100- B 2 cho ` g ` lanma svechasi : 1 - sterjen ; 2 - o ` zak ; 3 - korpus ; 4 - tashlama gayka ; 5 - kontakt halqa ; 6 - sopol izolyator ; 7 - siqish gaykasi ; 8 - qalpoqcha ; 9 - prujina viy shayba ; 10 - vkladish ; 11 - sopol vtul ka ;12 - zichlash shayba si ; 13 - chug ` lanma spirali . Ishga tushirish isitgichlari sovuq kunlarda dvigatelni ishga tushirishda havo yoki ish aralashmasini isitishga xizmat qiladi . Ulardan atrof - muhit temperaturasi 5° S bo ` lganda foydalanish kerak . Tashlama gaykaning kalit tushadigan yoqlari va svechani tsilindrlar bloki kallagining teshigiga burab kirgizish uchun rezbasi bor. CHo`g`lanish spirali temirning xrom va nikel bilan qotishmasidan yasalgan. Uning uchlari sterjen 1 va o`zak 2 ga ulangan. Spiral kuchlanish 1,4V bo`lganda 45- 50A tokka mo`ljallangan. U atrof - muhit temperaturasi 20°S bulganda 30 sek davomida 950-1050°S gacha qiziydi. Asboblar shchitiga o`rnatiladigan PD50 - V kontrol elementi cho`lg`anma spiralning qizishini kuzatishga xizmat qiladi. Ishga tushirish isitgichi quyidagicha ulanadi: kalitni quyib, u soat strelkasi harakati bo`iicha 45° ga buraladi. Kontrol elementining linzasidan spiralning cho`g`lanishi kuzatiladi va u to`q qizil tusga kirganda kalit yana buraladi. O`t oldirish shamlari quydagicha belgilanidi: - birinchi harf korpusdagi rezba o`lchamini va turini bildiradi: A-M14 * 1,25; M-M18*1,5: - keyingi bitta yoki ikkita raqam cho`g`lanish sonini bildiradi; - keyingi harf korpusning rezbali qismining uzunligini ko`rsatadi: N-11mm; D-19mm; harf bo’lmasa - 12mm

- izolyatorning issiqlik korpusdan tashqariga chiqib turishi V harfi bilan ko`rsatiladi; - izolyator bilan markaziy elektrod orasida termotsement bilan zichlashtirilgan bo`lsa T harfi qo`yiladi, zichlashtirish boshqa usulda amalga oshirilgan bo`lsa belgilanmaydi. Masalan: A17DV - korpusdagi rezbasi - M14* 1,25, chug`lanish soni - 17, korpus rezbali qismining uzunligi - 19 mm, izolyatorning issiqlik konusi korpusdan tashqariga chiqib turuvchi o`t oldirish shami. M8T - korpusdagi rezbasi - M18* 1,5, chug`lanish soni - 8, korpus rezbali qismining uzunligi - 12 mm, bilan markaziy elektrod orasida termotsement yordamida zichlashtirilgan o`t oldirish shami. O`zDEU avtomobillarida konussimon zichlashtirilgan qirrali o`t oldirish shamlari ishlatiladi. Ularda zichlashtiruvchi halqalar qo`yilmaydi. Temperaturaga chidamli keramik materiallardan tayyorlangan izolyator o`rtasiga markaziy elektrod joylashtirilgan. Belgilanishi: - birinchi harfi odatda sham turini ko`rsatadi. M: R harfi shamga elektromagnit xalaqitlarni kamaytiruvchi qarshilik o`rnatilganligini bildiradi; - sham belgisidagi birinchi raqam sham qobig`idagi rezba o`lchami va turini bildiradi; - sham belgisidagi ikkinchi raqam shamning cho`g`lanish sonini bildiradi: Kondensatorlar Kondensator uzgich kontaktlarining kuyishini kamaytirish, transfor-matorning ikkilamchi chulg`amidagi kuchlanishni oshirish, shuningdek uchqundan o`t oldirish elektrodlari orasidagi razryadni yaxshilashga xizmat qiladi. Kondensator quyidagicha ishlaydi.

Transformator birlamchi chulg`amining zanjiri tutashgan vaqtda past kuchlanishli tok magnetoga kondensatordan o`tmay uzgich kontaktlari orqali o`tadi. (Ma`lumki, kondensator o`zgarmas elektr tokini o`tkazmaydi). Kontaktlar ajralgan vaqtda tokning oz qismi uzgichning ajraluvchi kontaktlari orasida kam uchqun chiqarib, havo oralig`ini teshib o`tadi, biroq kontaktlar orasidagi tirqish kattalashganda tokning ko`p qismi faqat kondensatorga keladi. Kondensator tokni yutib zaryadlanadi, natijada kontaktlar orasidagi uchqun kamayadi. bunda kondensator qoplamlaridagi kuchlanish ko`payadi. Bu kuchlanish ma`lum miqdorga yetganda kondensator zaryadsizlana boshlaydi, bunda uning razryad tokining yo`nalishi transformator birlamchi chulg`amida hosil bo`ladigan tok yo`nalishiga qarama - qarshi bo`ladi. SHuningdek, bu tok hosil qilgan magnit oqimining yo`nalishi ham qarama-qarshi bo`ladi, bu transformator o`zagining tez magnitsizlanishiga sabab bo`ladi. O`zakning tez magnitlanishi va magnitsizlanishi ikkilamchi chulg`amda e.yu.k. ning juda ham oshib ketishiga sabab bo`ladi. Kondensator ishlashi natijasida svecha elektrodlarida kamayuvchi tok impulsi hosil bo`ladi, ya`ni elektrodda asosiy uchqundan tashqari ma`lum vaqt elektr yoyi namoyon bo`lib turadi. Bunday jarayon kondensator butkul zaryadsizlangunga qadar sodir bo`ladi, faqat bu ish aralashmasining ishonchli alangalanishinigina emas, balki uning to`la yonishini ham ta`minlaydi. Kondensatorning tuzilishi bilan tanishib chiqamiz. Katta o`lchamli kondensator (3.20 - rasm) korpus, ikkita qoplama va ikkita dielektrikdan tuzilgan. qoplamalar alyuminiy folgadan, dielektriklar esa transformator moyi shimdirilgan kondensator qog`ozidan tayyorlanadi. qoplamalar va dielektrik bir - birining ustiga qo`yiladi, so`ng rulon qili o`ralib, korpusga qo`yiladi. qoplamalardan biri korpusga, ya`ni massaga ulangan, ikkinchisiga esa sim kavsharlangan. Keyingi vaqtda kondensator qog`ozi ikkita polosasidan rulon qilib o`ralgan ixcham kondensatorlardan foydalanilmoqda. Xar bir polosa yuzasiga yupqa qilib qalayi, uning ustidan esa yupqa rux qatlami yurgizilgan. Rulon toretsiga yupqa qilib qalay purkalgan. SHu joyga o`tkazgtchlar va kavsharlangan. Yaxshi

