Машина деталлари хисоблаш ва лойихалашга доир умумий масалалар - Mashinasozlik - Referatlar

Машина деталлари хисоблаш ва лойихалашга доир умумий масалалар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

160.0478515625 KB

Ko'chirib olish

Машина деталлари хисоблаш ва лойихалашга доир умумий масалалар Режа: 1. Деталнинг конструкциясига нисбатан қўйиладиган асосий талаблар. 2. Деталларнинг ишлаш лаёқати ва уни таъминлаш. 3. Рухсат этилган кучланишни аниқлаш. 4. Машинасозликда ишлатиладиган асосий материаллар ва уларни танлаш.

Деталнинг конструкциясига нисбатан қуйиладиган асосий талаблар Лойиҳаланадиган детал, биринчидан, айни шароитда ишлаш лаёқатига эга, яъни маълум вақт давомида ўз мустаҳкамлигини тўла сақлайдиган, ортиқча ремонт талаб қилмайдиган бўлиши, иккинчидан, тўғри ишлаши, учинчидан, машинадан фойдаланишда одам учун ҳавф туғдирмайдиган бўлиши, тўртинчидан, тайёрланиши технологик нўқтаи назардан қулай ва тежамли, яъни мустаҳкамлигини сақлагани ҳолда ўлчамлари кичик, имкони борича енгил бўлиши ва арзон тушиши лозим. Бинобарин ҳар бир конструктор лойиҳалаган махсулот юқори сифатли бўлиши учун у юқорида баён этилган барча талабларни ҳисобга олмоғи зарур. Деталларнинг ишлаш лаёқати ва уни таъминлаш . Мустаҳкамлик, бикрлик, иссиқбардошлик, титрашга ва ейилишга чидамлилик деталнинг ишлаш лаёқатини аниқлайдиган асосий белгилардир. Деталнинг ишлаш лаёқатини қайси белгига қараб аниқлаш лозимлиги шу деталнинг ишлаш шароитига боғлиқ. Масалан, сирпаниб ишқаланиш подшипнигининг ишлаш лаёқатини аниқлаш учун асосий белги ейилишга чидамлилик бўлса, болтлар учун, мустаҳкамлик, валлар учун эса бикрлик, мустаҳкамлик ва титрашга чидамлиликдир. Мустаҳкамлик. Ишлаш шароитида деталнинг дефоормацияланиши меъёрида бўлгани ҳолда, синмай ва бенуқсон ишлай олиш хусусияти унинг мустаҳкамлиги дейилади. Янги деталларни лойиҳалашда, аввало, уларнинг мустаҳкам бўлишини таъминлаш зарур. Бикрлик. Баъзи деталлар, айниқса куч таъсирида ишлайдиган деталлар учун мустаҳкамлакнинг ўзи етарли бўлмайди. Масалан маълум куч ва момент таъсирида айланаётган вал мустаҳкам бўлишига қарамай, рухсат этилганидан ортиқ эгилиши мумкин. Бундай вал ишлатилмаслиги керак, чунки валга ўрнатилган деталлар, масалан, тишли ғилдираклар орасидаги масофа чегараланган бўлади. Валнинг рухсат этилганидан ортиқ эгилиши бу деталларнинг мўлжаллдагидан илгари ишдан чиқишига сабаб бўлади.

Шунинг учун бундай деталларнинг мустаҳкамлигидан ташқари, бикрлиги ҳам таъминланиши лозим. Бунинг учун деталнинг қайери кўпрок эгилиши мумкин бўлса, ўша еридаги деформациянинг қиймати аниқланади ва рухсат этилган қиймати билан таққосланади. Агар ҳисоблаш натижасида топилган қиймати рухсат этилганидан кичик ёки ўнга тенг бўлса, деталнинг бикрлиги қониқарли деб топилади. Шуни назарда тутиш керакки, баъзи деталларнинг хаддан ташқари бикр бўлиши уларнинг чидамлилигига салбий таъсир кўрсатади. Масалан, пўлатдан тайёрланган тишли ғилдирак тишларининг ортиқ даражада бикр бўлиши ишлаш вақтида динамик кучларнинг пайдо бўлишига ва шовқиннинг кучайишига олиб келади. Демак, зарур ҳолларда деталларнинг маълум даражада берилувчан бўлиши талаб этилади. Деталларнинг берилувчанлиги материаллар қаршилиги курсида келтирилган усуллар билан аниқланади. Титрашга чидамлилик. Машиналар ишлаш тезлигининг тобора оширилиши ва деталлар оғирлигининг камайтирилиши ҳар хил титрашларнинг пайдо бўлиши учун имконият туғдирмоқда. Маълумки, титрашлар машинанинг ишлашига салбий таъсир кўрсатиб, деталларнинг толиқиш оқибатида ишдан чиқишини тезлатади. Бу борада резонанс ходисаси айниқса ҳавфлидир. Одатда, деталларнинг титрашга чидамлилигини таъминлаш учун резонанс ходисасини келтириб чиқарадиган омилларни йўқотиш керак. Маълумки резонанс ходисаси деталнинг ўзида ҳосил бўладиган хусусий тебраниш частотаси билан бир хил бўлиб қолганда рўй беради. Шунинг учун, бу икки частотани ҳисоблаб, бир-бирига тенг бўлиб қолмаслигини таъминлаш керак. Бундан ташқари, машиналарда титраш ходисасини камайтириш учун титроқ сўндиргичлардан, яъни махсус эластик элементлардан ҳам фойдаланилади. Иссиққа чидамлилик . таркибида бир-бири билан ишқаланувчи деталлар бўлган машиналарда температуранинг маълум даражада ортиб кетиши кўпчилик деталларнинг ишига салбий таъсир кўрсатади. Шунинг

