Avtomobillarning kuzovi va kabinasini tayyorlash texnologiyasi

Avtomobillarning kuzovi va kabinasini tayyorlash texnologiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

7316.9208984375 KB

Ko'chirib olish

A vtomobillarning kuzovi va kabinasini tayyorlash texnologiyasi Reja: 1. Detallar va materiallarga bo‘lgan umumiy talablar 2. Avtomobil qoplamasi detallarini tayyorlash 3. Avtomobil detallarini payvandlab yig‘ma birliklar tayyorlash 4. ZIL-130 avtomobilining kabina eshigini yig‘ish 5. ZIL-130 avtomobili kabinasini ishlab chiqarish xususiyatlari 6. Yengil avtomobillar kuzovini yig‘ish, bo‘yashga tayyorlash va bo‘yash

1. Detallar va materiallarga bo‘lgan umumiy talablar Qanotsimon detallar va ularning yig‘ma birliklari, sovitish tizimining agregatlari, havo va moy tozalash tizimining agregatlari va yana bir qator mas’uliyatli konstruksiyalar tunukani sovuq holda shtamplab yasaladi yoki avval shtamplab, so‘ng bir-biriga yopishtirib yasaladi. Bu usulda yasalgan detallarning boshqa usullarda tayyorlangan detallardan afzalliklari bor: o‘zi mustahkam va qattiq bo‘lgan holda massasi kam; kam mehnat talab qiladi; metalldan foydalanish koeffitsienti yuqori. Sovuq shtamplashda qora va rangli metallar, ularning qotishmalaridan tayyorlangan tunuka prokat ishlatiladi. Yassi detallarni cho‘zmasdan shtampl ashda istalgan metalldan foydalanish mumkin, lekin cho‘zib turli chuqurchalar hosil qilishda cho‘ziluvchan metall ishlatilishi shart. Bu xususiyat nisbiy uzayish, ko‘ndalangiga torayish, mustahkamlik chegarasi, og‘ish chegarasi, og‘ish chegarasining mustahkamlik chegarasiga nisbati, qattiqlik — HRB kabi ko‘rsatkichlar bilan o‘lchanadi. Birinchi ikkita ko‘rsatkichi katta bo‘lgan, uchinchi va to‘rtinchi ko‘rsatkichlarining farqi ko‘p bo‘lmagan materialdan cho‘nqir detallarni shtamplash yaxshi natija beradi. Bunday shtamplash uchun qattiqligi HRB<36—48 bo‘lgan po‘latdan foydalanish tavsiya etiladi. Tajribalardan ma’lum bo‘lishicha, cho‘nqir cho‘zma detallar tarkibida 0,05— 0,15% uglerodi bo‘lgan po‘lat tunukalardan yasaladi. Har qanday kamugl erodli po‘latdan cho‘nqir cho‘zma detal yasab bo‘lmaydi. Shtamplangan detal yuzasining sifatiga xomashyo metali donalarining kattaligi ham ta’sir etadi. Bunday po‘latlar uchun optimal aniqlangan donadorlik: tunukaning qalinligi 0,8—2,0 mm bo‘lganda dona o‘lchami 26—37 mkm ; 2,0—5,0 mm da — 37— 52 mkm ; 5,0—6,0 mm da — 70—80 mkm . Bunday mayda donali po‘latning qayishqoqligi kam, o‘z holiga qaytishga intiluvchanligi (elastikligi) kuchliroq bo‘ladi. Yirik donali tunukadan cho‘nqir cho‘zilgan detalning sirti nozik pardozlashga yaramaydigan darajada g‘adir-budur bo‘lib qoladi. Avtomobilning juda cho‘nqir cho‘zib tayyorlanadigan va sirtiga yuqori darajada ishlov beriladigan detallarini shtamplab olishda qo‘llanadigan tunukaga