izolyatsiyalash uchun rulon kabel bilan o`ralgan. Bu tipdagi kondensator yuqori kuchlanishli tok bilan teshilganda ham o`z - o`zidan tiklanadi. Bu tiklanish teshilgan joy atrofida temperatura tasirida bug`lana boshlagan metall qoplama natijasida sodir bo`ladi. Bundan tashqari, teshgandan so`ng hosil bo`lgan teshik izolyator xizmatini bajaruvchi transformator moyiga to`ldiriladi. SHu tufayli qoplamining dielektrik orqali tutashish extimoli bartaraf etiladi va kondensator ishga yaroqliligicha qoladi. Magnetoga o`rnatiladigan kondensatorning sig`imi 0,17 - 0,23 mkf, avtomobillarning batareyadan o`t oldirishida 0,17 - 0,35mkf. Kondensatorning yaroqliligini uzgich kontaktlari orasidagi uchkun yoki nazorat lampa orqali aniqlash mumkin. Agar simni uzgich qismasiga ulagan yoki uni uzgan vaqtda kontaktlar orasida bir xil uchqun chiqsa, demak kondensator yaroqli ekan. Yaroqli kondensator tok o`tkazmaydi. Uni akkumlyator batareyasidan kelayotgan lampali zanjirga ulab tekshirish mumkin. Yonilg`i uzatilishini elektron boshqarish. Dvigatellarning takomillashtirish yo`nalishi, ularning tejamliligini oshirish va 1 kVt quvvatga to`g`ri keladigan massasini kamaytirish bilan bir qatorda, aylanishlar chastotasi va tsilinddrlarda yonilg`i - havo aralashmasini siqish darajasini tobora ortirib borish bilan ham tavsiflanadi. Zamonaviy avtomobil dvigatellarda aylanishlar chastotasi 5000 - 8000 min 1 ga yetgan, yonilg`i aralashmani siqish darajasi hozirgi kunda 7,0 - 8,5 ni tashkil qilayotgan bo`lsa, kelajakda bu ko`rsatkich 9,0 - 10,0 va undan yuqori qiymatga ko`tarish mo`ljallangan. Aylanishlar chastotasi va siqish darajasini bu tarzda oshishi, yonilg`i me`yorida o`t olshini ta`minlash uchun, o`t oldirirsh tizimining ikkilamchi kuchlanishini sezilarli darajada orttirilishini talab qilinadi. Bundan tashqari, dvigatellar tejamliligini oshirishga intilish ularda, aksariyat holda suyultirilgan yonilg`i aralashmasini ishlatishga majbur qiladi. Suyultirilgan yonilg`i aralashmasini ishonchli ravishda o`t oldirish uchun o`t oldirish shamining elektrodlari orasidagi tirqishni kattalashtirish, ya`ni uchqun uzunligi va quvvatini oshirish kerak bo`ladi.

O`t oldirish shamining elektrodlari orasidagi tirqish 0,8-1,2mm ni tashkil qiladi. Demak, dvigatelni tejamli ishlashini ta`minlash uchun ham ikkilamchi kuchlanish qiymatini oshirish zarur. SHunday qilib, aylanishlar chastotasi va tirqish darajasi katta bo`lgan, tejamli ishlaydigan hozirga zamon dvigatellariga o`rnatiladigan o`t oldirish tizimiga ancha yuqori talablar qo`yiladi. - ikkilamchi kuchlanish qiymatini orttirish bilan birga ishonchlilik darajasini va xizmat muddatini ko`tarish; - uchqun razryad energiyasining qiymati, dvigatelning hamma rejimlarida yonilg`i aralashmasini ishonchli o`t oldirish uchun yetarli bo`lishi kerak (15...50 mDj va undan ortiq); - turli xil ekspluatatsiya sharoitida (o`t oldirish shamlarining ifloslanishi, atrof - muhit temperaturasining o`zgarishi, tok manbai kuchlanishining kamayib - ortishi va hokozo) barqaror uchqun hosil bo`lishini ta`minlash; - hamma elementlar katta mexanik yuklamalar ta`sirida barqaror ishlashini ta`milashdan iborat. Hozirgi zamon avtomobillarda elektron o`t oldirish tizimi qo`llanilgan bo`lib ular quydagilardan tuzilgan (rasm. 1): - elektron boshqaruvi blokgi (EBU); - datchilar (tirsakli valni aylanish burchagini, drossel zaslonkani xolati haqida) - detonatsii, (sovitish suyuqlikgi temperaturasi); - induktsion g`altak (umumiy yoki bir nechta g`altak xar bir tsilindrga); - yuqori tok kuchlanishni taqsimlagich (umumiy g`altakda); - yuqori kuchlanishli o`tkazgich; - o`t oldirish shami. Umumiy ma ` lumot : Avtomobillarning texnik iqtisodiy ko ` rsatkichlari ko ` p jihatdan dvigatelning yonilg ` i bilan ta ` minlanish tizimidagi mexanizm va uzellarning texnik holatiga bog ` liqdir .

Ta ` minlanish tizimini tekshirishda , birinchidan ta ` minlash tizimidagi nosozliklarni qaysi mexanizm va uzellarga bog ` liqligi aniqlansa , ikkinchidan , uning texnik soz holatini ta ` minlovchi yonilg ` i o ` tkazgichlarning zichlikligi , yonilg ` i va havo filtrlarning holati , yonilg ` i nasosini , injektorni tekshirish va sozlash ishlari bajariladi . Avtomobillarga rejaviy ogohlantirish tizimi va servis xizmat ko`rsatish usullarida xizmat ko`rsatiladi. SHuning uchun biz avtomobillarga texnik xizmat ko`rsatish davrida ta`minot tizimi bo`yicha bajariladigan ishlar tarkibi bilan tanishib chiqsak maqsadga muvofiq bo`ladi. Benzin va dizel avtomobil dvigatellarida injektorli elektron tizim yonilg`ini sochish (purkash) uchun qo`llaniladi. Sochish (purkash) tizimi benzin va dizel dvigatellarini konstruktsiyasi bo`yicha boshqa - boshqa turga bo`linadi. Benzinli dvigatellarda sochish (purkash) tizimi elektronli va mexanik boshqarilishi mumkin. Benzinli dvigatellarda asosan elektron tizimli sochish (purkash) tizimi qo`llanilgan, chunki bu tizimda yonilg`ini tejash juda yaxshi amalga oshiriladi, atrof muhitga chiqayotgan gazlar miqdori kamayishi, dvigatel quvvatini oshirilishi, avtomobil dinamikasi ko`tarilishi, dvigatelni sovuq xolatda ishgatushirshni va tezlatishni yaxshilaydi. Yonilgini tsilindrga berish, forsunka (injektor) orqali amalga oshiriladi. Uning ishlashini rostlash (sozlash), elektron boshqarish blokida amalga oshiriladi. Injektor elektron blok yordamida yonilg`i miqdorini beradi, shuning uchun dvigatelni ish rerjimi doimo yaxshi buladi. Bazi bir har-xil daraklgichlar orqali elektr signallar elektron blokga keladi, shuning uchun dvigatel ish tartibi boshqariladi. Dvigatelga tushayotgan har - xil yuklanishlarda va avtomobilni tezligida unga kerak bo`ladigan yonilg`ini miqdorini aniklaydi. Benzin bilan ishlaydigan sochish (purkash) tizimi quydagi guruxlarga bo`linadi: 1. Markaziy sochish (purkash) tizimi; 2. Taqsimlab sochish (purkash) tizimi; 3. Bevosita bog`lik sochish (purkash) tizimi. Markaziy sochish (purkash) tizimi.