учун бундай машиналар лойиҳалашда уларда ҳосил бўладиган иссиқликнинг меъёрида ортиб кетмаслигига, яъни Q < Q 1 бўлишига эришмоқ зарур, бу ерда Q - машинада ҳосил бўладиган иссиқлик миқдори; Q 1 - машинадан ташқарига тарқалувчи иссиқлик миқдори. Ейилишга чидамлилик. Ишлаш вақтида ишқаланувчи деталларнинг ишлаш даври ейилиш даражасига қараб белгиланади. Ейилиш натижасида деталнинг ўлчамлари ўзгаради, бу эса ўз навбатида ейилган деталнинг нотекис ишлашига сабаб бўлади; металл кесиш станогининг деталлари ейилганда эса бу станокда тайёрланган махсулот ноаниқ чиқади; Шунинг учун деталнинг ейилиши маълум даражага етгандан сўнг уни алмаштириш тавсия этилади. Деталнинг тез ёки секин ейилиши унинг ишлаш шароитига, мойланиш даражасига, контакт кучланишнинг қийматига ва бошқа факторларга боғлиқ. Шу сабабли ейилишга чидамлиликни таъминловчи аниқ бир ҳисоблаш усулини тавсия этиш қийин. Лекин, амалда қўлланиладиган бир қанча усули бор. Шулардан энг кўп тарқалгани солиштирма босим р ва шартли коэффициент р ни аниқлаб, уларни рухсат этилган катталиклар билан солиштириш усулидир: P ≤ [ P ] ; PV ≤ [ PV ] , бу ерда V -ишқаланиш тезлиги. Ишқаланувчи деталларни зарур даражада мойлаб туриш, ейилишга чидамли материаллар-бронза, пластмасса ва шу кабилар ишлатиш ейилишни камайтириш тадбирларидандир. Сўнгги йилларда машиналарнинг ишончли ишлайдиган бўлишига катта эътибор берилмокда. Машиналарнинг қанчалик ишончли ишлаши эса уларнинг тўхтаб қолмай ишлаш даражасига қараб белгиланади. Масалан, двигателни ишга тушириш учун 100 марта ҳаракат қилинганда, у 95 марта ишлаб кетса, бу машинанинг ишончлилик коэффициенти 0,95 бўлади. Хозирги вақтда инженер-конструкторларнинг асосий вазифаларидан бири

лойиҳаланадиган машинанинг мўлжаллланган вақт давомида бенуқсон ишлашига эришишдан иборат. Умуман айтганда, юқорида тилга олинган белгиларнинг кўпчилик деталлар учун зарур бўлган энг асосийси мустаҳкамликдир, чунки мустаҳкам бўлмаган деталлар мутлақо ишлай олмайди. Деталнинг мустаҳкамлигини таъминлаш учун унга таъсир этаётган куч ёки моментдан ҳавфли кесим ёки юзада ҳосил бўладиган кучланишни топиш ва уни рухсат этилган қиймати билан солиштириш лозим. Агар ҳисоблаш натижасида топилган кучланишнинг қиймати рухсат этилган қийматидан кичик ёки унга тенг бўлса, деталнинг мустаҳкамлиги таъминланган бўлади. Умумий ҳолда, мустаҳкамлик шартини қуйидагича ифодалаш мумкин:σ = f(P ,M ,a,b ,c)≤ σ ч n = [σ] бу ерда кучланиш (  ёки  ) куч, момент ва кесим ўлчамлари функцияси сифатида аниқланади. Рухсат этилган кучланиш [  ] эса чегаравий кучланиш  ч нинг мустаҳкамлик запаси, яъни эхтиёт коэффициенти n га бўлган нисбатига тенг. Мустаҳкамлик шартидан янги детал лойиҳалашда ёки мавжуд деталнинг мустаҳкамлигини текширишда фойдаланилади. Деталларнинг мустаҳкамлигини ҳисоблашда шуни назарда тутиш керакки, ҳавфли юзадаги кучланиш рухсат этилган кучланишдан кичик бўлиш билан бирга, ундан катта фарқ қилмаслиги лозим. Бу шарт бажарилмаган тақдирда детал оғирлашиб кетади ва қимматга тушади. Бироқ, айрим ҳолларда, талаб этилган бикрликни таъминлаш учун деталнинг ўлчамларини катталаштиришга, яъни ундаги кучланишнинг қийматини рухсат этилган қийматидан бир мунча камайтиришга тўғри келади. Юқорида эслаб ўтилганидек, хозирги замон машинасозлик техникасининг таракиёти машиналар қувватини ва ишлаш тезлигини ошириш билан бирга, уларнинг енгил, ихчам ва арзон бўлишини талаб қилади. Шу нўқтаи назардан олганда мустаҳкамликни ҳисоблаш

