Dvigatellarni ishga tushirish tizimi - Mashinasozlik - Referatlar

Dvigatellarni ishga tushirish tizimi

Yuklangan vaqt:

13.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

358.5 KB

Ko'chirib olish

Dvigatellarni ishga tushirish tizimi Reja: 1. Dvigatellarni ishga tushirish tizimining vazifasi va komponovka sxemalari 2. Bevosita boshqariladigan starterlar

Dvigatellarni ishga tushirish tizimining vazifasi va komponovka sxemalari Hozirgi zamonaviy avtomobillarda, dvigatelni starter yordamida elektr usuli bilan yurgizib yudorish keng qo`llaniladi. Starter sifatida o`zgarmas tok elektro dvigateli qo`llaniladi. Ichki yonuv dvigatelni yurgizib yuborish uchun uning tirsakli valiga kerakli aylanishlar soni berish lozim. Buning uchun ishqalanish kuchi va kompressiya natijasida valning aylanishiga bo`ladigan qarshilikni yengish talab etiladi. Qarshilik momenti dvigatel litrajiga, tsilindrlar soniga, siqish darajasiga, moyning qovushqoqligiga va aylanishlar soniga bog`liq. Elektr dvigatel yakori valida aylantiruvchi moment dvigatel avlining aylanishiga ko`rsatgan qarshilik momentidan kichik bo`lganni uchun aylanishlar sonini kamaytiruvchi tishli uzatmali yuritma mexanizmi ishlatiladi. Maxovikning tishli gardishidagi tishlar soni starter yakori validagi shesternya tishlaridan ko`p bo`ladi. Masalan, yuk avtomobili dvigateli maxovigining gardishida 140ta, starter yakori validagi shesternyasi esa 9ta tish bor. Avtomobil dvigatelarining ishga tushirish tizimi dvigatel tirsakli valini majburiy ravishda aylantirishni ta`minlovchi moslamalar majmuyasidan iborat. Iiki yonuv dvigatellarini ishga tushurish uchun mexanik starterli, benzin dvigatelli, pnevmatik, gidropenvmatik va elektrostrterli tizimlar qo`llaniladi. Avtomobillarda boshqa usullarga nisbatan bir qator afzalliklarga ega bo`lgan, elektrostarterli ishga tushirish tizimi tadbiq etilgan. Bu tizim ixcham, ishlatishdagi ishonchlilik darajasi yetarli darajada yuqori va murakkab bo`lmagan elektrotexnik va elektron moslamalar yordamida dvigatelni ishga tushirish jarayonini avtomotlashtirish imkoniyati bor. Avtomobil elektrostarterlarining uyg`otish va boshqarish usulini, yuritma mexanizmining turi hamda atrof muhit ta`siridan himoya qilinganlik darajasi bo`yicha tasniflash mumkin. Starterlarda uyg`otish uslubiga qarab kema-ket va aralash uyg`otish tizimli elektrodvigatellar qo`llaniladi. Dvigatelni ishga tushirishda muxim axamiyatga ega bo`lgan tortish xususiyatlari ustunligi tufayli ketam-ket uyg`otish tizimili elektrodvigatellar ancha keng tatbiq topgan. Starter salt

ishlaganda, uning yakori aylanish chastotasini cheklash maqsadida, ba`zan aralash uyg`otish tizimli elektrodvigatellar ham ishlatiladi (masalan st 221,26.3708 belgili startyorlarda). Ohirgi vaqtda ba`zi starterlarda doimiy magnit yordamida uyg`otiladigan elektrodvigatellar ham ishlatilmoqda. Bularni tuzilishi sodda, uyg`otish chulg`ami bo`lmaganligi tufayli elektroenergiyani nisbatan kam iste`mol qiladi. Ammo, bu elektrodvigatellar va IYoDlarning mexanik tavsifnomalari bir- biriga yaxshi mos tushmaydi. SHu sababli, doimiy magnitli elektrodvigatellar kam quvvatli startyorlarda qo`llaniladi. Barcha turdagi starterlarning elektrodvigatellari deyarli bir hil tuzilgan bo`lsa, ulardagi yuritma mexanizmlari tuzilishi va io`lashi bo`yicha bir-biridan ko`p jixatidan farq qilishi mumkin. Yuritma mexanizmlarining turi va ishlash printsipi bo`yicha quydagi guruhlarga ajratish mumkin. - yuritma shesternyasining mexanik yoki elektromexanik usuludan majburiy ravishda xarakatlantirish; - shesternyani elektromexanik usulda majburiy ravishda maxovikning tishli gardishiga ilashtirish va dvigatel ь ishga tushgandan keyin shesternyani avtomatik ravishda ilashuvdan chiqarish; - shesternyani inertsiya kuchi ta` sirida harakatlantirish; - shesternyani elektromagnit kuchlar ta`sirida, ya`ni elektrodvigatelь yakorining hrakatlanishi hisobiga ilashuvga kiritish. Starterning vazifasi - dvigatel tirsakli valini har-hil ob-havo sharoitlarida (sovuq va issiq) me`yoriy burchak tezligi bilan (benzinli dvigatellarda 40 4- 60 ayl/ min, dizel dvigatellarida esa 80 4 100 ayl/min,) aylantirib, dvigatelni ishga tushirishdan iborat. Zamonaviy yengil avtomobillarida elektromagnit ulagichli hamda erkin aylanish muftasiga ega bo`lgan startyorlar ishlatiladi. Starterning asosiy qismlari elektromagnit ulagich (tortish relesi), yuritma richagi, rotor, erkin aylanish muftasining tishli g`ildiragi, korpus, stator korpusi, cho`tkalarning ushalagichi va qopqoqdan tashkil topgan.