quyidagi talablar qo‘yiladi: og‘ish chegarasining mustahkamlik chegarasiga nisbati s t /s b =0,6; nisbiy cho‘zilishi d=44%; qattiqligi HRB=38. Yupqa varaqli, konstruksiyali, sifatli po‘lat (sovuq va issiq jo‘valangan) uch guruhga bo‘linadi: ÂÃ — juda cho‘nqir cho‘zmalar uchun, Ã — cho‘nqir cho‘zmalar uchun Í — normal cho‘zmalar uchun. Birinchi guruh St 0,5 dan St 20 gacha bo‘lgan rusumli po‘latlarni, ikkinchisi — St 0,8 dan St 35 gacha, uchinchi guruh — St 0,8 dan St 50 gacha rusumli po‘latlarni o‘z ichiga oladi. Sovuq jo‘valangan po‘latning nisbiy uzayishi issiq jo‘valangan po‘latnikiga nisbatan ko‘proq. Avtomobilning qoplama detallariga ishlatiladigan sovuq jo‘valangan po‘lat tunuka qalinligi bo‘yicha qat’iy joizlikka ega, yuzasi esa yuqori sifatli qilib tayyorlanadi. Masalan, sovuq jo‘valangan 0,2—1,2 mm qalinlikdagi tunukaning qalinlikka berilgan joizligi ± (0,03 ÷ 0,09) mm , 0,5—1,2 qalinlikdagi issiq jo‘valangan tunukaniki ± (0,05 ÷ 0,11) mm . Yuzasining holatiga qarab shtamplanadigan po‘lat 4 guruhga ajratiladi: 1 — yuzasi juda yuqori sifatli pardozl angan; 2 — a’lo sifatli pardozlangan; 3 — yaxshilab pardozlangan; 4 — maromida pardozlangan. Sovuq jo‘valangan po‘lat tunukaning 1-guruhi o‘ng tomonida hech qanday yuzaki nuqsonlar bo‘lmasligi kerak: ters tomonida ozgina cho‘tirlik yoki joizlikning 1/4 ulushicha tirnalish bo‘lishi mumkin. 2-guruh tunukaning o‘ng yuzasida biroz cho‘tirliklar va joizlikning 1/2 ulushicha tirnalish ruxsat etiladi; ters tomonida yengil cho‘tirlik, mayda bo‘shliqlar, g‘ovaklar, yengil tirnalishlar va joizlikning 1/2 ulushi qadar bitgan jo‘va izlari bo‘lsa ham ishlatilaveradi. Sovuq va issiq jo‘valangan po‘lat tunukaning 3-guruhi o‘ng tomonida cho‘tirlik, mayda tirnalish, mayda chiziq-belgilar, joizlikning 1/2 ulushicha jo‘va izlari ruxsat etiladi. Ters tomonida cho‘tirlik, mayda tirnalishlar, chiziqlar, mayda chuqurchalar va g‘ovaklar, joizlik chegarasida jo‘va izlari bo‘lishi mumkin. Issiq jo‘valangan po‘lat tunukaning 4-guruhining ikki tomoni 3-guruh tunukanikiga o‘xshash va joizlik chegarasidagi nuqsonlarga ruxsat etiladi. Teskari tomonida esa o‘sha chegaralarda ezilgan joylar bo‘lishi mumkin. Sovuq jo‘valangan yaltiratilmagan po‘lat tunuka yuzasining g‘adir-budurligi R a =1,25 mkm , yaltiratilganda — R a =0,32 mkm bo‘ladi. Po‘lat tunuka maromida shtamplanganda yirtilib ketsa yoki yoriqlar paydo bo‘lsa,

sababi quyidagilar bo‘ladi: po‘latni qizdirib yumshatish noto‘g‘ri kechganidan tarkibi juda yirik donali bo‘lib qolgan; metallning yuzasi zanglagan (zang ishqalashni ko‘paytiradi, demak, po‘lat cho‘zilayotganda tormozlanadi va uziq- yuliq joy hosil bo‘ladi); po‘lat tarkibida qil va boshqa begona jinslar bor (ular po‘lat mustahkamligini kamaytiradi); ichki kuchlanishlar bor; tunuka qalinligi bir xil emas va shu kabi sabablar. Cho‘nqir cho‘zib tayyorlanadigan, katta o‘lchamli detallarning konstruksiyasini yaratish uchun ishlab chiqarish katta bo‘lishi, qimmatga tushadigan texnologik jihozlar o‘zini oqlashi kerak. Ishlab chiqarishning miqyoslari kichik bo‘lganda yirik o‘lchamli detalni mayda bo‘laklar bilan shtamplab, keyin ularni payvandlab yoki mix parchin bilan ulash maqsadga muvofiq. Detal kam ishlab chiqariladigan bo‘lsa, soddalashtirilgan yoki hammabop shtamplardan foydala- nish kerak. Yalpi-oqimli ishlab chiqarish sharoitida konstruksiyaning metall sarfini va ishlash qiyinligini kamaytirish muhim ahamiyatga ega. Mehnat sarfini kamaytirish uchun detalning eng maqbul shaklini topishdan tashqari amallarni ustma-ust tushirish, ko‘p qatorli shtamplash, jarayonlarni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish, oqimli va avtomat qatorlarni tashkil etish yo‘llaridan ham foydalanish darkor. Masalan, qalinligi 2,5 mm gacha bo‘lgan po‘lat tunuka o‘ramidan zagotovkalar kesib olish uchun avtomat qator joriy qilish gilotina qaychisi bilan kesishdek og‘ir va sermehnat ishning o‘rnini bosadi hamda zagotovka aniq kesiladi. Bitta shtampda bir nechta amalni qamrab olish detal aniqligini oshiradi, mehnat sarfini va texnologik sikl vaqtini, shtamplar va zaruriy uskunalar sonini kamaytiradi. Bularning hammasi sex ichidagi tashishlarni kamaytiradi va texnologik rejalarni soddalashtiradi. Shtamplash jarayonini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish quyidagi choralar bilan amalga oshiriladi: press-avtomatlar va shtamp-avtomatlarni qo‘llash; materialni ish mintaqasiga uzatishni va undan uzoql ashtirishni avtomatlashtiruvchi maxsus qurilmalarni qo‘llash; avtomatlashtirilgan va avtomat qatorlarni yaratish.