методларини аниқлаш ва рухсат этилган кучланишларни тўғри танлаш алоҳида ахамиятга эга. Рухсат этилган кучланишни аниқлаш. Рухсат этилган кучланиш деганда маълум нагрузка таъсиридаги деталнинг ҳавфли кесимида ҳосил бўладиган кучланишнинг йўл қўйилиши мумкин бўлган ва унинг етарли даражада мустаҳкам бўлишини ҳамда талаб этилган вақт ичида бенуқсон ишлашини таъминлайдиган энг катта қиймати тушинилади. Кучланишнинг бу қийматини топиш учун чегаравий кучланиш ҳамда мустаҳкамлик запаси қийматлари аниқланган бўлиши керак. Маълумки, чегаравий кучланишнинг қиймати материалнинг механикавий хоссаларига боғлиқ бўлиб, лабораторияда шу материалларнинг намуналарини синаш усули билан аниқланади. Масалан, пластик материалларнинг статик тузилишини синаш натижасида шаклда келтирилган эгри чизик ҳосил бўлади. Бунда А нўқтага тўғри келган кучланиш пропорционаллик чегарасига, В нўқтага тўғри келган кучланиш оқувчанлик чегараси деб, D нўқтага тўғри келган кучланиш эса мустаҳкамлик чегараси деб аталади. Рухсат этилган кучланишнинг қийматини аниқлашда деталга таъсир этувчи кучнинг ва ишлатилган материаллнинг ҳилига қараб, чегаравий кучланиш сифатида мустаҳкамлик чегараси  в (мурт материаллар учун), оқувчанлик чегараси  ок (пластик материаллар учун) ёки толиқиш чегараси  - 1 (нагрузка ўзгарувчан цикл билан таъсир этадиган материаллар учун) олиниши мумкин. Шундай қилинганда пластик материаллар учун[σ ]= σ ок n (1) мурт материаллар учун [σ ]= σ в n (2)

бўлади. Бундан n= σок [σ] = σв [σ] келиб чиқади. Демак, мустаҳкамлик запаси чегаравий кучланишнинг рухсат этилган кучланишга нисбатини кўрсатади. Унинг қиймати кўпгина факторларга, масалан: а) қабул қилинган ҳисоблаш методининг ва ҳисоб схемасининг аниқлигига; б) деталга таъсир этувчи куч ва моментларнинг қанчалик тўғри ҳисобга олинганлигига; в) ишлатиладиган материаллнинг бир жинслилик даражасига ва хоссаларининг қанчалик ўрганилганлигига; г) деталнинг шакли, ўлчамлари, сиртининг ҳолати ва сифатига; д) деталнинг муҳимлик даражасига боғлиқ. Юқорида келтирилган мустаҳкамлик запасининг қийматига таъсир қилувчи факторларнинг асосийлари бўлиб, бундан ташқари, ҳисоблаш ёки тажриба йўли билан аниқланиши жуда қийин бўлган факторлар ҳам бор. Мустаҳкамлик запасининг қийматини мумкин қадар аниқ топиш учун дифференциал усулдан фойдаланиш маъқул кўрилади. Бу усулга биноан, мустаҳкамлик запаси n учта хусусий коэффициентнинг кўпайтмаси сифатида топилади: n = n 1 ∙ n 2 ∙ n 3 (3) бу ерда n 1 -деталга таъсир қилувчи куч ва моментларнинг хақиқий қийматлари билан ҳисоблаш учун қабул қилинган қийматлар орасидаги D B С А р оы в Нисбий узайиш -

фарқни ҳисобга олувчи коэффициент. Етарли даражада аниқ ҳисоблаш усулларидан фойдаланилганда n 1 нинг қиймати 1,2. . . 1,5 орасида бўлиши керак. Кучланиш аниқлик даражаси камроқ бўлган усуллар билан топилганда, шунингдек, бикрликка нисбатан юқори талаб қуйилганда n 1 = 2. . . 3, айрим ҳолларда эса ундан ҳам катта бўлиши мумкин. Ҳисобланаётган деталлардаги кучланиш қийматини етарли даражада аниқ топиш имкони бўлса, n 1 = 1 қилиб ҳам олинади. n 2 -материаллнинг бир жинслилигини, детал тайёрлаш технологияси бузилган тақдирда материалл механикавий хоссаларининг нормативда кўрсатилганидан фарқ қилишини ҳисобга олувчи коэффициент; пластик материаллар учун n2 коэффицент n ок билан белгиланади ва унинг қиймати, материаллнинг пластиклик даражаси га қараб 1,3,. . . . . . 2,2 оралиғида бўлади. 1-жадвал  ок /  в 0,45. . . 0,55 0,55. . . 0,70 0,70. . . 0,90 n 2 = n ок 1,3. . . 1,5 1,4. . . 1,8 1,7. . . 2,2 Унча пластик бўлмаган ҳамда мўрт материаллар учун n 2 коэффицент n в билан белгиланади ва унинг қиймати 2. . . . . . 6 оралиғида бўлади. 2-жадвал. Материал ҳарактери Мустаҳкамлик захираси Кам пластик пўлатлар. . . . . . . . . . . . . . . . Бир жинсли мўрт материаллар. . . . . . . . . Ута мўрт, кўп жинсли (керамикавий) материаллар 2. . . 3 3. . . 4 4. . . 6 n 3 -коэффицент жуда мустаҳкам бўлиши талаб этиладиган муҳим деталларнинг мустаҳкамлик запасини қўшимча равишда ошириш мақсадида киритилади. Одатда, унинг қиймати 1,. . . 1,5 оралигида бўлади.