Elektr starter dvigatelni ishga tushirishda uning tirsakli valini burashga xizmat qiladi. Starter ketma-ket yoki aralash uyg`otishli o`zgarmas tok dvigateli bo`lib, u o`zgarmas tokni akkumulyator batareyasidan oladi. Elektr starterlarga quyidagi talablar qo`yiladi: tuzilishi oddiy bo`lishi va texnikaviy ko`rsatish osonligi, gabarit o`lchamlari kichikligi va massasining yengilligi; tayyorlash arzonligi; ishlatishda ishonchliligi va uzoqqa chidamliligi; solishtirma quvvatining kattaligi (ya`ni quvvati 1 kg massaga to`g`ri keladi), benzinli dvigatellar uchun 40 - 50 ayl/min va dizel dvigatellari uchun 80 - 120 ayl/ minga teng bo`lgan ishga tushirish aylanish sonini ta`minlovchi burovchi momentning katta bo`lishi; salt yurish rejimida starter vali aylanish sonining kichik bo`lishi va ta`minlovchi tokning kam bo`lishi. 1 - rasm. 4216.3708-02 markadagi starter - vaz 2107 1 - starterni oldingi qopqog`i; 2 - yelkali richakni o`qi; 3 - starter korpusi; 4 -starterni tortish relesi; 5 - tortish relesini «50» chiqig`i; 6 - kontakt bolt; 7 - starterni orqa qopqog`i. 2 - rasm . 4216.3708 - 02 markadagi starterni detallari - vaz 2107 1 - starterni oldingi qopqog ` i ; 2 - uplotnitel ; 3 - erkin aylanish muftasi va shestnrnali uzatish ; 4 - richak ; 5 - to ` siq ; 6 - torti shpilkasi ; 7 - shtok ; 8 - starterni tortish relesi ; 9 - sozlash shaybasi ; 10 - yakor valini qopqog ` i ; 11 - qotirish halqa ; 12 - starterni orqa

qopqog ` i ; 13 - shetka ushlagich ; 14 - starterni qobig ` i ; 15 - starterni yakori ; 16 - yuritmani o ` qi ; 17 - to ` htatadigan halqa ; 18 - zichlovchi halqa ; 19 - shesternya aylanishini cheklovchi halqa . 3 - rasm . 5722.3708 markadaga starter detallari - vaz 2107 1 - orqa qopqoqni qotirish gaykasi ; 2 - starterni orqa qopqog ` i ; 3 - cho ` ka uzelini qotiruvchi vint ; 4 - prujina ; 5 - cho ` tka ushlovchi qism ; 6 - stator ( magnitali ); 7 - yakor ; 8 - tayanch shayba ; 9 - val yakorni tayanchi ; 10 - reduktorni markaziy shesternyasi ; 11 - reduktorni planetarshesternyasi ( satellitli ); 12 - uzatish vali ; 13 - ichki tishli reduktorni tashqi shesternyasi ; 14 - zichlagich halqasi ; 15 - uzatish valini tayanchi ; 16 - tayanch shayba ; 17 - uzatuvchi valni himoya halqasi ; 18 - uzatuvchi mufta richagini himoya halqasi ; 19 - shayba ; 20 - uzatuvchi richak muftasi ; 21 - uzatuvchi richak tayanchi ; 22 - uzatish richagi ; 23 - uzatkich ; 24 - uzatkichni aylanishini cheklovchi halqa ; 25 - cheklovchi halqani zichlovchi ; 26 - starterni tortish relesi ; 27 - tortish relisini qotirish vinti ; 28 - qaytaruvchi prujina ; 29 - uyg ` otuvchi ( serdechnik ); 30 - orqa qopqoq . 4-rasm. 4216.3708-02 markadagi starterni elektr ulanish sxemasi - vaz 2107 1 - generator; 2 - akkumulyator batareyasi; 3 - starter; 4 - starterni qo`shish relesi; 5 - qotirish bloki (montaj blok); 6 - yondirish qulifi (zamok zajiganiya)