Murakkablik jihatidan silindr detallarni shtamplash eng osonidir; aylanib ishlaydigan pog‘onali detallarni va quticha shaklli detallarni shtamplab olish murakkabroq; ichi bo‘sh, fazoviy shaklli detallarni (masalan, avtomobil qoplamasi) bu usulda tayyorlash ancha murakkab. Avtomobil kuzovi va kabinasining shtamplab tayyorlangan qoplama detallari yuzasi yuqori sifatli bo‘lishi kerak, chunki ularga yupqa pardoz beriladi. Pardoz qoplamasi ezilgan, tirnalgan, burma, qat-qat notekisliklarni ko‘tarmaydi. Cho‘nqir cho‘zilgan detallarning shakli iloji boricha soddaroq bo‘lishi kerak. Konstruksiyaning ba’zi elementlari chuqurligini detalni shakllantirish shartlaridan olish kerak. Me’yoriy ma’lumotlardan foydalanib turli o‘tish joylaridagi radiuslarni to‘g‘ri tanlash lozim. 2. Avtomobil qoplamasi detallarini tayyorlash Misol tariqasida ZIL-130 avtomobilining eshigi tashqi panelini shtamplash texnologik jarayonini ko‘rib chiqamiz. Bu detal yalpi ko‘lamda ishlab chiqiladi. Shtamplash jarayonini ko‘rsatish maqsadida quyida panelning amallararo holati keltirilgan. Tashqi panel qalinligi 0,9 mm , St 08 rusumli po‘latdan tayyorlanadi. ZIL-130 avtomobili eshigi tashqi panelining shtamplangan zagotovkasi 1, a- rasmda ko‘rsatilgan. Bunda zagotovka kerakli cho‘nqirlikkacha cho‘zilgan va deraza ko‘zining konturi qirqilgan. 1, b-rasmda shu zagotovka kontur bo‘yicha Amalning qisqacha mazmuni Uskuna Tunukani 950x1500 mm o‘lchamdagi bo‘laklarga kesish .............. Avtomat qator Zagotovka cho‘za turib, burchaklarini kesish va deraza o‘rnida texnologik qirqim hosil qilish ....................................................... Press- shtamp Zagotovkani kontur bo‘yicha belgilab, deraza ko‘zini qirqib olish va ∅ 35 mm bo‘lgan bitta, ∅ 7 mm bo‘lgan bitta va ∅ 6 mm bo‘lgan ikkita teshikni urib ochish ............................................................ Press- shtamp

Deraza ko‘zi chetini va tashqi konturni qayirish........................... Press- shtamp Deraza ko‘zini flanes ko‘rinishga keltirish.................................... Press- shtamp Deraza ko‘zini flanesida ∅ 6 mm bo‘lgan bir teshik va 6x10 mm bo‘lgan 4 ta teshikni urib ochish................................................. Press- shtamp Nazorat: a) tashqi ko‘rinish; b) chizmaga ko‘ra detal o‘lchamlari va shakli....................................................................... ................. Nazorat asboblari, shtangensir kul 1- r a s m. Eshikning tashqi paneli amallararo holati: a) cho‘zish; b) chetlarni kesish, teshish, darcha qirqish; d) chetlarni qayirish; e) shtampdan chiqqan panel. kesilgan, deraza ko‘zi kesib olingan va teshik ochilgan holda berilgan. Deraza ko‘zi chetining va tashqi konturning buklanishi 1, d-rasmda, shtamplab tayyor holga keltirilgan tashqi panel 1, e-rasmda ko‘rsatilgan. 3. Avtomobil detallarini payvandlab yig‘ma birliklar tayyorlash Alohida detallardan yig‘ma birliklar tayyorlashda payvandlash keng qo‘llanadi. Payvandlash parchinmixga nisbatan tez bajariladi. Parchinmixlar va qoplama me tall tejaladi, ulanadigan detallar devorini yupqalashtirish va profilli prokatlardan foydalanish hisobiga konstruksiya yengillashadi; parchinmix bilan ulangan konstruksiyalarga qaraganda 20% gacha, quyma konstruksiyalarga nisbatan 50% a) d) b) AA A-A e)