Markaziy sochish («ko`p sochish» «monovprisk») tizimida yonilg`i faqat bitta forsunkaga beriladi, bu forsunka kiritish kollektoriga o`rnatilgan. Taqsimlab sochish (purkash) tizimi. Taqsimlab sochish (purkash) tizimida har bir tsilindrga alohida forsunka orqali amalga oshiriladi. Bu tizimda yonilg`i - xavo aralashmasi kiritish kollektorida amalga oshiriladi. Bevosita bog'lik sochish (purkash) tizim. Bevosita bog`lik (purkash) eng ishonchli va tejamkor tizimdir. Bevosita bog`lik sochish (purkash) tizimi yonuvchi aralashmani to`g`ridan - to`g`ri yonish kamerasiga beradi. Ammo elektron sochish (purkash) tizimda bitta kamchiligi bor. Bu benzinni o`ta tozza bulishi kerak. Ko`pchilik zamonaviy injektorli dvigatellarda oktan soni yuqori bo`lgan benzinlar ishlatiladi. Bu tizimni remont qilishqimmatlashadi, shuning uchun ularni ta`mirlashda diagnostik aparatlar yordamida texnik xizmat ko`rsatish ustaxonalarida bajariladi. Injektorni drosellini boshqarish yuritmasining ishlashini tekshirish va sozlash. Endi ma`lumotlarga ishongan xolda avtomobil dvigateli forsunka ishtirokida ishlagan xolatda u bilan tanishamiz. Doimiy xolatda bu qurilma dvigatel bilan yonilg`i nasosini bir - biriga ulab turuvchi moslamadir. Uni tuzilishini quydagicha yoziladi: - yonilg`ini dvigatelga to`g`ri doza bilan to`g`rilab berish; - aralashmani to`g`ri qo`yish (burchak, bosim, sonini), hamda yonilg`ini tayyorlash; - umumiy tizim qo`sholoq bulib ajralmasdan ishlaydi va sochish va yondirish kamerasi; - qiyaburchak ostida tez sochadi va yonilg`ini ushlab turadi. Forsunkani konstruktsiyasiuni modeliga bogliq va uni boshkarish turlicha (aralashmani uzatish). Effekti berishi yuqori, g``ezo elektr forsunka shu bugungi kunda keng tarqalgan, ratsional va amaliy hisoblanidi. Uning ustunligi bir tsiklda ko`p ma`rotoba sochishi qulayligi, hamda ishlashini tezligi.

Forsunka - bajaruvchi mexanizmdir, ta`minlash tizimida yonilg`ini o`z vaqtida dvigatel tsilindrlarini taktida, sochishuchun xizmat qiladi hamda taqsimlaydi. Bu qurilmani turli xili mavjud - mexanik, elektromagnitli, gidravlik, pezoelektrik. Dvigatellarida benzin va dizel yonilg`isi bilan ishlaydigan forsunka bir - biridan farqli ravishda ishlaydi. Xar xil markadagi avtomobillarda forsunka turli xil kuchlanish va bosim bilani shlaydi. Hamma turdagi forsunkalarni kelgusida ko`rib o`timiz. Forsunka (boshqa aytilganda - injektor), u murakkab konstruktiv tuzilishga ega bo`lib tizimga sochadi, yonilg`ini o`z vaqtida doza orqali sochish, uni yonish kamerasida to`zitish (kiritish kollektori) va yonilg`i - havo arilashmasini tayyorlash uchun xizmat qiladi. Zamonaviy avtomobil dvigatellaridagi forsunka yonilg`ini elektron boshqaruv bloki sochadi. Forsunkani ko`rinishi turli xil bo`lib, uni ishlashi bo`yicha bir necha turlari mavjud: elektromagnitli, elektrogidravlik va pezoelektrik. Forsunkani 3 turi mavjud: 1. Elektromagnitli 2. Elektrogidravlik 3. Pezoelektrik. Elektromagnitli forsunka Elektromagnili forsunka asosan benzin bilan ishlaydigan dvigatellarga o`rnatiladi, bu tizim to`g`ridan - to`g`ri sochuvchi. Forsunka oddiy tuzilgan, tuzilishi elektromagnitli klapan va osma kismdan iborat. Elektromagnitli forsunka quydagicha ishlaydi . Elektron boshqaruv bulokiga algoritm hisobi bo ` yicha joylashtirilgan , kerakli vaqtda kuchlanish uyg ` otish chulg ` ami ga klapan ustiga uzatib beradi . SHu vaqtda elektromagnit doira hosil bo ` ladi , prujina kuchini yengadi , yakorni tortadi shunda ignasimon klapan ochiladi va saplo ochiladi . Yonilg ` i sochish paydo bo ` ladi . Kuchlanish yo ` qolishi bilan , prujina o ` z xolatiga qaytadi forsunka ignasi joyiga qaytadi , o ` z o ` rniga o ` tiradi .

Elektrogidravlik forsunka Elektrogidravlik forsunka dizel dvigatellarida ishlatiladi, bu sochish asosan Common Rail tizimidir. Elektrogidravlik forsunka tuzilishi elektromagnitli klapan, boshqarish kamerasi, kiritish va to`kish drosseli bor. Elektrogidravlik forsunkani ishlash printsipi yonilg‘i bosimida ishlaydi, sochish, hamda to‘xtatishdan ibirat. Elektromagnitli klapan ochadi va yopiladi, forsunka ignasi o‘z o‘rniga tushadi, yonilg‘i bosimi to‘kish qismini ochadi porshen boshqariladi va kamera bosh qariladi. Sochish to‘xtatiladi. Boshqarish bloki orqali elektromagnit klapan bosh qariladi, to‘kish drosseli ochiladi. Yonilg‘i boshqarish kamerasi orqali o‘tadi va to‘kish магстралига ўтади . Киритиsh дроссели ор q али босим тенглаshади ва бо shq ари sh камераси орqали киритилади. Порshенда босим камаyaди, игнада хам босим ўзгармайди, босим остида игна кўтарилади ва ёнилғи со ch и sh пайдо бўлади. Pezoelektrik forsunka Zamonaviy usuldagi jihozlangan, yonilg‘ini sochish uchun yaratilgan, pezoelektrik forsunka (pezoforsunka). Bu forsunka dizel dvigatelga o‘rnatilgan, sochish tizimi Common Rail. Qulayligi pezoforsunka juda tez ishlaydi (elektromagnit klapandan 4 marta tez ishlaydi) va yonilg‘ini tsikl davomida tez-tez sochish orqali juda tez ishlaydi, bundan tashqari yonilg‘ini doza orqali aniq sochadi. Bu kuchlanish ta`sirida pezokristal uzunligini o`zgarishiga asoslanib forsunkani boshqarishda pezosamarani qo`llashda imkoniyat beradi. Pezoelektrik forsunka konstruktsiyasi quyidagilarni o`zi chiga oladi; korpusga joylashtirilgan pezoelement, turtkich, ulab-uziladigan klapan va ninadan iborat. Elektr tok bilan ishlaydigan benzin nasos Elektr benzin nasosni nosozligi , juda ko ` p gapiriladi , u avtomabilni boshqa qismlari simptomlariga o ` xshab ketadi .