Oddiy starter ikkita elektromagnit yakor, yakor chulg`ami, kollektor, cho`tka va plunjerlidan tuzilgan. Agar tok yakorning yuqori qismidagi o`tkazgichlardan rasmda ko`rsatilgandek yo`nalishda yuborilsa (o`tkazgichlar rasmda krestlar bilan ifodalangan), unda o`tkazgichlarni magnit kuch chiziqlari chap tomonga itaradi. Yakorning o`ng tomonida magnitning magnit kuch chiziqlari o`tkazgichlar atrofida hosil bo`ladigan magnit kuch chiziqlari bilan bir xil yo`nalishda bo`ladi. Natijada magnit maydoni yig`indisi hosil bo`ladi. Yakorning chap tomonida o`tkazgichlar va elektromagnitning magnit kuch chiziqlari qarama-qarshi tomonga yo`nalganligi uchun u zaryadsizlangan magnit maydonini hosil qiladi. Magnit maydoni yig`indisi hosil bo`lishi natijasida yo`nalishi chap qo`l qoidasi bo`yicha aniqlanadigan itaruvchi kuch paydo bo`ladi. O`tkazgichlarning itarishi yakorning aylanma xarakatiga aylanadi. Barcha o`zgarmas tok generatorlari qaytaruvchanlik, ya`ni ular o`zgarmas tok elektr dvigatellariga aylanish xususiyatiga ega ekanligini ta`qidlab o`tish lozim. Biroq statyor tok miqdoriga bog`liq bo`lgan katta aylanuvchi momentga ega bo`lishi kerak. Zamonaviy startyorlar dvigatelni ishga tushirish vaqtida 200-800 A tok

iste`mol qiladi va bunda yakor chulg`ami shunday tokni o`tkaza olishga mo`ljallangan bo`lishi kerak. SHuning uchun starter yakori chulg`ami o`ramlarining ko`ndalang kesimi generator yakori chulg`ami o`ramlarining ko`ndalang kesimiga nisbatan ancha katta bo`lishi lozim. Zamonaviy starterlar uchta agregat: o`zgarmas tok elektr dvigateli, boshqarish mexanizmi va yuritish mexanizmidan iborat. Ishlash usuliga qarab ular bevosita boshqariladigan starter va masofadan boshqariladigan startyorga ajratiladi. Bevosita boshqariladigan starterlarda haydovchi ulash richagini qo`l yoki oyoq (ba`zi tiplarida) bilan bosadi. Agar starter va akkumulyator haydovchi yaqiniga joylashgan bo`lsa, bunday boshqarish qulay. Aks holda, tortqi va boshqarish mexanizmi sharnirlari yeyilishi natijasida ishonchsiz ulanadi. Masofadan boshqariladigan starterlar keng tarqalgan. Haydovchi startyorni yo o`t oldirish kalitini burab yoki uchirgich knopkasini bosib ishga tushiradi. Starter elektromagnitaviy ishga tushirish relesi orqali ulanadi. Masofadan boshqarishda dvigatel ishlab turganda startyorni ulash mumkin emas. Yuritish mexanizmining ishlash usuliga qarab starterlar mexanikaviy ulanadigan va elektromagnitaviy ulanadigan starterlarga bo`linadi. Mexanikaviy ulanadigan starterda uning shesternyasi dvigatel shesternyasi bilan (maxovik gardishi orqali) ulash richagi (bir vaqtda zanjirga startyorni ulaydigan) yordamida tishlashtiriladi. Elektromagnitaviy ulanadigan starterda shesternya starterga o`rnatilgan elektromagnit tortish relesi ta`sirida tishlashadi. 6- rasm . Elektromagnit ulagichli starter sxemasi : 1 - akkuumlyator batareyasi , 2 - o ` chirgich , 3 - elektromagnit cho ` lg ` ami ; 4 - yakor , 5 - prujina , 6 - richag , 7 - tishli