gacha metall tejaladi; ishlab chiqarish jarayoni soddalashadi va ishlov qatlami kamayadi. Avtomobil va traktorlarni yalpi ishlab chiqarish sharoitida payvandlashning ilg‘or usullari qo‘llanadi. Avtomobil sanoatida juda ko‘p detallar po‘lat tunukadan yasaladi, bu nuqtali payvand usulini qo‘llash imkonini beradi. Bunday payvandlash juda tez bajariladi. Payvandlovchi mashinalar bitta siklda 100 dan ortiq nuqtani ulaydi, uning elektrodlari turli rejimlarda ishlaydi. Bu mashinalar avtomat va yarima vtomat siklida ishlaydi; yalpi ishlab chiqarishda avtomat tarzda payvandlaydigan qatorlarni qo‘llash mumkin. Payvandlovchi mashinalarning unumdorligini oshirish maqsadida payvandlash jarayonini mexanizatsiyalaydigan va avtomatlashtiradigan turli-tuman gidravlik, pnevmatik, elektrik kuch qurilmalaridan foydalaniladi. Elektron qurilmalardan foydalanib mashinaning hamma harakatlarini boshqarish mumkin. Payvandlash ishini avtomatlashtirish unumdorlikni oshirish bilan bir qatorda ishchining shaxsiy omillari ta’sirini kamaytirib, payvand sifatini oshiradi. Avtomat tarzda payvandlash ko‘pincha sanoat robotlari kuchi bilan bajariladi. Guruhli (seriyali) ishlab chiqarish sharoitidagi tez-tez qayta sozlashlar avtomatik va avtomatlashtirilgan payvandlash usulidan foydalanishni cheklab qo‘yadi, ko‘proq hammabop payvandlash mashinalari qo‘llanadi. Ular qayta sozlash uchun kam vaqt talab qiladi. Kam uglerodli po‘lat tunukalarni nuqtali payvandlashda, payvandlash mashinasining turiga qarab quyidagi to‘plamlarni bir- biriga yopishtirish mumkin: 1,5—1,5 mm ; 2,0—2,0 mm ; 2,5—2,5 mm ; 5—5 mm va sh.k. Yuk avtomobillari va traktorlarni ishlab chiqarishda elektr yoyi bilan payvandlashning avtomatlashtirilgan tizimi keng qo‘llanadi. Avtomobillarning payvandlanadigan detallari ko ‘ pincha tunukadan shtamplab, ba’zan — quyma yoki qizigan holda shtamplab tayyorlanadi. Payvandlanadigan detallarning materialini tanlashda detalning ishiga bo‘lgan talablar, shtamplash va payvandlash talablari hisobga olinadi. Bir turdagi metallarni payvandlash yaxshi natija beradi: turli metallarni payvandlash detallar

materialiga, metall tarkibi va yuzalar holatiga (tozaligi, mikronotekisliklar, yuzadagi plyonka, bo‘shliqlar va sh.k.) bog‘liq. Agar po‘lat tarkibidagi uglerod 0,3% dan ko‘p bo‘lsa, uning payvandlanish xususiyatlari pastroq va metall toblashda hosil bo‘ladigan tarkibga o‘tib qolishi mumkin. Agar po‘lat tarkibida ko‘proq uglerod (0,4—0,5%) bo‘lsa, detalni payvandlashdan oldin qizdirib, payvand tugagach, sekin sovitish kerak. Shunda tobl ash tarkibi yoki darzlar hosil bo‘lmaydi. Metall tarkibida 0,3—0,8% marganes bo‘lishi payvand sifatini oshiradi, marganes miqdorining yana ham ko‘payishi metallning toblanuvchanligini kuchaytiradi. Payvandlash chok mintaqasida kuchlanishlar va deformatsiyalar hosil qiladi. Bir joyning qattiq qizib ketishi detal tanasida keskin farqlanuvchi haroratlar hosil qiladi. Agar detalning konstruksiyasi oddiy bo‘lsa va qotirilmagan holda bir tekis qizdirib payvandlansa, sovigandan keyin qoldiq kuchlanishlar bo‘lmasligi mumkin, chunki soviyotganda detalga mexanik qarshilik ko‘rsatilmaydi. Agar detallar moslamalarga qotirilgan holda, dastlab qizdirib olmasdan, haroratdagi katta farqlar bilan payvandlansa, soviyotganda katta ichki kuchlanishlar paydo bo‘lib, detal buralib ketishi yoki moslamalar buralishga yo‘l bermasa darz ketishi mumkin. Qoldiq kuchlanishlarni konstruktiv va texnologik choralar hisobiga kamaytirish mumkin. Konstruktiv tadbirlar turli-tuman bo‘ladi: payvand chokini ko‘proq joyga tarqatish; konstruksiyaning erkin deformatsiyalanishini ta’minlaydigan moslanuvc han element kiritish; payvandning yaxshi sifatini ta’minlaydigan material tanlash va sh.k. Texnologik choralar: detalni payvandlashdan oldin haddan ziyod qotirib tashlamaslik; payvanddan keyin bir tekis sovishini ta’minlash; chok qo‘yishning eng maqbul tartibini tanlash; payvandlangan mintaqani tezroq sovitish va sh.k. Shuningdek, detalning eng katta o‘lchamlarini ham hisobga olish kerak. Ular har qanday payvandlash mashinasini qo‘llash imkonini bermaydi. Gaz bilan payvandlash zaruriyati metallning qalinligiga bog‘liq. U 2 mm dan ortiq bo‘lmagan