SHuning uchun , biz juda ko ` p tarkalgan va xarakterli turlarini hamda o ` xshash sim ` tomlarini yozamiz . - avtomobil dvigateli yonmaydi yoki o`chib qoladi; - dvigatel tortmaydi; - dvigateli shlaganda doimiy shovqin; - dvigatelni quvvat pasayishi; - benzin nasosi shlaganda xarakterli shovqun; Benzin nasosi nosozliklar avtomobilning agrega va uzellarini nosozliklariga o`xshashdir. Uni ko`rib chiqish mumkin. Avtomobilda - svecha, o`t oldirish tizimi, datchik ishlamasdan qotib qolishi mumkin. Dvigatelda doimo tovush chiqishi - turli xil buzilishlar kelib chiqadi. Dvigatel bazi vaqtda o`chib qolishi, uni ishga tushmasli holatlarida, bazida benzn nasos nosoz bo`lishi mumkin. Masalan, tirsakli valni datchigi ko`rsatmaganda, EBB nasosni ish faoliyatini to`xtatganda, shunga o`xshash nosozliklar. Moylash tizimida davleniyani tushib ketishi, yoki yonilg`i magistralida germetiklikni yo`qolishi, o`tkazish klapani buzilishi va boshqa turlari. Bu vaqitda nima ishlar qilinishi mumkin? birinchi navbatda, dvigatelni ishga tushirishdan oldin benzin nasos ishi tekshiriladi. Buning uchun, yonilg`i bakini qoqog`i ochiladi va bir kishiga kalitni burab ko`rishni taklif qilinadi starterni qo`shmaslik kerak bo`ladi. O`t oldirishni qo`shilgan bir sekunddan boshlab siz benzin nasosda hosil bo`lgan shovqunni eshiting. Agarishlamasa, buzilish ehtimolligi yuqori bo`lsa, nasosni almashtiriladi, yoki elektr ulagichlaridan bo`lishi mumkin. Yonilg`i rampadagi bosim tekshiriladi, bu yana bir benzin nasosni tekshirishdir. Bosim tekshirilganda ko`rsatgich yaxshi bo`lsa, manometr to`g`ri qo`yilgan bo`lsa, avtomobilga tegishli xujjatlarga qaraladi. Ko`p xolatlarda hozirgi zamonaviy avtomobillarda benzin nasos ishdan chiqsa uni almashtiriladi. SHoshilmasdan xulosa chiqarish kerak. Benzin nasos nosoz bo`lmasligi mumkin, masalan; dag`al tozalash fil`tri, u tiqilib qolgan bo`lishi mumkin. Bunday holatda, uning setka qismini tozalanadi va hech narsa almashtirilmaydi. SHu vaqitda ulangan shunirlarni tekshirish kerak, saqlagich,

benzi nnasos relesi, ulangan jixozlarda xatolik bo`lishi mumkin, qisqa uzilish bo`lishi mumkin. Bundan tashqari ya`na, yonilg`i magistrali tekshiriladi, o`tkazish klapan, hamda ulangan forsunka, xar bir qismni ko`rib chiqilsa hatolik tugaydi. Dizellarni elektron boshqarish tizimi Dizel dvigateli Yevropada katta muvaffaqiyatga uchraganiga qaramasdan uni Qo`shma SHtatlardagi transport vositalarini pasajirli sotib oluvchilar asosan qabul qilishmagan. Bu Yevropada sotiladigan dizellarning yarmini tashkil qiladi. 1893 yilda Rudolf Dizel nomi bilan atalgan dizel dvigateli u paytda boshqa variantlarga nisbatan revolyutsion hisoblangan. Bunga uning yuqori foydali ish koeffitsienti sabab bo`ldi, unda yonilg`i sarfi kamaydi va dvigatelning chiquvchi quvvati nisbatan ortdi. Dizel dvigateliga nisbatan ko`p yolg`on stereotiplar uni qabul qilishga Amerikada salbiy ta`sirini o`tkazmoqda. Bu stereotiplarning ko`pchiligi 80 - yillarning boshidagi salbiy tajribalardan olingan. Emissiyani boshqarishning jiddiy vositalari va dvigatelni boshqarishning ilg`or bloklari orqali, uning ishlashi nuqtai - nazaridan, u benzinli dvigatel bilan bemalol raqobat qiladi. Dvigatelning tsikli sodda. Porshen pastki harakatlanayotganida bosim kamayishi tufayli tsilindrga havo so`riladi, siqish jarayonidan keyin yonilg`i purkaladi, yonilg`i yonishi sodir bo`ladi, gaz bosimi kuchi porshenni majburan pastga siljitadi, so`ngra yonish maxsulotlari atmosferaga chiqariladi. Zamonaviy dizellarda ko`pida qaynoq yonish maxsulotlarining issiqlik energiyasidan qayta foydalanish uchun turbokompressor o`rnatiladi, u tsilindrlarga bosim ostida havo xaydab, dvigatelning quvvatini oshiradi. Natijada dvigatelning o`rtacha effektiv bosimi va uning chiquvchi quvvati ortadi. “Turbokompressor nafaqat tsilindrga kiradigan havo miqdorini orttiradi, balki yonish samaradorligini yaxshilaydi, yonish kamerasidagi turbulentlikni ko`paytiradi”. Dizellar, odatda, benzinga qaraganda siqish darajasi yuqori bo`lganda ishlaydi, chunki yonilg`i purkalishi tufayli uni yoqish uchun yuqori tsilindrik bosim va harorat talab qilinadi. Ko`pgina benzinli dvigatellarda yonilg`i yoki kiritish