g ` ildirak , 8 - val , 9 - maxovikning tishli gardishi , 10 - elektrdvigatel , 11- elektrdvigatel kontaktlari , 12 - mis shayba . Avtomobillar starterida asosan ikki turdagi, plunjerli va plunjersiz muftalar ishlatiladi. 7 - rasm. Erkin aylanish muftasi. A-plunjersiz. 1 - g`ilof; 2 - zichlagich; 3 - shayba; 4 - yetaklanuvchi oboymali shesternya; 5 - bronzali vtulkalar; 6 - prujina ushlagichi; 7 - rolik; 8 - prujina; 9 - turtkich; 10 - shlitsali vtulkali yetakchi oboyma; 11 - vtulka; 12,17 - tayanch shaybalari; 13 - buferli prujina; 14 - suruvchi mufta; 15,18 - stopor halqalar; 16 - bufer oldi prujinasi. B-plunjerli. 1- vtulka; 2 - g`ilof; 3 - rolik; 4 - yetakchi oboyma; 5,6 - shaybalar; 7 - etaklanuvchi oboymali shesternya; 8 - bronzali vtulka; 9 - plunjer; 10 - prujina; 11- prujina tayanchi. Plunjersiz muftaga (7-rasm, a) yetakchi oboyma 10 shlitsali vtulka bilan yaxlit tayyorlangan bo`lib, to`rtta ponasimon o`yiqchalarga ega va ularga to`rtta roliklar 7 o`rnatilgan. Roliklar 7 o`yiqchalarning toraygan qismiga prujinalar 8, «G» simon turtkichlar 9 orqali siqib o`rnatilgan. Prujinalar ushlagichlarning 6 kronshteyniga tiraladi. Ushlagich 6 yetakchi oboymaning 10 o`yiqchasiga o`rnatilgan. SHesternya 4 yetaklanuvchi oboyma bilan yaxlit qilib tayyorlangan. Tayanch shaybasiz rolik va shesternyalarni o`q bo`ylab siljishdan saqlaydi. Zichlagich 2 muftani ifloslanishlardan saqlaydi. Mufta yig`ilganidan so`ng g`ilofni 1 yetakchi oboymaga «valьtsovka» qilinadi. Yetakchi oboymaning gubchagiga ikkita

yarim muftadan tashkil topgan suruvchi mufta 14 o`rnatilgan. Staterni ulanganida bitta yarim mufta 14 (7a - rasm, chapda joylashgani) buferli prujinaga 13 ta`sir etadi, ikkinchisi esa 15 (7a - rasm, o`ngda joylashgani) startyor o`chirilganida bufer oldi prujinasiga 16 ta`sir etadi. Stopor halqa 18 ikkita yarim muftalarni o`rta holatda ushlab turadi. Plunjerli muftaning (7b - rasm) shlitsali vtulkasiga 1 yetakchi oboyma 4 qattiq maxkamlangan bo`lib, unda to`rtta ponasimon o`yiqchalarga ega va ularga to`rtta roliklar 3 o`rnatilgan. Roliklar 3 o`yiqchaning toraygan o`lchamiga prujinalar 10 kuchi bilan plujerlar 9 yordamida siqilgan. Prujinalar 10 plunjerlarning tayanchlariga 11 o`rnatilgan. Tayanch shaybalari 5 va 6 roliklarni 3 o`q bo`ylab siljishdan saqlaydi. Oboyma 4 g`ilof 2 bilan himoyalangan. Startyor ishga tushirilganda yetakchi oboymadagi 10 burovchi moment, (7a - rasm) roliklar 7 orqali yetaklanuvchi oboymaning shesternyasiga 4 uzatiladi. Bunda roliklar 7, prujinalar 8 kuchi va turtkichlar 9 orqali yetakchi oboymani 10 bilan yetaklanuvchi oboymani shesternyalari 4 orasidagi o`yiqchalarning toraygan qismida siqiladi. Dvigatel ishga tushgandan so`ng maxovik yuritmaning shesternyasini starterga nisbatan tez aylantira boshlaydi (burovchi moment maxovikdan startyorga uzatiladi). SHu davrda roliklarni o`yiqlarning kengaygan tarafiga surib siqilishdan chiqaradi. Natijada maxovikdagi burovchi moment startyorning yakor valiga uzatilmaydi. Elektromagnitli majburiy ulovchi, yuritma shesternyasini majburiy ajratuvchi, plunjersiz rolikli erkin aylanuvchi muftali va masofadan boshqariladigan startyorning umumiy ko`rinishi keltirilgan. Reduktorli starterlar bir qator afzalliklarga ega, xususan, ularning o`lchamlari va massasi kichik, elektrodvigatellaridagi aylantiruvchi momenti pasayishi hisobiga dvigatelni ishga tushirish jarayonida akkumulyator batareyasiga tushadigan yuklama qiymati ancha kamayadi, past temperaturalarda dvigatellarning ishonchli ishga tushirish imkoniyati ortadi. SHu bilan birga reduktorli starterlar kamchiliklardan ham holi emas va ularning eng asosiylari