Кучланишларнинг максимал ва минимал қийматлари йиғиндисининг ярми циклнинг ўртача кучланиши, айирмасининг ярми эса циклнинг амплитудаси дейилади. Демак:σ ур= σ max + σmin 2 ; σа= σmax − σmin 2 (4) Шартли равишда,  ур -циклнинг ўзгармас қисми,  ацетат эса ўзгарувчан қисми деб ҳисобланади. Циклнинг ҳарактерини аниқлаш учун асимметриклик коэффициенти киритилади. Унинг қиймати r =  min /  max Масалан,симметрик цикл билан ўзгарувчи кучланишлар учун r= σmin σmax = − σmax σmax =− 1 (5) пулғсацияланувчи цикл билан ўзгарувчи кучланишлар учун эса : r= σmin σmax = 0 σmax = 0 бўлади . Ана шунинг учун ҳам деталдаги кучланиш симметрик цикл билан ўзгарганда чегаравий кучланиш  -1 билан , пулғсацияланувчи цикл билан ўзгарганда эса  0 билан белгиланади . Та ъ сир қилувчи нагрузка ўзгарувчан бўлганда , деталдаги кучланиш оқувчанлик чегарасидан ҳам кичик бўлишига қарамай , детал иш жараёнида синаб кетиши мумкин . Бунинг сабаби шуки , ўзгарувчан кучланиш та ъ сирида бўлган деталнинг к ў ндаланг кесим юзи ўзгарадиган жойларида концентрацияланган ( тўпланган ) қўшимча кучланишлар та ъ сирида деталда аввал жуда кичик дарзлар пайдо бўлади , сўнгра улар катталаша бориб , деталнинг синишига олиб келади . Деталнинг бу ҳолатда синиши толиқиш деб аталади . Деталнинг толиқишга қанчалик бардош беришини ҳисоблаш учун чидамлилик чегараси деб аталадиган тушунча киритилади ва кучланиш симметрик цикл билан ўзгарганда рухсат этилган кучланиш қуйидагача аниқланади : [σ−1]= σ−1⋅εσ Кσn1n2n3 β (6)

бу ерда К  - хақиқий концентрация коэффициенти. Унинг қиймати назарий йўл билан топиладиган концентрация коэффициенти дан кичик бўлиб, қуйидагича аниқланади. К σ = σ − 1 (σ − 1 )к Демак, К  коэффициенти деталда кучланиш концентрацияси бўлмаган ҳолатдаги чидамлилик чегарасининг шу детал кучланиш концентрацияси пайдо бўладиган қилиб ясалган ҳолатдаги чидамлилик чегарасига нисбатини кўрсатади. К  тажриба йўли билан аниқланади. Деталларни ҳисоблашда бу коэффициентнинг қийматлари деталларнинг шакли ва материаллига қараб, справочникларда келтирилган жадваллардан олинади.   -детал кесими ўлчамларининг чидамлилик чегарасининг қийматига таъсирини кўрсатувчи коэффициент. Бу коэффициент қуйидагича аниқланади: εσ= (σ− 1)d (σ − 1)10 (7) бу ерда (  -1 ) d диаметри d бўлган деталнинг чидамлилик чегараси; (  -1 ) 10 - диаметри 10мм қилиб олинган ва лабораторияда синалган деталнинг чидамлилик чегараси. Одатда,   масштаб фактори деб юритилади ва унинг қиймати, деталнинг материал ҳамда ўлчамларига қараб, справочникларда бериладиган графиклардан олинади. Контакт кучланиш бир-бирига ўриниш юзалар ўлчами қолган ўлчамларидан бир неча бор кичик бўлган икки детал сиртида ҳосил бўладиган кучланишдир. Масалан, бир-бирига сиқиб қўйилган икки шар ёки ролик сиртида ҳосил бўладиган кучланишлар контакт кучланиш рухсат этилганидан катта бўлса, у ҳолда эзилиш оқибатида чақаланиш, дарз кетиш ва шу каби нўқсонлар пайдо бўлади. Натижада бундай детални алмаштириш зарурати туғилади. Бундай ҳол фрикцион, тишли, червякли ва занжирли узатмаларда, шунингдек, юмалаш подшипникларида учрайди.