kollektoridagi drossel yonida yoki zamonaviy dvigatellarda tsilindr ichida (dizeldagi kabi) aralashtiriladi. Benzinli dvigatellar nima uchun bunday yuqori siqish darajasiga ega bo`la olmasligining sababi, dastlabki alangalanish, havo- yonilg`i aralashmasi o`t oldirish svechalari alangasidan yona boshlashi, tufaylidir. Bu dvigatel detallari uchun zararli va ularga shikast yetkazishi mumkin. SHuning uchun siqish darajasi hamda issiqlik samaradorligi benzinli dvigatellarda dizellardagi siqish darajasiga nisbatan kichik. Dizel dvigatelining yonilg`i bilan ta`minlash tizimi, ma`lum miqdordagi yonilg`ini o`zida saqlash, uni dag`al va mayin tozalash, yuqori bosim yonilg`i nasosida yuqori bosim hosil qilib, uni forsunka yordamida tsilindr ichidagi siqilgan va qizigan havoga tuman shaklida purkash uchun hizmat qiladi. Dizel dvigatelida yonuvchi aralashma tsilindr ichida hosil bo`ladi. Dizellarda yonilg`ini purkash, yuqori bosim nasos va har bir tsilindrga yopiq holda o`rnatilgan forsunkadan iborat. Ta`minlash tizimi asosiy ikkita: pastki va yuqori shaxobchalardan iborat. Past bosim shaxobchasi yonilg`ining bakdan yuqori bosim nasosiga uzatadi. Yuqori bosm shaxobchasi esa, ma`lum miqdordagi yonilg`i ma`lum vaqtda bosim bilan dvigatelning tsilindrlariga uzatadi. YaMZ dizel dvigatelning yonilg`i bilan ta`minlash tizimining umumlashgan chizmasi chizmada keltirilgan. Taminlash tizimi - yonilg`ini uzatish tizimi Common Rail, to`g`ri kiritishli, EDC - dizelni elektron boshqarish tizimli, yonilg`i filtrini doimiy qizdiriladi va qo`shimcha qizdirilgan filtr bilan suyuklik taqsimlagichli. Bundan tashqari, dvigatellar tejamliligini oshirishga intilish ularda, aksariyat holda suyultirilgan yonilg`i aralashmasini ishlatishga majbur qiladi. Yonilg`ini uzatishning akkumulyatorli tizimining asosiy g`oyasi R. Dizelga ham ma`lum edi, u o`zgarmas bosimda yonilg`i bevosita toplivoprovodga uzatiladigan purkash tizimini sinagan. Bu g`oyaning zamonaviy tadbiq etilishida ohirgi yillarda dizel konstruktsiyalarida approbatsiya qilingan va o`zining samaraliligini isbotlagan texnikaviyechimlardan foydalanilgan. Ularga ajratilmagan yonish kameralarini qo`llash (bevosita purkash), yuqori bosimlarda purkalganda (100 MPa va yuqori), hajmiy aralashma hosil qilish,

forsunka markazida joylashgan holda to`rt klapanning mavjudligi, regulirovka qilinadigan turbonadduv va sh.k.lar kiradi. Akkumulyatorli tizimning asosiy afzalligi shundaki, purkash energiyasini yaratish va unda yonilg`ini dozalash jarayonlari vaqt bo`yicha taqsimlangan va yonilg`ini uzatish an`anaviy usullaridan farqli ravishda bir biriga salbiy ta`sir qilmaydi. Akkumulyatorli tizim purkash bosimini boshqarish va dizelning hamma ish rejimlarida uning optimal qiymatlarini ta`minlash imkonini beradi. Akkumulyatorli yonilg`i tizimlarini kema dizel qurilmalarida anchadan beri qo`llashadi. Bunday qurilmaning tipik variantida yuqori bosimli yonilg`i nasosi yonilg`ini akkumulyatorga uzatadi, u yerdan u truboprovodlar bo`ylab alohida tsilindrlarning dozatorlariga keladi. Dozatorning klapanlari kulachokli mexanizm bilan boshqariladi. TSiklda yonilg`i uzatilishi klapan vaqt - kesim o`zgarishi va klapanlarning har xil ko`tarilishi bilan amalga oshiriladi. Bunday tizimlarni 65 yildan ortiq qo`llagan "Doksford" firmasi bevosita purkaydigan va akkumulyator turidagi yonilg`i apparaturalarini qiyosiy sinashni o`tkazdi va oxirgisining foydasiga fikrini bildirdi. Lekin, umuman olganda, prioritet bevosita purkaydigan yonilg`I apparaturasi tarafida qoldi, chunki uni ishlab chiqarish va ekpluatatsiya qilish bo`yicha katta tajriba bor. Hozirgi paytda Fiat, BoschGmbH va Daimler - Benz firmalarining birlashgan harakatlari yengil va kam tonnali yuk avtomobillarining yuqori abarotli dizellari uchun zamonaviy mikroprotsessorli boshqariladigan yonilg`i uzatishning akkumulyatorli tizimini yaratish va sanoat ishlab chiqarishiga tadbiq etish bilan tugallandi. Bundan oldin Fiat firmasi Elasis texnologiyasini tadqiqot qilish va rivojlantirish bo`yicha o`zi yaratgan firma-konsertsium bilan hamkorlikda Unijet nomli akkumulyatorli tizim CommonRail (umumiy taqsimlagich) loyihasini ishlab chiqdi. Iveko Motorenforschung kompaniyasi yonilg`i bevosita purkaladigan avtomobil dizellarida o`tkazilgan tadqiqotlar natijalarini hisobga olgan holda SHveytsariya federal texnologiya instituti YeTNning elektrogidravlik forsunka kontseptsiyasi bunga asos qilib olingan edi. Tizimning yaratilgan tajribaviy

namunalari dastlabki sinovlarni dizellarda va avtomobillarda ishonchlilik va xarakteristikalarining stabilligi bo`yicha qoniqarli natijalar ko`rsatdi. S va Ye klassidagi avtomobillar uchun akkumulyatorli tizimli yonilg`i uzatiladigan yangi 4 - tsilindrli dizelining OM - 611 modelini ishlab chiqishda Daimler - Benz firmasi quyidagi maqsadlarni nazarda tutdi: • yonilg`i sarfini yanada kamaytirish; • ishlangan gazlar zaharliligi bo`yicha butun dunyoda qabul qilingan normalarni bajarish; • dizel tirsakli valining hatto kichik aylanishlar chastotasida ham burovchi moment katta qiymatlari hisobiga avtomobilning yurish sifatlarini yaxshilash; • shovqinni uchqun bilan o`t oldiriladigan dvigatellarga xos bo`lgan darajagacha pasaytirish; • uchqun bilan o`t oldiriladigan dvigatellar bilan unifikatsiyani mumkin qadar saqlagan holda ishlab chiqarish sarf - harajatlarini qisqartirish; Daimler - Benz firmasi dizellarga xos ishonchlilikni saqlab qolish. 4 - klapanli gaz taqsimlash mexanizmi, forsunkani markazda joylashtirish va porshendagi simmetrik yonish kamerasi bilan birga yonilg`i uzatilishining akkumulyatorli tizimini qo`llash bilan ushbu maqsadlarga erishildi. Bundan tashqari nadduv havosi oraliqda sovitiladigan turbonadduv, ishlangan sovutilayotgan gazlar retserkulyatsiyasi va oksidlovchi katalitik neytralizatorlar qo`llandi. 1 - jadvalda dizellarning texnik xarakteristikalari va OM - 611 dizelida, 6 kamerali 4 - tsilindrli OM - 604 dizeli texnik xarakteristikalari bilan va yonilg`i bevosita purkalanadigan, turbonadduvli va nadduvli havo sovutiladigan 5 - tsilindrli OM - 602 dizelida qo`llangan yechimlar solishtirilgan. Yonilg`i uzatilishi akkumulyator tizimili OM - 611 dizelining ishchi hajmi OM - 604 dizeli bilan teng, lekin uning quvvati va maksimal burovchi momenti OM - 604 dizelinikiga nisbatan mos ravishda 1,3 va 2 marta katta. Maksimal burovchi momenti rivojlanadigan aylanishlar chastotasi ham 2 marta kichik. Solishtirma ko`rsatkichlari ham katta: litrli quvvati 32% ga, nominal quvvat va