quyidagilar: erkin yurish muftalariga tushadigan yuklama ortadi va ularning ishonchli ishlash darajasi pasayadi; reduktor tufayli va elektrodvigatel yakorining aylanish chastotasi yuqoriligi sababli starter ortiqcha shovqin bilan ishlaydi; yakor ь aylanish chastotasining yuqoriligi cho`tka va kollektorlarning ishlash sharotini og`irlashtiradi va ularni yeyilishini tezlashtiradi. Bevosita boshqariladigan starterlar Bu gruppadagi starterlarga yuk avtomobilning dvigateliga o`rnatiladigan ST130-B startyori kiradi. Starter ishga tushirish dvigatelini yurgizishga xizmat qiladi va 12V kuchlanishda quvvatini 0,43 kVt ga yetkazadi. Korpus, uchirgichi, yakor ь , qopqoq va yuritish mexanizmi startyorning asosiy qismlari hisoblanadi. Korpus to`rt qutbli boshmoq va to`rtta g`altak elektromagnit hosil qiladi. Korpus alyuminiy qotishmasidan yasalgan bo`lib, unda himoya lentasi bilan berkitilgan cho`tkalarga yaqinlashish uchun darcha bor. Korpusga qutbli boshmoqlar vintlar bilan mahkamlanib, bu boshmoqlarga mis lentadan iborat g`altaklar kiygizilgan. G`altaklar uyg`otish chulg`amini hosil qilib, uning bir uchi bosh qismaga, ikkinchisi, ya`ni ikkita parallel tarmoqqa bo`lingani musbat cho`tkalarga ulanadi. Dvigatelni ishga tushirishda richag vositasida uchirgichi qalpoqchasiga bosiladi, natijada qo`zg`aluvchan kontakt qismlarni tutashtiradi. Starter zanjiriga ulanadi va akkumulyator batareyasidan tok oladi. Starter qopqog`ida (8 - rasm) to`rtta cho`tka tutkich bo`lib, bulardan qopqoqdan izolyatsiyalangan ikkitasi musbat cho`tkalar, izolyatsiyalanmagan ikkitasiga tmanfiy cho`tkalar o`rnatilgan. CHo`tkalar MGS va MGSA qotishmasidan yasalgan (M - mis, G -grafit, S-qo`rg`oshin, A - alyuminiy). Musbat cho`tkilar ip- gazlama bilan izolyatsiyalangan egiluvchan ko`p tomirli simlar vositasida uyg`otish chulg`amida uchlariga ulangan, manfiy cho`tkalar xuddi shunday simlar vositasida korpusga, ya`ni massaga ulangan, biroq ular izolyatsiyalanmagan. CHo`tkalarni cho`tka tutqichlarning egilgan yassi prujinalari 0,9 - 1,3 kgk bilan bosib turadi. qopqoqqa bronza-grafit vtulka 4 o`rnatilgan.

Starter yakori (8 - rasm) kollektor, chulg`am, o`zak va valdan tuzilgan. Valga o`zak plastinalari mahkamlanadi va unda yuritish mexanizmi vtulkasi surilishi uchun shlitsa bor. 8 - rasm . ST 130- B starteri 1 - qopqoq ; 2 - cho ` tka tutqich ; 3 - prujina ; 4 - vtulka ; 5 - vint uchun teshik ; 6 - izolyatsiya ; 7 - kollektor ; 8 - o ` zak ; 9 - chulg ` am ; 10 - val ; 11 - val shlitsalari ; 12 - tashqi oboyma ; 13 - plunjer ; 14 - rolik ; 15 - ichki oboyma ; 16 - bronza grafit vtulka ; 17- kojux . Uyg`otish chulg`ami joylashgan to`rt qutibli induktor starter qorpusidir. CHulg`amlarni ulash sxemasi 8 - rasmda ko`rsatilgan. Yakor zanjirida va ta`minlash manbaida uyg`otish chulg`amlari ketma - ket ulangan starterlar ko`p tarqalgan. CHunki joyidan qo`zg`alishda bu elektr dvigatellar katta moment hosil qiladi. Lekin elektr dvigatel valida yuklanish kamayishi bilan yakorning aylanishlar soni ortadi va dvigatel yurib ketgach, starter yuk butunlay tushmaydi; bunda yakorning aylanishlar soni bir necha minggacha (5-7 ming ayl/min) ko`tariladi. Yakorning aylanish tezligi haddan tashqari ortib kenishining oldini olish uchun ba`zi starterlarda tormoz qurilmasi ishlatiladi yoki induktor qutiblaridan biriga chulg`am SH (shuntli) o`rnatiladi; bu chulg`am ta`minlash manbaining to`la kuchlanishiga ulangan bo`ladi. Starter yuk kamroq tusha borishi bilan ketma - ket ulangan uyg`otish chulg`ami P da tok kamayib, SH chulg`amida orta boradi, chunki akkumulyatorlar batareyasining klemmalarida kuchlanish ko`payib ketadi. Bunda yakorda magnit oqimi bir oz kamayadi va uning aylanishlar soni haddan