hollarda maqsadga muvofiq. Ulanadigan qalinlik 6 mm dan ortiq bo‘lganda tutashadigan yuzalar qirrasidan rax olib, keyin payvandlash kerak. 4. ZIL-130 avtomobilining kabina eshigini yig‘ish Kabina eshigi alohida qismlardan iborat bo‘lib, ular bir-biriga payvandlangan. Eshikning asosini shtamplangan ichki va tashqi panellar tashkil qiladi. Ichki panelda eshikning mayda-chuydalari: qulf, oyna ko‘tarib-tushirgich, tarnov, oshiq- moshiq; darcha ko‘zini kuchaytirgich va shu kabilar joylashtirilgan. Quyida tashqi panelni va eshikning hammasini yig‘ish texnologik jarayoni keltirilgan. Yuqorida aytilganidek, avtomat tarzda eshikning ichki va tashqi panellari cheti qayriladi (2-rasm) va kontur bo‘yicha payvandlanadi. Bitta qatorda bitta operator ishlaydi. Avtomatlashtirilgan yig‘uv moslamasiga tayyor panellar qo‘yilganda, ularning bir-biriga nisbatan holati turg‘un qilinadi. O‘rnatilgan Amalning qisqacha mazmuni Uskuna Tashqi panelni yig‘ish Tashqi panelni moslamaga o‘rnatish; panel tayanchlariga yuqorigi plastinani qisib qo‘yish; pastki plastinani qisib qo‘yish; har qaysi plastinani elektr bilan nuqtali payvandlash uchta nuqtada (rejimi — qo‘llanmaga binoan). Nazorat: a) ko‘zdan kechirish; b) payvand sifati qo‘llanmaga binoan Osma payvandlovchi mashina, yig‘uv moslamasi Eshikni yig‘ish (bo‘yash va qoplashdan tashqari) (ikkita avtomat qatorda bajariladi) 1. Yig‘uv moslamasiga yig‘ilgan tashqi panelni o‘rnatish, unga yig‘ilgan ichki panelni qo‘yib ikkovini biriktirish Yig‘uvchi, pnevmatik moslama 2. Yig‘ma birlikni avtomat tarzda pressga Greyfer mexanizm,

uzatish. Pressga qo‘yish, tashqi panel chetlarini ikki o‘tishda 45° burchak bilan qayirish; panellar orasida 18 ± 3 mm masofa qoldirib (17.2-rasm) uzil-kesil qayirish (surilish ≤ 2 mm ) gidravlik press 3. Tashqi panelni ichki panelga payvandlash (payvandlangan nuqtalar orasidagi masofa kontur bo‘yicha 150 mm , eshikn ing pastki qismida — 100 mm , nuqtalar diametri — 5 mm , nuqtalar soni 32 ta, payvandlash rejimi qo‘llanmaga muvofiq; eshikning tashqi yuzasida kuygan, ezilgan joylar va boshqa xil nuqsonlar bo‘lmasligi kerak). Tayyor mahsulotni avtomat tarzda lentali transportyorga quyish Tortmali payvandlash moslamasi, holatni turg‘un qiluvchi moslama. Elektrod qo‘yish shabloni, uchqun so‘ndiruvchi moslama 4. Transportyordan yig‘ma birlikni tushirish, oyna qo‘yiladigan ko‘zni 18 ± 3 mm o‘lchamni ta’minlagan holda to‘g‘rilash — 5. Yig‘ma birlikni osma konveyerga ilib qo‘yish — 6. Nazorat: a) payvand sifati b) o‘lchamlar Moslama, o‘lchagich 7. Eshikka yuqorigi va pastki oshiq- moshiqlarni to‘rtta 1M8x10 bolt va prujinali shaybalar bilan qotirish; yig‘ma birlikni osma konveyerga ilib qo‘yish Elektrli gayka buragich 8. Oshiq-moshiqlar o‘rnatilishini tekshirish

2- r a s m. Eshik panelining chetlarini qayirish: 1— shtampning yuqori qismi; 2 — shtampning pastki qismi; 3 — tashqi panel; 4 — ichki panel; 5, 6 — qisqichlar; 7 — ichki panelni qotirgich; 8 — zagotovka choki. panellar gidravlik pressning (1500 kN) ish vaziyatiga uzatiladi. Bu yerda ikki amalda chetlar qayriladi, 2-rasmda bitta amal ko‘rsatilgan. Qayrilgan joylarning perimetri bo‘y lab 32 nuqtada ko‘p elektrodli, ko‘p transformatorli mashina bilan payvand qilinadi. Eshikn ing tashqi yuzasida elektrodlarning izi qolm asligi uchun payvandlovchi ma shina shunga sozlab qo‘yiladi. Buning uchun ko‘psimli kabeldan qilingan cho‘tkasimon «yumshoq» elektrod qo‘llanadi. U eshik yuzasiga jisplashib, o‘sha shaklga kirib payvandlaydi. Bunday elektrod 100—150 ish smenasiga chidaydi. «Yumshoq» elektrod bilan payvandlangan yuzalarni bo‘yashdan oldin jilvir bilan ishqalab tozalashga hojat qolmaydi. Payvandlash jarayonida elektr rejimi eng maqbul holatga keltirilsa, yopishayotgan nuqtalarda metall erib, g‘udur hosil bo‘lmaydi, natijada tozalash ishlari o‘zo‘zidan yo‘qoladi. Eshiklarni umumiy yig‘ish qatorining unumdorligi soatiga 80 dona eshik. 5. ZIL-130 avtomobili kabinasini ishlab chiqarish xususiyatlari Kabina tayyorlashning texnologik jarayoni sxemasini quyidagi bosqichlar bilan ifoda etish mumkin: detal tayyorlash (asosan, tunukadan, shtamplab), yig‘ish va payvandlash, bo‘yoqqa tayyorlash va bo‘yash, tayyor kabinani avtomobilning yig‘uv sexiga uzatish. Katta o‘lchamli detallarni shtamplab tayyorlashda ularning o‘lchamida, shaklida va fazoviy joylashuvida og‘ish ko‘p bo‘ladi. Bu og‘ishlar xomashyo tunukaning sifatiga, aniqligiga, zagotovka bichimlarining aniqligiga,