Радиуслари  1 ва  2 бўлган икки шар бир-бирига Q куч билан сиқилганда ҳосил бўлган эластик деформация оқибатида rрадиусли сферавий сирт ҳосил бўлади. Пуассон коэффициенти  =0,3 бўлганда бу радиус қуйидагича ифодаланади:r= 1,109 ⋅3 √ Qρ v Ev , (8) бу ерда Еv= 2E1E2 E1+E2 келтирилган эластиклик модули; ρV= ρ1ρ2 ρ2± ρ1 келтирилган эгрилик радиуси; бу тенгликдаги минус ишораси бир-бирига сиқилиб турган сиртларнинг бири қабариқ ва бири ботиқ бўлганда, плюс ишораси эса иккаласи ҳам қабариқ бўлганда қуйилади. Ҳосил бўлган сиртдаги босим бир текис бўлмайди, бу босимнинг энг катта қиймати ўртача қийматидан 1,5 марта катта бўлиб, қуйидагича аниқланади: pmax = 1,5 Q πr 2 (9) Маълумки, кўриб чиқилаётган ҳолларда энг катта кучланиш сирт ўртасида пайдо бўлади. Демак,  max = - p max . Шундай қилиб, (8) ва (9) формулалардан қуйидаги ифода келиб чиқади: σmax = 0,338 ⋅3 √ QE v2 ρv2 (10) Икки цилиндр бир-бирига сиқилганда контакт кучланиш узунлиги цилиндр узунлигига, эни эса b га тенг бўлган сиртга таъсир этади. Бундай ҳолда ҳосил бўладиган контакт кучланиш қиймати қуйидаги формула воситасида аниқланади. σн= √ Q lρ v ⋅ Ev 2π(1− υ2) ёки σн= √ q ρv ⋅ Ev 2π(1− υ2)

шунингдек, Пуассон коэффициенти ν =0,3 бўлган ҳоллар учун:σн= 0,418 √ QE v lρ v = 0,418 √ qE v ρv (11) Бу формула доиравий цилиндргагина эмас, балки цилиндрик cиртга эга бўлган ҳамма турдаги деталларга ҳам тадбиқ этилаверади. Бунинг учун формуладаги ρ ни аниқлашда ρ 1 ва ρ 2 лар ўрнига контакт кучланиш ҳосил бўлаётган нўқталарнинг эгрилик радиусларини қўйиш кифоя. Масалан, цилиндрик сиртга эга бўлган детал билан текислик орасида ҳосил бўладиган контакт кучланишни аниқлаш учун ρ 1 цилиндр радиуси, ρ 2 эса га тенг деб олинади. Контакт кучланиш ҳосил бўлган юзада уринма кучланиш ҳам пайдо бўлади. Бу кучланиш ишқаланиш кучига ёки ишқаланиш коэффициентига боғлиқ. Одатда, ишқаланиш коэффициентининг ўртача қиймати 0,2 деб олинади ва уринма кучланишнинг қиймати қуйидагича аниқланади: τн= 0,35 σн≈ 0,145 √ qE v ρv , (12) Вақт ўтиши билан ўзгарувчан контакт кучланишнинг таъсиридан деталларнинг сиртида толиқиш оқибатидаги емирилиш содир бўлади. Бундай ҳолларда чегаравий ва рухсат этилган кучланишларнинг қийматлари иш мобайнидаги цикллар сонига боғлиқ ҳолда белгиланади. Цикллар сони намуна детал учун асос қилиб олинган сондан кам бўлса, чегаравий, яъни рухсат этилган кучланишларнинг қиймати нисбатан катта қилиб олиниши мумкин. Бу фикр деталга мўлжалдаги иш муддати давомида таъсир этадиган цикллар сони намуна детал учун асос қилиб олинган цикллар сонидан (масалан, тобланмаган пўлат учун N 0 =10 7 дан) катта бўлган ҳолларга таълуқли эмас, чунки текширишларнинг кўрсатишича, цикллар сони асос қилиб олинган сонга етгандан кейин унинг ортиши чидамлилик чегарасининг қийматига таъсир этмайди. Аксарият деталлар ана шундай шароитда

ишлайди ва улар учун рухсат этилган контакт кучланиш, сиртнинг каттиклигига қараб, қуйидаги ифодадан аниқланади:[σн]= СВНВ ёки [σн]= СRНRC (13) бу ерда НВ ва НRС-Бринелp ва Роквеллер бўйича каттикликлар; С В ва С R -материалга ва термик ишлаш усулига боғлиқ коэффициентлар. (14)

Машинасозликда ишлатиладиган асосий материаллар ва уларни танлаш. Машинасозликда ишлатиладиган материалларнинг ҳили жуда кўп бўлиб, уларни уч группага бўлиш мумкин: 1) қора металлар; 2) рангли металлар; 3) металмас материаллар. Булардан энг кўп ишлатиладиган қора металлар-пўлат ва чўяндир. Қора металларнинг кўп ишлатилишига сабаб шуки, улар мустаҳкам бўлиш билан бирга, нисбатан арзон туради, қора металларнинг салбий томони зичлиги катта бўлиб, коррозияга унча чидамли эмаслигидир. Машинасозликда ишлатиладиган асосий материалларнинг химиявий таркиби ва хоссалари металшунослик ва бошқа махсус курсларда ўрганилганлиги сабабли бу ерда уларни танлаш масалалари хақидаги, шунингдек, сўнгги йилларда кенг қўламда ишлатила бошлаган пластмассалар хақидаги маълумотларларгина баён этилади. Машиналар лойиҳалашда уларнинг деталлари учун материал танлаш инженер-конструкторнинг энг маъсулиятли вазифаларидан биридир. Машина деталлари учун материалл танлашда унинг фақат хоссаларигагина ахамият бермай, балки буни ҳар томонлама ўрганиш лозим. Материал танлашдаги асосий талаб шуки, танлаб олинган материал аввало, деталнинг ишга лаёқатли бўлишини таъминлаши ҳамда нисбатан арзон туриши керак. Пайванд бирикмалар Пайванд бирикмалар ажралмас бирикмаларнинг асосий тури бўлиб, улардан машинасозликда ва қурилишларда кенг қўламда фойдаланилади, чунки пайванд бирикмаларида ажиралмас бошқа бирикмалардагига қараганда бирмунча афзаликлар бор; чунончи, пайванд бирикма кам мехнат талаб қилиши билан бирга, метални тежашга имконят яратади; маълумки, парчин михли бирикмалар тайёрлашда парчин мих учун тешик очилиши керак, пайванд бирикмада эса тешикка эхтиёж бўлмайди. Бундан ташқари, мураккаб шаклли йирик чўян қуймалар ўрнига пайванд бирикма воситасида