tashqari oshib ketadi. Bunday aralashgan usulda uyg`otiish bazi starterlarda qo`llanlgan. Uyg`otish g`altaklari ketma - ket ulangan chulg`amlar uchun to`g`ri to`rtburchak kesimli (shina kshrinishda), parallel ulangan chulg`amlar uchun esa dumaloq kesimli mis simdan yasalgan. Ayrim g`altaklar qutblarining qutbliligi almashib turadigan qilib ulanadi. Elektr qarshiligini kamaytirish maqsadida starter yakorining chulg`ami misdan shina ko`rinishida qilingan. SHu maqsadda kollektor vazmin qilib yasaladi, cho`tkalar katta o`tkazuvchanli materialdan (80 - 90% mis, qo`rg`oshin va qalay qo`shilgan 10 - 20% grafit) qilinadi. Yeyilgan cho`tka materiali chuqurchalarga tiqilib qolmasligi va plastinalarni o`zaro tutashtirmasligi uchun starter kollektori plastinalari orasidagi izolyatsiyani chuqur joylashtirilmaydi. CHulg`amning ko`ndalang kesimi tug`ri burchakli yo`g`on mis simdan yasalgan bo`lib, u massadan izolyatsiyalangan o`zak uyiqlariga joylashtirilgan. CHulg`am sektsiya-larining uchlari kollektor chiqiqlariga «tojlariga» kavsharlangan. Kollektor plastinalari orasida izolyaiya vazifasini imkoniyat (presslangan slyuda) bajaradi. Plastinalar orasidagi izolyatsiya o`zgaruvchan tok generatorlaridagidek chuqur qilinmaydi, chunki cho`tkalar ancha qattiq materialdan yasalgan. Yuritish mexanizmi starter yakorini dvigatel tirsakli valiga ulab, unga aylanma harakat uzatadi. Bu mexanizm ulash richagi, richag muftasi, shlitsali vtulka, prujina, erkin yo`l muftasi va yuritish shkividan iborat. SHlitsali vtulka richag muftasi va erkin yo`l muftasi bilan birga yakor ь vali shlitsasida surila oladi. SHesternya tishlari qiya qilib ishlangan, bu ularning maxovik gardishi tishlari bilan puxta tishlashishini ta`minlaydi. Erkin yo`l muftasi dvigatel ishga tushirilgach u «olib qochmasligi» uchun starter yakorini dvigatel tirsakli validan avtomatik ajratishga xizmat qiladi. Ishga tushirilgach, tirsakli val yakorni normal aylanish chastotasidan bir necha marta katta bo`lgan aylanish sonida aylantira boshlaydi. Bunda avariyaga sabab bo`luvchi katta markazlan qochma kuch paydo bo`ladi: o`tkazgichlar yakorni o`zak

o`yiqlaridan «chiqarib tashlaydi», ular buziladi, chulg`amlar massaga (korpusga) qisqa tutashadi, natijada akkumulyator batareyasi ishdan chiqadi. SHuningdek, dvigatelni ishga tushirgach, tezda statyorni uzish kerak. Biroq qator sabablarga ko`ra buni amalga oshirib bo`lmaydi: masalan, shesternyalar qiyshayishi natijasida u yeyilgan, haydovchi ishga tushirilgan dvigatel shovqinini kech eshitadi va boshqalar. Dvigatel ishga tushirilgach avtomatik ajratgich vazifasini erkin yo`l mftasi bajaradi. Ko`rib chiqilayotgan startyorda rolik tipidagi muftadan foydala-nilgan. Engil va yuk avtomobillariga o`rnatiladigan starterining tuzilishi bilan tanishib chiqamiz. Starterning quvvati kuchlanish 12V bo`lganda 1,02 kVt ga teng. Korpus, yakor ь , qopqoq, rele va yuritish mexanizmi uning asosiy qismlaridir. Korpus va to`rtta qutbli boshmoq g`altaklar bilan birga elektromagnitni hosil qiladi. G`altaklar o`z navbatida ikkita parallel tarmoqni hosil qiladi, biroq bu tarmoqning har birida ular ketma-ket ulangan. Yakor alohida izolyatsiyalangan plastinalardan yig`ilib bo`lib, ularga paz qilingan va unga chulg`am joylashtirilgan. Yakorda hammasi bo`lib 31 ta paz va shuncha kollektor plastinasi bor. Yakor valiga to`rt kirimli rezьba ochilgan bo`lib, unda yuritish mexanizmining rezьbali vtulkasi ravon harakatlanadi. Starter qopqog`i yuritish mexanizmi korpusiga biriktirish bolti yordamida mahkamlangan. Qopqoqqa prujina va cho`tkali to`rtta cho`tka tutqich o`rnatilgan. Starter RS130 ning relesi tortish chulg`ami tutib turuvchi chulg`am, o`zak yakor yakor prujinasi ulash zvenosi qo`zg`aluvchan kontakt ikkita bosh qisma, ulash shinasi, rele korpusi va uning qopqog`idan tuzilgan. Tutib turuvchi va tortuvchi chulg`amlarda 250 tadan o`ram bo`ladi. Ular diametri 0,83 mm li simdan yasalgan. Tutib turuvchi chulg`am tortuvchi chulg`amga joylashgan. Rele yakori rostlash vinti va zveno orqali yuritish mexanizmining richagiga ulangan. Yakorga uni dastlabki holatga qaytaruvchi prujina o`rnatilgan. Yuritish mexanizmi tarkibiga richag rostlash vinti richag o`qi otvodka yordamchi prujina otvodka prujinasi rezbali vtulka erkin yo`l muftasi yuritish