shtamplarning yeyilish darajasiga, shtamplash sharoitiga, operatorning malakasiga va sh.k. omillarga bog‘liq. O‘z navbatida, yalpi ishlab chiqarish sharoitida shtamplangan detallarning o‘zaro almashtirish mumkinligini ta’minlab, yig‘uv va payvandlash qatorlarini avtomatlashtirish mumkin. Bu yerda o‘zaro almashinuvchanlik deganda shtamplangan detallarning chuqurligi barqaror bo‘lishi, sifati ham talab darajasida va bir xil bo‘lishi tushuniladi. Shuning uchun ham ZIL-130 avtomobili kabinasini tayyorlashda katta detallarning zagotovkasini kesish uchun avtomat qatorlar qo‘llangan. Bu qatorlar tunuka metall o‘ramidan keragicha kesib olib, zagotovka urib (tayyorlab) beradi. Qatorlarda odatiy gilotina qaychilari o‘rniga to‘rt ustunli kesuvchi presslar qo‘yilgan. Ularning konstruksiyasi bir urishda ikkita zagotovka olish imkonini beradi. Bundan tashqari, o‘ramni bichishi, murakkab shaklli zagotovka chiqarib berishi mumkin. Qatorning texnik ko‘rsatkichlari: O‘ramning massasi, t ............................................................................................... 20 gacha O‘ramdagi tunuka qalinligi, mm ............................................................................... 0,5—2,5 O‘ramning uzunligi, mm ....................................................................................... 400—1650 Kesib olinadigan zagotovka uzunligi, mm ............................................................. 250— 3000 Pressning 1 minutdagi yurishlari soni ......................................................................... 25—45 Metallni surish tezligi, m/min ................................................................................. 70 gacha Surish aniqligi, mm ....................................................................................................... ± 0,1 Qatorning uzunligi, m ....................................................................................................... 34 Kabinaning yirik detallari to‘rt ustunli, tortilib chiqadigan stolli hammabop pressda (4000 kN) shtamplab olinadi. Kabinani yig‘ishda berilgan o‘lchamlar jiddiy miqdorlarda og‘ib ketadi. Ularning sabablari quyidagilar: kabinaning barcha konturi bo‘ylab birvarakayiga payvandlab bo‘lmagani tufayli deformatsiyalanish; ulanayotgan detallardagi qoldiq

kuchlanishlarning turli miqdordaligi va turlicha yo‘nalishi (qoldiq kuchlanishlar ilgariroq — shtamplashda yoki u yer-bu yerini nuqta payvand bilan yopishtirishda paydo bo‘ladi). Bundan tashqari, kabinani payvandlash stoliga o‘rnatayotganda payvandlovchi pistoletlarni ish mintaqasida joylashtirishda og‘ishl ar ko‘p bo‘ladi. Kabina ning bir-biriga payvandlanayotgan qirralari, umuman hisoblaganda ± 3 mm miqdorda og‘adi. Bu og‘ishning kabinani payvandlash sifatiga salbiy ta’siridan holi bo‘lish uchun payvandlanayotgan qirralarga o‘z-o‘zidan moslashib oladigan payvandlov pistoleti qo‘llanadi. U kabinani sifatli payvandlaydi. Payvandlovchi pistoletning tuzilishi quyidagicha (3-rasm) . Korpus (8) ichida suriluvchi silindr (1) bor. Silindr payvandlovchi elektrodlarning biri (6) va cheklovchi tayanch (5) bilan birikkan. Tayanch (5) elektr toki simlaridan himoyalangan. Silindr ichida suriladigan ishchi porshen (2) bor. U bir tomoni elektrod (4)dan iborat bo‘lgan tok o‘tkazuvchi kolodka (3) bilan tutashadi. Pistolet korpusi planka (9) bilan sharnir vositasida ulangan va o‘q (10) atrofida, prujina (7) ning siqilish chegarasida aylana oladi. Pistolet payvandlash mashinasi traversasiga planka (9) yordamida mahkamlab qo‘yadi. Traversaning surilishi shunday rostlanganki, pistolet blokini payandlash mintaqasiga kiritganda, u butunicha qattiq tayanch (5)lar bilan birga payvandlanadigan qirralarga yaqinlasha olishi kerak. Pistolet prujina (7) ta’sirida payvandlanadigan qirralar yuzasiga tiraladi, elektrodlar esa shu yuzalarga nisbatan to‘g‘ri joylashadi. Pistolet silindriga gidrostansiyadan moy oqib kelganda porshen o‘ng tomonga elektrod (4) 3- r a s m. Payvandlash pistoleti. payvandlanayotgan yuza (11) bilan tutashguncha suriladi, keyin silindr (1)ning o‘zi elektrod (6) bilan birga suriladi. Bu surilish elektrodlar payvand lan ayot gan yuzalarni qisib olgunicha davom etadi. Payvandlovchi