тайёрланган енгил пўлат деталлар ишлатиш материални 30-40% тежашга имкон беради. Деталлар оз ишлаб чиқариладиган ҳолларда пайванд бирикмалар айниқса қўл келади, чунки бундай деталлар қўйиш йўли билан тайёрланадиган бўлса, қолиб тайёрлашнинг ўзигаёқ бир талай маблағ сарф бўлади ва кўп вақт кетади. Пайванд бирикмалардан турли соҳаларда фойдаланилади. Масалан, пайвандлаш йўли билан баланд ерларга ва сув остига ўрнатиладиган металл қисмлар бириктирилади, катта босим остида ишлайдаган труба ва идишлар тайёрланади, пайванд бирикмалардан газ ва нефтp магистраллари ўтказиш, кема корпуслари ясаш ва шу кабиларда фойдаланилади. Пайванд бирикмаларининг камчиликлари материаллнинг термик деформацияланиши ва ҳамма материалларни ҳам пайвандлаб бўлавермаслигидир. Пайвандлаш усулларининг тури кўп, улардан энг кўп қўлланиладиган "электр энергиясидан" ва "газ алангасидан" фойдаланиб пайвандлаш усулидир. Саноат ва курилишда, асосан, электр энергияси ёрдамида пайвандлаш усулидан фойдаланилади, чунки бу усул бошқа усулларга қараганда қулай ва тежамли бўлиб, пайвандлаш ишларини кенг қўламда автоматлаштириш мумкин. Муаян бир жойда бажариладиган ишларда (саноат корхоналарда) бутунлай автомат-лаштирилган пайвандлаш усулидан фойдаланиш юқори сифатли чок ҳосил қилишга ва иш унумини 20 баробар оширишга имком беради. Электр энергиясидан фойдаланиб пайвандлаш икки турга: электр ёйи ёрдамида ва контлакталаб пайвандлаш турларига бўлинади. 1. Электр ёйи ёрдамида пайвандлаш. Бу усулда уланадиган жой электр ёйи воситасида қиздирилади ва ўнга пайвандлаш метали суюқлантириб туширилади. Пайвандлаш метали сифатида сиртига бўр билан суюқ шиша аралашмаси қопланган метал стержен-электроддан фойдаланилади. Бунда

электрод ток манбаининг бир кутибига, пайвандланадаган металл эса иккинчи қутбига уланади. 2. Контаклаб пайвандлаш. Бу усул уланадиган деталлардан кучи бир неча минг ампер бўлган электр токи ўтказилади уларнинг бир-бирига тегиб турган (Контактда бўлган) жойида қаршилик юқори бўлганлигидан кўп миқдорда иссиқлик ҳосил бўлишига асосланган. Бунда ҳосил бўлган иссиқлик деталларининг уланадиган жойларини жуда пластик ҳолатга келтиради ёки суюқлантиради. Бунда деталлар бир- бирига маълум куч билан сиқилса, пайванд чоки ҳосил бўлади. Пайвандлаш воситасида деталларни учма-уч, устма-уст ва бурчак остида улаш мумкин. Пайванд чоклар, шаклига қараб, учма-уч ва бурчакли чокларга бўлинади. Турли шаклдаги деталларни бир-бирига улашда юқорида айтилган чокларнинг бир турида ёки детал учларининг жойлашувига қараб, бир йўла иккала туридан фойдаланиш мумкин. Бир текисликда жойлашган деталларни улаш учун, кўпинча, учма-уч чокдан фойдаланилади. Учма-уч бирикмалар Деталларни бир текисликда жойлашган икки учини бир-бирига учма-уч пайвандлаш натижасида учма-уч бирикма ҳосил бўлади. Бундай бирикмадаги пайванд чок "учма-уч чок " дейилади. Деталларни учма-уч чок воситаси улаш пайванд бирикмаларининг энг оддий ва энг пишиқ туридир. Уланадиган элементларнинг қалинлигига қараб, учма-уч чок ҳар хил шаклда бўлиши мумкин. P P P P P P P P 8мм гача 16мм гача 40мм гача