shesternyasi rostlash qistirmalari, tayanch disk va bronza-grafit vtulka kiradi. Erkin yo`l muftasi rolik tipidadir. RS 24 ishga tushirish relesi starterni ishga tushiradi va to`xtatadi (9 - rasm). U panelь yarmo o`zak chulg`am yakor yakor prujinasi yakorni ko`tarishni cheklagich kontakt stoykadan tuzilgan. Panelga quyidagi: ikkita - K (g`altak) Cm (startyor) va B (batareya) bilan ifodalangan qismalar mahkamlangan. CHulg`am diametri 0,19 mm bo`lgan 1100 ta sim o`ramidan iborat. Asbob detallari qopqoq bilan biriktirilgan. Kontaktlar kumush va kadmiy qotishmasidan yasalgan. 9 - rasm. ST130-B starterni ulash sxemasi 1 - generator; 2 - rele-rostlagich; 3 - akkumulyatorlar batareyasi; 4 - starter; 5 - induktiv g`altak; 6 - starter relesining asosiy qismlari; 7 - shina; 8 - chulg`am qismasi; 9 - rele yakori; 10 - tutib turuvchi chulg`am; 11 - tortuvchi chulg`am; 12 - qo`zg`aluvchan kontakt; 13 - yakor prujinasi; 14 - o`zak; 15 - chulg`am; 16 - yarmo; 17 -panelь; 18 - stoyka; 19 - kontaktlar; 20 - yakorni ko`tarishni cheklagich; 21 - yakor; 22 - o`t oldirish uchirgichi. Starterni ishga tushirish uchun o`t oldirish uchirgichining kaliti chekka o`ng holatga buraladi, natijada quyidagi zanjir hosil bo`ladi: akkumulyator batareyasining musbat chiqishi - startyor relesining bosh qismasi o`t oldirish uchirgichi qisma K, chulg`am va RS ishga tushirish relesi rele-rostlagich va generator qismasi Ya - massa akkumulyator batareyasining man`fiy chiqishi. Ishga tushirish relesining

chulg`amidan tok o`tishi natijasi uning o`zagi magnitlanadi va kontaklar tutashadi. Starter relesida tortuvchi va tutib turuvchi chulg`am zanjirlari hosil bo`ladi. Tortuvchi chulg`am zanjiri: akkumulyator batareyasining musbat chiqishi qisma 6 - qisma B - yarmo, yakor ь , RS24 ulash relesi kontaktlari va qismasi Cm - qisma 7, tortuvchi chulg`am 11, qisma 8, shina 9 va qisma 6 - startyorning uyg`otish chulg`ami - startyorning musbat cho`tkalari startyor yakorining chulg`ami startyorning manfiy cho`tkalari massa akkumulyator batareyasining manfiy chiqishi. Tutib turuvchi chulg`am zanjiri: akkumulyator batareyasining musbat chiqishi - RS24 relesi qismalari B va Cm - startyor relesi qismasi 8 - tutib turuvchi chulg`am 10 - massa batareyaning manfiy chiqishi. Starter relesi chulg`amlari hosil qilgan magnit oqimi ta`sirida yakor o`zak ichida tortiladi va biriktirish zvenosi orqali yuritish mexanizmi richagini buradi. qismalar 6 bir vaqtda ko`zg`aluvchan kontakt 12 ta`sirida o`zaro va qisma KZ bilan tutashadi. Natijada tortuvchi chulg`am zanjirdan uziladi, tutib turuvchi chulg`am esa ulangan holatda bo`ladi, chunki uning magnit oqimi relesi detallarini tutib turish uchun kerak bo`ladi. Qisma KZ ga induktsion g`altak 5 qismasi VK dan chiqqan sim ulangan. Bosh qismalar 6 ulanish vaqtida induktsion g`altak variatorining rezistori qo`zg`aluvchan kontakt 12 yordamida shuntlanadi, ya`ni qisqaradi va zanjirdan uziladi. Bu vaqtda batareyadan o`t oldirish tizimdagi past kuchlanishli tok variator rezistoridan emas, balki kontakt 12 orqali o`tadi. qo`zg`aluvchan kontakt bosh qismalar tutashishi natijasida startyorning to`g`ri zanjiri hosil bo`ladi: akkumulyator batareyasining musbat chiqishi startyor chulg`ami massa akkumulyator batareyasining manfiy chiqishi. Tortuvchi chulg`amning zanjirdan uzilishi startyor zanjirdagi qarshilikni kamaytiradi va shunga mos ravishda tok ko`payadi, bu o`z navbatida yakorni tushgan generator e.yu.k. ning yo`nalishi akkumulyator batareyasi ishlab chiqargan e.yu.k. ga qarama-qarshi yo`nalishda bo`ladi. Ularning bir-biriga qarama-qarshi ta`siri RS24 ishga tushirish relesi chulg`amida tokni kamaytirishga va uning yakori prujinasi ta`sirida kontaktlarning ajralishiga sabab bo`ladi. Starter ulanadigan