maksimal burovchi moment rejimlaridagi o`rtacha effektiv bosim 1,6 va 2 marta katta. Yangi dizelning yonilg`i tejamkorligi 20% ga yuqori. Yonilg`i uzatishi akkumulyator tizimili 4 - tsilindrli OM - 611 dizelining maksimal burovchi momenti va nominal quvvati 5 - tsilindrli OM - 602 dizeli bilan bir xil, lekin OM -602 dizelining ishchi hajmi 25% katta. Bularga mos ravishda OM - 611 dizelining solishtirma ko`rsatkichlari yaxshi: litrli quvvati bo`yicha 29%ga, nominal quvvat rejimida o`rtacha effektiv bosimi bo`yicha 23%, maksimal burovchi moment rejimida o`rtacha effektiv bosim 8%, yonilg`i tejamkorligi bo`yicha 10%. Daimler - Benz firmasining OM - 604, OM - 611 va OM - 602 dizellarining texnik ko`rsatkichlari _____________________________________________________ 3.2-jadval П arametr Dizel modeli OM-604 OM-611 OM-602 Avtomobil modeli S 220 DISEL C 220 CDI E 290 TURBODISE Yonish kamerasi turi Ajralgan Ajratilmagan Purkash tizimining turi Qatorli YuBYoN Akkumulyatorli Qatorli YuBYoN Yonilg`i uzatilishi boshqarishining turi Elektronli TSilindrlar soni 4 4 5 TSilindrdagi klapanlar soni 4 4 2 Yuqoridagi taqsimlash vallarining soni 2 2 1 Turbonadduv mavjudligi Yo`q Ha Ha Nadduv havosi sovutilishining mavdujligi - - - Dizelning ishchi hajmi, sm 3 2155 2150,6 2874 TSilindr diametri, mm 89 88 89 Porshen yo`li, mm 86,6 88,4 92 Siqish darajasi 22 19 19,5 TSilindrlararo masofa, mm 97 97 - Nominal quvvat, kVt 70 92 95 Nominal quvvatda tirsakli val aylanishlar chastotasi, min 1 5000 4200 4000 Maksimal burovchi moment, N-m 150 300 300 Maksimal burovchi momentda tirsakli valning aylanishlar chastotasi, min 1 3600 1600 … 2600 1800 … 2400 Litrli quvvat, kVt/l 32,48 42,78 33,1 Nominal quvvatda o`rtacha effektiv bosim, MPa 0,780 1,222 0,992 Maksimal burovchi momentda o`rtacha effektiv bosim, MPa 0,875 1,753 1,312

Burovchi moment bo`yicha zahira koeffitsienti 1,12 1,43 1,32 Yonilg`ining o`rtacha sarfi, l/100 km 7,4 6,1 6,8 Avtomobilning maksimal tezligi, km/s 175 198 200 Seriyali engil а vtomobil Fiat Chroma 2,0 Tdi uchun dunyod а birinchi bo`lib yonilg`i bevosit а purk а l а n а dig а n dizel dvig а telini yar а tg а n Fiat firm а sining t а dqiqot m а rk а zi engil а vtomobili dizelining yonilg`i purk а sh tizimi qoniqtirishi ker а k bo`lg а n а sosiy t а l а bl а rni quyid а gi sh а kll а ntirdi: - yonilg`i uz а tish а n ъа n а viy tiziml а ri imkoniyatl а rig а q а r а g а nd а dizel tirs а kli v а li а yl а nishl а r ch а stot а sining h а mm а di а p а zonid а purk а shning yuqori bosimi ushl а b turish. Bu z а h а rli chiqindil а r m а kroz а rr а ch а l а ri v а NO x d а r а j а l а rining yaxshi nisb а tini, juml а d а n, optim а l burovchi moment uchun а yl а nishl а r ch а stot а sining quyi di а p а zonid а ham ta’minlaydi; - yonilg ` ini tsiklli uz а tishni а niqroq boshq а rish v а yonish shovqinini k а m а ytirish uchun d а stl а bki purk а shni t а` minl а sh ; - dizelning emmision v а ekplu а t а tsion ko ` rs а tkichl а ri optim а l nisb а tig а erishish uchun t а qsiml а sh f а z а l а ri ( yonilg ` ini uz а tishni boshl а sh burch а gi ) v а purk а sh bosimini mosl а shuvch а n boshq а rish ; - а vtomobil din а mik а sini yaxshil а sh uchun dizel tirs а kli v а li а yl а nishl а r ch а stot а sining di а p а zoni keng а ytirish . Bu t а l а bl а rning h а mm а sig а yonilg ` i bevosit а purk а l а n а dig а n dizell а r uchun Fiat firm а si ishl а b chiqq а n yonilg ` i purk а shning Unijet а kkumulyator tizimi j а vob ber а di . Yonilg ` i uz а tishning bu tizimid а yonilg ` ini tsiklli uz а tishni , t а qsiml а sh f а z а l а rini ( yonilg ` i uz а tilishi boshl а nishi burch а gi ) v а purk а sh bosimini elektron boshq а rish а m а lg а oshirilg а n . Tizim dizel yonilg ` i m а ksim а l uz а tilg а nd а, 100 mm 3 porshen yo ` lig а teng , а yl а nishl а rning 100 d а n 6000 min – 1 ch а stot а si di а p а zonid а dizelning ishl а shi uchun loyih а l а ng а n . Purk а sh bosimi dvig а telning ist а lg а n ishchi rejimid а 15 d а n 130 MP а g а ch а di а p а zond а o ` zg а rishi mumkin . H а r bir tsilindr bo ` yich а v а t а kt bo ` yich а yonilg ` ini uz а tish v а purk а sh momentini boshq а rish а m а lg а oshiril а di . Yonilg ` ining jud а k а m miqdori dizel ishchi rejiml а rining keng di а p а zonid а ( p e - 0 d а n 100 % g а ch а, а yl а nishl а r ch а stot а si 100 d а n 4000 min – 1