Учма-уч бирикма Шуни назарда тутиш керакки, шаклда дастаки пайвандланган ҳол келтирилган, деталлар автоматик пайвандланадиган ҳолларда элементларнинг қалинлиги бир мунча катта, кертиш бурчакларга эса кичикроқ қилинади. Одатда, уланадиган деталларнинг учлари махсус ишловдан ўтказилиб, пайвандлаш учун тайёрланади. Бу иш анча оғир бўлса-да, бирикмаларни сифатини яхшилайди ва қўйилган талабларни тўла қондиради. Пайванд чокларнинг мустаҳкамлигини ҳисоблашда чокнинг кундаланг кесимига таъсир этаётган кучланиш қиймати унинг ҳамма нўқталарида бир хил деб қабул қилинади. Тажриба шуни кўрсатдики, учмауч чоклар учун бундай қилиниши ҳисоблашнинг аниқлик даражасига деярли таъсир этмайди. Учма-уч бирикмага чўзуви Р куч таъсиридан деталларнинг кўндаланг кесимида қандай кучланиш ҳосил бўлса, пайванд чокни ҳам шундай кучланиш ҳосил бўлади. Шунинг учун пайванд чок ҳам чўзилиш ёки сиқилишга қуйидагича ҳисобланади:σ= P ls≤ [σ'] (22) бу ерда l - чокнинг ҳисоблаш учун қабул қилинган узунлиги; s -листнинг пайванд қилинган жойидаги қалинлиги: [  ']- чок материалли учун рухсат этилган кучланиш. Бу кучланишнинг қиймати пайвандлаш усули ва электродларнинг сифатига боғлиқ пайвандланган листлар учун рухсат этилган кучланиш [  '] га нисбати учма-уч чокнинг мустаҳкамлик коэффициенти деб аталади:  =[  '] /[  ] (23)  - нинг қиймати 0,9 билан 1,0 оралиғида бўлиши мумкин. Бу деган сўз листлар учма-уч уланганда пайванд чокнинг мустаҳкамлиги листнинг мустаҳкамлигига деярли тенг бўлади, демакдир. Агар бирор сабабга кўра, учма-уч чокнинг мустаҳкамлиги ошириш зарур бўлиб қолса, у ҳолда бир томонга оғдириш ҳисобига чок ўзайтирилади Бундай чокнинг мустаҳкамлиги

ҳам деб қабул қилингани ҳолда, (22) формула воситасида ҳисобланади. Шуни назарда тутиш керакки, автоматик пайвандлаш йўли билан ҳосил қилган чокларнинг кўпчилиги учун  доимо деса бўлади. Устма - уст бирикма Уланиши лозим бўлган икки деталнинг, масалан, икки листнинг бири иккинчи устига қуйилиб пайвандланса устма-уст бирикма ҳосил бўлади. Бундай ҳолларда пайванд чокнинг кўндаланг кесми учбурчак шаклида бўлади ва "бурчакли" ёки "валиксимон" чок деб аталади. Бурчакли чокнинг томонлари ҳамма вақт ҳам текис бўлавермайди. Унинг шакли"нормал, ботиқ ёки қабариқ" бўлиши мумкин. Қабариқ деталнинг уланган жойидаги кесмини сезиларли даражада ўзгартиради, бу эса, ўз навбатида, шу ерда кучланишларнинг қўшимча тўпланишга сабаб бўлади. Ана шу нўқтаи назардан олганда, чокларнинг ботиқ бўлгани яхши. Аммо чокларни ботиқ қилиш қўшимча мехнат талаб этади. Шунинг учун аксарият чоклар нормал шаклда тайёрланади. Лекин ўзгарувчан куч таъсир этадиган ҳолларда чокнинг ботиқ бўлгани маъқул. Чокни катети (к) ва баландлиги ( h ) бурчакли чокларни ҳарактерловчи асосий ўлчамлардир. Қалинлиги 3 мм дан катта бўлган листлар учун катетнинг энг кичик қиймати 3 мм бўлиши мумкин. кўпинча к=s ва h = к sin 45  0,7к бўлади. Листларни устма-уст пайвандлашда чокларни таъсир этаётган куч йуналишига тик қилиб, паралел қилиб ва маълум бурчак ҳосил қилиб жойлаштириш мумкин, биринчи ҳолда пайванд чок "рўпара чок" деб иккинчи ҳолда - "ёнбош чок", учинчи ҳолда эса "қийшиқ чок" деб аталади. К К S h=0,7K Бурчакли чок

Тажрибадан маълум бўлишича, бурчакли чокларнинг қандай жойланишидан катъий назар, улар учбурчак тўғри бурчагининг биссектирисаси орқали ўтган ( m - m ) кесим бўйлаб таъсир этувчи уринма кучланишдан емирилади. Одатда, чокда уринма кучланиш дан ташқари, нормал кучланиш, ҳам ҳосил бўлади. Лекин  нинг қиймати нисбатан кичик бўлгани учун чокни ҳисоблашда унинг таъсири эътиборга олинмайди. Чокка таъсир этувчи куч ва кучланиш унинг ҳамма нўқталарида ҳам бир хил бўлавермайди - деталларни бикрлиги ва чокнинг узунлигига боғлиқ бўлади. Аммо ҳисоблашни соддалаштириш мақсадида куч ҳамма нўқталарда тенг таъсир этади ва кучланиш чок кесимининг ҳамма жойида бир хил бўлади деб қабул қилинади. Ён бош чок қуйидаги формула ёрдамида ҳисобланади: τ= P 2l⋅0,7 k ≤ [τ'] (24) бу ерда 0,7к  k sin 45°- чокнинг биссектрисаси бўйлаб ўтувчи кесимнинг баландлиги. нбош чок. P P P P К τ σ P P l  50K τ τ 1 2