ulagich (4) va (6) elektrodlarning bosimi bir xil bo‘lgandagina ishga tushadi. Pistolet payvandlovchi mashinaga sharnir yordamida o‘rnatilishi natijasida bir tekis suriladi va payvandlanayotgan yuzalar-ning og‘ishini kompensatsiyalaydi. ZIL-130 avtomobili kabinasini yig‘ib, polini payvandlaydigan avtomat qator kompleksi yig‘ishning to‘la siklini ta’minlagan holda soatiga 65 ta mahsulot tayy or laydi. Qatorda quyidagicha texnologik uskunalar bor: maxsus kallakli press pol panellariga 42 ta rezbali tiqinlarni kiritib, pachoqlaydi; relyefli press, tortma stoli bilan pol qobirg‘a (karkas)larini 36 ta nuqtada payvandlaydi; ikki elektrodli uskuna (bitta) — o‘rindiq qobirg‘asini polga payvandlaydi; ko‘p elektrodli, ko‘p transformatorli payvand mashinkasi (beshta) — polni 204 ta nuqtada payvandlaydi; maxsus konveyer va mexanik qo‘l (manipulyator) — to‘rtta. Qatorda hammasi bo‘lib 53 ta payvandlash transformatori bor, quvvati 2500 kV A. Kabina poli yetarli darajada bikir emasligini va ishonchli texnologik baza yo‘qligini hisobga olib, beshta payvandlash mashinasida ishlanayotganda yo‘ldosh-moslamalardan foydalaniladi. Bu moslama shvellerdan payvandlanib yasalgan rama bo‘lib, unga payvandlash moslamasi o‘rnatilgan. U to‘rtta g‘altak ustida qadamli transportyor yordamida payvandlovchi mashinalar joylashgan qator bo‘ylab suriladi. Bichimli g‘altaklar yo‘ldosh-moslamaning yo‘nalishini qat’iy belgilaydi, har bir yo‘ldosh-moslamaning tegishli payvand mashinasi oldida to‘xtash aniqligini pnevmatik fiksatorlar ta’minlaydi. Shu asnoda yo‘ldosh- moslamadagi buyum beshta payvand mashinasida ketma-ket payvandlanadi va gidroko‘targich supasiga tushadi. Bu payt, supa yuqori holatda turgan bo‘ladi. Qatorda ikkita tarmoq (âåòâ) bor. Biri ishchi tarmoq — yig‘uv qatorining qadamli transportyoriga, ikkinchisi (pastda) — salt (õîëîñòîé) yuruvchi tarmoq bo‘lib, u 13 ta yo‘ldosh-moslama uchun mo‘ljallangan. Qatorning boshidagi va oxiridagi gidroko‘targichlar bir vaqtda ko‘tarilib-tushib ishlaydi. Bitta gidroko‘targichning supasi yo‘ldosh-moslamadan bo‘shagan paytda ikkinchisining supasiga payvandlangan buyum yuklanadi. Kabinaning yig‘ilgan va payvandlangan poli mexanik qo‘l bilan yo‘ldosh-moslamadan olinadi va ko‘ndalang transportyorga uzatiladi, undan osma konveyerga tushib, kabinaning

umumiy yig‘uv qatoriga boradi. Buyumdan bo‘shagan yo‘ldosh-moslama quyi holatni egallaydi va qadamli konveyer bilan yig‘uv qatorining boshlanishiga boradi. Kabinani umumiy yig‘ish ishlari alohida detallar va qismlarning yetarlicha bikir bo‘lmagani tufayli qiyinlashadi. Shuning uchun qismlarni aniq yig‘ish uchun maxsus konduktorlardan foydalaniladi. Kabina konstruksiyasi avtomat tarzda payvandlashni ham qiyinlashtiradi. Ko‘p joylar murakkab tuzilgan, ayrim joylarga payvandlovchi asboblarni yaqinlashtirish qiyin. Yig‘uv ishlarida kabina 6 qismga bo‘linadi. Yig‘uvda pnevmatik qisqichli maxsus moslamalar ishlatiladi. Ular payvandlanadigan qismlarni tegishli holda ushlab turadi va deformatsiyaning oldini oladi. Kabinaning yig‘uv ishlari ikkita parallel qatorda bajariladi. Ularda osma payvandlovchi mashinalar ishlatiladi. Yakuniy payvandlash bitta avtomat qatorda bajariladi. Qatorga aravachali-qadamli konveyer xizmat qiladi. Qatorning ish o‘rinlarida ko‘tariluvchi stollar qo‘yilgan. Stol ko‘tarilganda kabinani konveyerdan tushiradi va uni payvandlash amaliga moslab o‘rnatadi. Kabinani yig‘ish ning amallarida, polni payvandlash qatoridan boshlab hammasida texnologik asos o‘zgarmaydi. Qatorning hamma ish joylarida payvandlash ishi tugagach, hamma stol pastga tushadi va kabinani transport konveyeriga qo‘yadi. Konveyer kabinani bir qadamga surib, payvand ishla- 4- r a s m. Kabinalarni avtomat tarzda payvandlash qatori: 1 — transportyor; 2 — kabinalar; 3 — payvand mashinalari.