g а ch а) d а stl а b purk а lishi mumkin . Tizim m а vjud dizel uchun tsilindrl а r k а ll а gid а q а nd а ydir o ` zg а rtirishl а rsiz q а yt а jihozl а nishi mumkin , 2 - v а 4 - kl а p а nli konstruktsiyal а rg а oson mosl а sh а di . Bu tizimning d а tchikl а ri v а ijrochi mex а nizml а ri elektron boshq а ruvi а n ъа n а viy purk а sh tizimi EDC uchun tipikdir . А kkumulyatord а gi bosimg а mos kel а dig а n purk а sh bosimi bosim regulyator yord а mid а yonilg ` i n а sosi bil а n t аъ minl а n а di . Q а yt а bog ` l а nish tizimi dizel а yl а nishl а r ch а stot а si v а yuki m аъ lumotl а ri k а rt а si bo ` yich а yoki o ` zg а ruvchi rejiml а r uchun а lohid а а lgoritml а r bo ` yich а o ` rn а tilg а n optim а l qiym а t bil а n а kkumulyatord а gi bosim d а tchigi registr а tsiya qilg а n qiym а t mosligini kuz а t а di . Purk а l а yotg а n yonilg ` ining tsikld а uz а tilishi v а uni uz а tish boshl а nishining burch а gi qiym а tl а ri elektrom а gnitli kl а p а n EGF ishg а tushishining x а r а kterig а bog ` liq . Elektrom а gnitli kl а p а nning ishl а shi mikrokontroller ( boshq а rishning elektron bloki ) k а m а nd а l а ri bo ` yich а uning o ` r а mid а tokni qo ` zg `а tuvchi impulsl а r vujudg а kelishi momenti v а d а vomiyligi bil а n а niql а n а di . Boshq а rishning elektron bloki а kkumulyatord а gi bosim v а yonilg ` ini tsikld а uz а tish qiym а tl а rini regulirovk а qilishd а n t а shq а ri dvig а telni boshq а rishning boshq а funktsiyal а rini h а m ( n а dduv bosimini boshq а rish , dizelni ishg а tushirish uchun qizdirish svech а l а rini ul а sh , di а gnostik а v а sh . k .) b а j а r а di . R а di а l turd а gi uchplunjerli n а sos , u uchqirr а li kul а chok bil а n yuritil а di , dizel tirs а kli v а lining f а q а t а yl а nishl а r ch а stot а sig а bog ` liq bo ` lg а n yonilg ` ining o ` zg а rm а s s а rfini t аъ minl а ydi . Plunjerl а r 120° ostid а joyl а shg а n , v а lg а yukni teng t а qsiml а ydil а r . Plunjerning YuCHH hol а tid а gi o ` lik bo ` shliqning jud а kichik h а jml а ri hisobig а n а sos h а jmiy foyd а li ish koeffitsientining qiym а ti jud а yuqori (90 % d а n yuqori ). N а sos qo ` zg `а luvchi qisml а rini moyl а sh uchun dizel yonilg ` isid а n foyd а l а nil а di . N а sosning h а r bir h а ydovchi sektsiyasi t а relk а simon kiritish v а sh а rsimon chiq а rish kl а p а nl а ri bil а n t аъ minl а n а di . H а mm а sektsiyal а rning chiq а rish k а n а ll а ri umumiy t а qsiml а gich (а kkumulyator ) bil а n bitt а truboprovod bil а n bitt а k а n а lg а birl а shtirilg а n . N а sosni yuritish uchun shesternyali yoki h а tto t а sm а li yuritm а qo `llа nilishi mumkin , chunki n а sosli а yl а nishl а r

ch а stot а sini f а z а si bo ` yich а tirs а kli v а l а yl а nishl а r ch а stot а si bil а n muvofiql а shtirish sh а rt em а s . Bu n а sos yuqori bosimli а n ъа n а viy n а sosl а rg а nisb а t а n а nch а k а m quvv а t s а rfl а nishini t а l а b qil а di . Dvig а tel k а m yukd а ishl а g а nd а ucht а n а sos sektsiyal а rid а n bitt а sini ikki pozitsiyali elektrom а gnitli kl а p а n yord а mid а uzib qo ` yish imkoniyati n а z а rd а tutilg а n . А kkumulyatord а gi bosimyuqori bosim n а sosi k а n а lid а ( k а n а ld а n chiqishd а) o ` rn а tilg а n o ` tk а zib yuboruvchi elektrom а gnitli kl аpаn yord а mid а regulirovk а qilin а di . Unijet а kkumulyator tizimini yuqori bosimli yonilg ` i n а sosi gidr а vlik qismining konstruktsiyasi Bosch EDCMSA 11 firm а siyonilg ` i uz а tish а n ъа n а viy tizimining VP 37 t а qsimlovchi n а sosi konstruktsiyasid а а nch а sodd а, chunki dozirovk а qilish v а yonilg ` i uz а tilishi boshl а nishi burch а gini regulirovk а qilish funktsiyal а ri elektronik а g а berilg а n . Bu а kkumulyator tizimid а n foyd а l а nilg а nd а gidr а vlik а elementl а rini sozl а sh uchun m а shsh а q а tli dovodk а ishl а ri t а l а b qilinm а ydi . SHu bil а n birg а k а librovk а qilinishi lozim bo ` lg а n а kkumulyator tizimi p а r а metrl а rining ko ` p soni а nch а mur а kk а b p а r а metrik t а hlil qilishni t а l а b qil а di , bu k а librovk а qilishning t а komill а shg а n metodik а l а rig а nisb а t а n uning potentsi а lid а n to ` liq foyd а l а nish uchun z а rur . Boshq а rishning elektron bloki ECUk а m а nd а si bo ` yich а elektrom а gnit boshq а ruvchi kl а p а n z а tvorini ko ` t а r а di , bund а k а librl а ng а n teshikli «А» k а n а l ochil а di . Buning n а tij а sid а forsunk а shtogi ustid а gi bo ` shliqd а gi ( boshq а ruvchi bo ` shliq deb noml а n а di ) yonilg ` i bosimi keskin p а s а ya boshl а ydi . Bu bo ` shliq а kkumulyator k а n а li bil а n k а librl а ng а n teshik « V » bil а n bog ` l а ng а n . SHu s а b а bli bund а gi bosim а kkumulyatord а gi bosimning bir qismini t а shkil qiluvchi qiym а tg а ch а p а s а yadi . Tok impulsi d а vomiyligi purk а gich ign а si ko ` t а rilishining d а vomiyligini belgil а ydi v а n а tij а d а а kkumulyatord а gi berilg а n bosimd а purk а l а dig а n yonilg ` i miqdorini belgil а ydi . Impuls qo ` zg `а tilishi v а qti tug а g а nd а n keyin elektrom а gnittoksizl а n а di , z а tvor prujin а yord а mid а o ` zining d а stl а bki hol а tig а q а yt а di v а «А» teshikni berkit а di . Forsunk а shtogi ustid а gi bo ` shliqd а gi bosim а kkumulyatord а gi bosimg а ch а ko ` t а ril а di v а purk а gich ign а si tirk а l а di