Қийшиқ чок. Одатда, ёнбош чокларнинг узунлиги l  50к қилиб олинади. Борди-ю, чокнинг бу шартдан олинган узунлиги қўйилган талабга жавоб бера олмаса, у ҳолда деталларнинг ўртасидан қўшимча чок ўтказиб, бирикманинг мустаҳкамлигини ошириш мумкин. Бу ҳолда мустаҳкамлик шарти қуйидагича бўлади:τ= P 2k(0,7 lён+l1) ≤ [τ'] (25) Бу ерда к= s эканлиги назарда тутилган. Агар ёнбош чоклар куч таъсир этаётган йўналишга нисбатан икки томонда ҳар хил масофаларда жойлашган бўлса, у ҳолда, хар томондаги чокнинг узунлиги шу чокдан деталлнинг оғирлик марказигача бўлган масофага тескари пропорционал тарзда олинади. Масалан, ҳар томондаги чокда деталларнинг марказигача бўлган масофа е 1 ва е 2 бўлсин. У ҳолда ҳар томондаги чокнинг узунлиги ҳар хил бўлиб, уларнинг қийматини e 1 / l 2 = e 2 / l 1 муносабатдан аниқлаш мумкин. Бу ҳолда икки томондаги чок бир хил ишлайди. Шунинг учун мустаҳкамлигик қуйидагича ҳисобланади: τ= P 0,7 k(l1+l2) ≤ [τ'] (26) P P l 1 =(10…25)Sl2S Қўшимча чок билан бирктириш. P P l α

Агар ёнбош чокли бирикмага момент таъсир қилса, чокдаги кучланиш қуйидагича бўлади:τ= M W P (27) бу ерда W p - чокнинг емириладиган кесимнинг буралишга бўлган қаршилик моменти: унинг қиймати, кесимнинг шаклига қараб, материаллар қаршилиги курсида келтирилган формулалар асосида топилади. Амалда кўпрок учрайдиган чоклар ( l < b ) учун W p =0,7 klb қилиб олинади. l 1 l 2P P e 2r 1 Ҳар- хил узунликдаги ёнбош чок билан бириктириш. P P lp l ён Ёнбош ва рўпара чокнинг бир вақтда ишлатилиши. Гарчи рўпара чокда нормал ва уринма кучланишлар вужудга келиб, уларнинг таъсири мураккаб бўлса-да, аммо уни ҳисоблаш ёнбош чокни ҳисоблашдаги кабидир. Агар бирикмада рўпара чок битта бўлса, иккита бўлса (устма-уст қўйилган листлар ҳам устидан, ҳам остидан пайвандланган бўлса), τ= P 2⋅0,7 kl ≤ [τ'] (28) бўлади. Зарур ҳолларда устма-уст қўйилган листларнинг бир-бирига тегиб турган қисмлари ҳар томонидан пайвандланиши, яъни бир вақтнинг

ўзида ёнбош ва рўпара чок ишлатилиши мумкин. Бундай ҳолларда, чўзувчи куч таъсир этаётган бўлса, кучланиш қуйидагича ифодаланади:τP= P 0,7 k(2lён+lP) ≤ [τ'] (29) момент таъсир этаётган бўлса, кучланиш τM= M 0,7 kl ёнlP+ 1 6⋅0,7 klP 2 ≤ [τ'] (30) формуладан топилади, бир вақтнинг ўзида ҳам куч, ҳам момент таъсир этаётган эса кучланиш қуйидагича бўлади:  =  М +  Р  [  '] (31) Деталларни бир-бирига тик қилиб пайвандлашда учма-уч ёки бурчакли чокда фойдаланиш мумкин. Агар учма-уч чокда фойдаланилса, деталнинг пайвандланадиган қиррасига қўшимча ишлов берилади: бурчакли чокдан фойдаланилганда эса қиррага қўшимча ишлов бериш шарт эмас. Шаклда келтирилган бирикма биринчи ҳолда σ= 6M Sl 2 + P Sl ≤ [σ'] (32) формула асосида, иккинчи ҳолда эса τ= 6M 2⋅0,7 kl 2+ P 2⋅0,7 kl ≤ [τ'] (33) формула асосида ҳисобланади. P P lp l ён τ ён τ ён τ p τ p b Куч ва момент таъсиридаги мураккаб чок.

P σм l σм M s m mДеталларни ўзаро тик қилиб бириктириш.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. И. Сулаймонов «Машина деталлари» Уқитувчи. Тошкент. 1981й. 2. М. Н. Иванов «Детали машин». М., «Машстроение». 1984г. 3. А. Жўраев.. М.М. Шукуров «Машина деталлари». Фан. Тошкент. 1999й. 4. Р. Н. Тожибоев., М. М. Шукуров., И. Сулаймонов «Машина деталлари» курсидан масалалар тўплами. Уқитувчи 1990й. 5. Р. Н. Тожибоев., М. М. Шукуров «Машина деталларини лойиҳалаш» Фан. Тошкент. 1997й.

O'xshashlar

Машина қисмларини ҳисоблаш ва лойиҳалашга доир умумий масалалар

Механик ишлов беришдан сўнг машина деталлари юзаларининг сифати

Саноат машина ва жиҳозлари тўғрисида умумий маълумотлар

Узатмалар. Механик узатмаларга доир умумий тушунчалар

Тишли гилдиракли узатмалар кинематикаси