zanjirlar avtomatik uziladi, yakor ь prujinasi esa uni va qo`zg`aluvchan kontaktni dastlabki holatiga qaytaradi. Starter zanjirida RS24 ishga tushirish relesining bo`lishi quyidagi afzalliklarga ega: dvigatelni startyor yordamida ishga tushirishda batareya qismalaridagi kuchlanish bir oz kamayadi; asboblar kontakti kam kuyadi; ayrim asboblar va zanjirlar uchastkasiga yuklama kam tushadi; dvigatelni ishga tushirishda qatnashadigan asboblar o`z holicha mustaqil ishlay oladi. Buni aniqlash uchun starter ulanganda hosil bo`ladigan zanjirlarni yana ko`rib chiqamiz birinchi zanjirni RS24 ishga tushirish relesi chulg`ami va o`t oldirish uchirgichi hosil qiladi. Ikkinchi zanjirni startyorning uyg`otish chulg`ami, startyor relesining chulg`ami va ishga tushirish relesining tutashgan kontaktlari hosil qilar edi. Uchinchi zanjir starntyorning uyg`otish chulg`ami va starter relesining ko`zg`aluvchan kontaktidan iborat edi. Birinchi zanjirni hosil qilgan asboblar va chulg`am ikkinchi zanjirda qatnashmaydi. Uchinchi zanjirni hosil qilishda ham xuddi shu holning o`zi bo`ladi. SHunday qilib tok ko`payganda zanjirda yuklama kamayadi, bu ularning elementlarini erta ishdan chiqishdan saqlaydi. Agar yuritish shesternyasi maxovik gardishiga moy quyuqlashib qolganligi yoki shesternya qiyshayishi (vtulka yeyilishi natijasida) sababli tiqilib qolsa, unda starterni darhol zanjirdan uzish kerak. Starter relesining yakori qo`zg`aluvchan kontakt bilan birga prujina ta`sirida dastlabki holatga qaytadi, yuritish mexanizmining richagi o`z o`qida aylanadi va yordamchi prujinani siqadi.

Adabiyotlar: 1. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning Avtomobilь transportini boshqarish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida 2018 yil 6 martdagi PQ- 3589-son qarori. 7mart “Xalq so`zi” gazetasi 2. I.A. Karimov “Yuksak bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash - mamlakatni barqaror taraqqiy ettiriish va modernizatsiya qilishning eng muhim sharti”. 2012 yil 17 fevralda xalqaro konferenyiyaning ochilish marosimidagi nutqi // Xalq so`zi. 2012 yil 18 fevral. 3. N. G`. Maxmudov. Avtomobillarning elektr va elektron jihozlari. Darslik 2-chi nashr. Toshkent, Noshir, 2011 y., 304 bet. 4. Yutt.V.E. “Elektrooborudovanie avtomobiley” Uchebnik dlya studentov vqshix uchebnqx zavedeniy 4-e izdanie., Moskva: Transport, 2006 g,440st. 5. Akimov A.V. “Elektrooborudovanie avtomobiley”, Moskva. Zarulem, 2000 g.384 st. 6. Maxmudov G . N . Avtomotransport vositalarining elektr jihozlari , Kasb xunar kollej talabalari uchun darslik . Toshkent, Ilm ziyo. 2014 y., 7. Maxmudov G`. N. Zikrillaev N. G`. Avtomobil dvigateli va boshqa agregatlarining elektron boshqarish, kasb xunar kollej talabalari uchun o`quv qo`llanma. Toshkent, «Ilm ziyo», 2014 y. 120 bet. 8. Danov. BA. Sistema upravleniya zajiganiem avtomobilg`nqx dvigateley, Moskva. Goryachaya liniya - Telekom.2005g.184st. 9. Traiter A. Elekricheskoe oborudovanie avtomobiley. Sankt-Peterburg, SPb; Alfamer Pablishin: 2003g. 288st.

O'xshashlar

Ichki yonuv dvigatellarining ishlash prinsiplari

Avtomobillarni umumiy yig‘ish

Turli tabiiy-iqlim sharoitida avtomobillardan foydalanishni ta'minlash

Avtomobilsozlik texnologiyasining istiqbollari

Traktor va avtomobillarning tormoz tizimi