( teshikni berkit а di ). Purk а gich ign а si ko ` t а rilishi v а tirk а lib berkitilishi or а sid а gi v а qt interv а li «А» v а « V » k а librl а ng а n teshikl а r o ` lch а ml а rig а bog ` liq . А yl а nishl а r ch а stot а si kichik v а yuk to ` liq bo ` lg а nd а а kkumulyator tizimi t аъ minl а ydig а n bund а y yuqori bosim t а l а b qilinm а ydi . А yl а nishl а r ch а stot а si kichik v а yuk k а m bo ` lg а nd а а kkumulyator tizimi purk а shning optim а l bosimini ushl а b turishg а qodir , bu d а stl а bki purk а sh bil а n birg а yonish shovqinini v а chiq а ril а dig а n g а z z а h а rliligini keskin k а m а ytir а di . Dvig а tel o ` zg а ruvchi ish rejiml а rini b а rq а ror rejiml а rd а tuzilg а n k а rt а l а r а sosid а boshq а rib bo ` lm а ydi . Bung а shund а y misol keltirish mumkin . Optim а ll а shtirilg а n emission ko ` rs а tkichli dizell а r b аъ zi o ` zg а ruvchi ish rejiml а rig а nisb а t а n kech purk а sh hisobig а yonish k а mer а si sovitilib yuborilishi , turbon а gnet а tel kechikishi v а а l а ng а l а nish kechikishining uz а yishi sodir bo ` lishi mumkin , bu es а o ` z n а vb а tid а shovqin ( dizel deton а tsion ishl а shi ) yoki to ` xt а b - to ` xt а b ishl а sh (а l а ng а l а nish ) mu а mmol а rig а olib kelishi mumkin . Bu а kkumulyatorli tizimd а dizel o ` zg а ruvchi rejiml а rd а ishl а shi uchun а lohid а а lgoritml а r qo ` ll а nilg а n , ul а r o ` tuvchi boshq а ruvchi str а tegiyal а r deb noml а ng а n . Bu yonilg ` ini uz а tish j а r а yonini ( tsikld а uz а tish v а uz а tish boshl а nishi burch а gi ) а niq t а ktl а r bo ` yich а boshq а rilishini t аъ minl а di . N а tij а d а dizelning shovqin v а ekologik ko ` rs а tkichl а ri yaxshil а ndi . Ushbu а kkumulyator tizimi d а stl а bki purk а shni а m а lg а oshirish qobiliyatig а eg а, bu es а yonish shovqinini p а s а ytirish v а dizel ekologik ko ` rs а tkichl а rini yaxshil а shning s а m а r а li vosit а si bo ` lib xizm а t qil а di . D а stl а bki purk а sh dizel 0 d а n 4000 min – 1 g а ch а ch а stot а l а r interv а lid а v а yuk s а lt ishid а to ` liq quvv а tg а ch а o ` zg а rg а nd а ishl а g а nd а qo `llа nil а di . D а stl а bki v а а sosiy purk а shl а r or а sid а gi minim а l interv а l 300 mks ni t а shkil qil а di , ya ` ni t а xmin а n 1,8° tirs а kli v а l burilish burch а gi ch а stot а 1000 min – 1 v а 7,2° ch а stot а 4000 min – 1 bo ` lg а nd а. D а stl а bki purk а shning minim а l d а vomiyligi 150 mks g а teng , bund а purk а lin а yotg а n yonilg ` ining minim а l miqdori а kkumulyatord а gi bosimg а bog ` liq . M а s а l а n bosim 15, 30, 60 v а 120 MP а bo ` lg а nd а d = 0,18 mm li

5 t а teshigi bo ` lg а n purk а gichli forsunk а orq а li yonilg ` ining bir tsikld а minim а l uz а tilishi mos r а vishd а 1, 2, 4 v а 6 mm 3 bo ` l а di . D а stl а bki purk а shd а issiqlik а jr а lib chiqishi tezligining cho ` qqisi ikki m а rt а p а s а ydi v а yonish bosimi biroz k а m а ydi . Ko ` rs а tilg а n effektl а rd а stl а bki purk а shning yonilg ` i а sosiy doz а si а l а ng а l а nishi tutilib qolishining k а m а yishi v а yonish oldinroq boshl а nishi bil а n tushuntiril а di . T а dqiqotl а r n а tij а sid а quyid а gil а r а niql а ndi : or а liq v а а sosiy purk а sh or а sid а gi v а qt or а lig ` i d а stl а bki purk а lg а n yonilg ` i yonib tug а gunich а а sosiy purk а shd а issiqlik а jr а lishi boshl а nishining oldini olish uchun et а rlich а bo ` lishi ker а k . D а stl а bki purk а lg а n yonilg ` i miqdori minim а l ruxs а t etil а dig а nig а yaqin bo ` lishi ker а k . Bosch VR 37 tizimi t а qdim etg а n yuqori d а r а j а li а n `а n а viy yonilg ` i uz а tish tizimig а q а r а g а nd а а kkumulyatorli tizimning а fz а llikl а ri ushbu tizimli dizelning t а shqi tezlik x а r а kteristik а l а ri bil а n illyustr а tsiyal а n а di . Dizel tirs а kli v а li а yl а nishining p а st ch а stot а l а rid а purk а shning jud а yuqori d а r а j а l а rig а erishish imkoniyati o ` rt а ch а effektiv bosim r e ni 1000 min 1 d а 30 % g а v а а yl а nishl а r ch а stot а si 2000 d а n 3000 min 1 g а ch а ch а stot а l а r di а p а zonid а 20 % g а oshirish imkonini ber а di , bund а tutunlik ko ` rs а tkichi h а m yaxshil а n а di . А yl а nishl а r ch а stot а si bul а rd а n yuqori bo ` lg а nd а ushbu tiziml а rning purk а sh bosiml а ri d а r а j а l а rid а gi f а rq k а m а yishi tuf а yli bosim r e ning ortishi imkoniyati 10 % g а ch а k а m а yadi . Bund а n t а shq а ri а kkumulyatorli tizim dvig а telning m а ksim а l eksplu а t а tsion а yl а nishl а r ch а stot а sini 4200 d а n 5000 min 1 g а ch а keng а ytirish imkonini ber а di , chunki bu hold а P - L - N tiziml а ri qo ` yadig а n chekl а shl а r b а rt а r а f qilin а di . Bu аvtomobil boshqаruvchаnligini sezilаrli yaxshilаydi.

Adabiyotlar: 1. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning Avtomobilь transportini boshqarish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida 2018 yil 6 martdagi PQ- 3589-son qarori. 7mart “Xalq so`zi” gazetasi 2. I.A. Karimov “Yuksak bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash - mamlakatni barqaror taraqqiy ettiriish va modernizatsiya qilishning eng muhim sharti”. 2012 yil 17 fevralda xalqaro konferenyiyaning ochilish marosimidagi nutqi // Xalq so`zi. 2012 yil 18 fevral. 3. N. G`. Maxmudov. Avtomobillarning elektr va elektron jihozlari. Darslik 2-chi nashr. Toshkent, Noshir, 2011 y., 304 bet. 4. Yutt.V.E. “Elektrooborudovanie avtomobiley” Uchebnik dlya studentov vqshix uchebnqx zavedeniy 4-e izdanie., Moskva: Transport, 2006 g,440st. 5. Akimov A.V. “Elektrooborudovanie avtomobiley”, Moskva. Zarulem, 2000 g.384 st. 6. Maxmudov G . N . Avtomotransport vositalarining elektr jihozlari , Kasb xunar kollej talabalari uchun darslik . Toshkent, Ilm ziyo. 2014 y., 7. Maxmudov G`. N. Zikrillaev N. G`. Avtomobil dvigateli va boshqa agregatlarining elektron boshqarish, kasb xunar kollej talabalari uchun o`quv qo`llanma. Toshkent, «Ilm ziyo», 2014 y. 120 bet. 8. Danov. BA. Sistema upravleniya zajiganiem avtomobilg`nqx dvigateley, Moskva. Goryachaya liniya - Telekom.2005g.184st. 9. Traiter A. Elekricheskoe oborudovanie avtomobiley. Sankt-Peterburg, SPb; Alfamer Pablishin: 2003g. 288st.

O'xshashlar

Texnik diagnostikaning vazifalari, tizimlari va dasturi

Turli tabiiy-iqlim sharoitida avtomobillardan foydalanishni ta'minlash

Transport vositalarining elektr manbalari

Dvigatellarni ishga tushirish tizimi

Informаtsion - diаgnostik tizim