rini davom ettiradigan keyingi ish joyiga uzatadi. Oxirgi payvandlash amalidan keyin kabina keyingi yig‘uvlarga uzatiladi, kabinadan bo‘shagan transport konveyeri esa salt qator orqali dastlabki holatga o‘tadi. 4-rasmda kabinani payvandlovchi avtomat qator ko‘rsatilgan. Unda to‘rtta ko‘p elektrodli, ko‘p transformatorli payvandlash mashinasi va aravachali-qadamli konveyer ishlaydi. Avtomat qatorga kiritilgan mashinada payvandlash sikli 20—60 s ga teng. 6. Yengil avtomobillar kuzovini yig‘ish, bo‘yashga tayyorlash va bo‘yash Yengil avtomobilning kuzovi — yaxlit metall konstruksiya bo‘lib, yetarlicha bikir bo‘lgan yopiq shaklga ega va 6 ta xomaki yig‘ilgan detallardan tashkil topgan (5-rasm) : taglik (1) orqa va oldingi qismlar bilan birga ulangan; oldingi o‘ng (2) va chap (6) qanotlar; o‘ng (3) va chap (5) yonbosh orqa qanotlar bilan birga; tom (4) yig‘ma holda. Kuzovning bunday konstruksiyasi dvigateli uzunasiga joylashgan va orqa g‘ildiraklari yetakchi bo‘lgan yengil avtomobillarda qo‘llanadi. Kuzovning umumiy yig‘ish ishlari konveyerda, quyidagi sxema bilan bajariladi: kuzovning yig‘ma tagligi yig‘uv konveyeri aravachasiga o‘rnatilgan supaga qo‘yiladi va shtirlar yordamida pastki panel teshiklari orqali asoslanadi (mahkamlanadi). Supaga o‘ng va chap yonboshlar yig‘ma holda kuzovning oldingi va orqa tirgaklari keltiriladi; ular nuqtali payvand mashinasi bilan siqib, ulanadi. Kuzov ning bu qismlariga boshqa panellar payvandlanadi, yonboshlar esa orqa tokcha bilan biriktiriladi. So‘ngra oldingi va orqa to‘sinlar, oldingi qanotlar, yuqori to‘sinlar bilan ulangan tom va kuzovning boshqa bo‘laklari payvandlanadi. Kuzovni tayyorlash jarayonida chang va suv o‘tishi mumkin bo‘lgan joylarga suvga chidamli mastika surtiladi. Panellar orasidagi tirqishlarga g‘irchillagan tovushlarning oldini olish maq-sadida 5 yumshoq qistirmalar qo‘yiladi. Kuzov yig‘ilgandan so‘ng uni pardozlovchi — himoyalovchi ishlovga 23 4 6 1

tayyorl anadi. Dastlab yuzaki ko‘zdan kechiriladi. Bo‘yaladigan joylar yaxshilab tek islangan, payvandlangan joylar tozalangan bo‘lishi kerak. Sirtida urilgan, ezilgan, tirnalgan, qirilgan joylar, dag‘al sil- liqlash izlari, mastika va gruntning 5- r a s m. Yengil avtomobilning metall kuzovi. qotib qolgan izlari, payvanddan qolgan kuygan izlar bo‘lmasligi kerak. Yumshoq kavshar yoki plastmassa quyilgan joylar silliq va bir tekis, g‘ovaksiz bo‘lishi lozim. Taglikning metali bilan kavshar yoki plastmassa mustahkam yopishib ketishi kerak. Kuzov yuzasida zanglagan joylar bo‘lishi to‘g‘ri kelmaydi. Kuzovni bo‘yashga tayyorlash va bo‘yashning texnologik jarayoni quyidagilardan iborat: Fosfatlash. Yuzalarni ifloslar (zang, eski bo‘yoq, moy, chang va h.k.)dan tozalash va yuvish. Vannaga botirib olib yoki suyuqlikning kuchli oqimi bilan moy izlarini ketkazish. Yuvish. Ichki va tashqi yuzalarini fosfatlash. Kuzovni yuvish va quritish. Elektroforez. Kuzov sirtini zangdan tozalash (zang bo‘lsa bajariladi). Kuzovni elektrqoplash usuli bilan gruntlash, yuvish va issiq havo oqimi bilan puflash. 6- rasmda gruntlash sxemasi ko‘rsatilgan. Bu uskuna filtrlovchi tizim, issiqlik almashuvchilar, vannadagi lok bo‘yoqlarni jadal aralashtirgichlar, mineralsizlantirilgan suvda yuvish tizimi bilan jihozlangan. Kuzov turtib ishlovchi osma konveyerda keltiriladi va olib ketiladi. Uning tezligi 5,5 m/min , osmalar orasidagi masofa 6 m , vanna hajmi — 117 m 3 . Kuzovni vannada 2 minut ushlab turiladi. Bo‘yaladigan buyumlarning eng katta o‘lchami 4,03x1,625x1,4 m . Quruq silliqlash va mastika surkash. Pol qismlari tutashgan joylarga mastika surtib, berkitib tashlash. Kuzovning ichki yuzasiga shovqindan saqlaydigan bitumli yoki qalin qog‘ozli nakladkalar qo‘yish. Kuzovning tashqi sirtini quruq silliqlash. Kuzovdagi tashqi va ichki tutash joylarni mastika bilan zichlash. Kuzovni izolyatsiya qilish. Kuzov sirtiga chirishdan va shovqindan asraydigan mastika, purkagich bilan qoplanadi. Kuzov sirti artib, quritiladi.

Kuzovni ikkinchi marta gruntlash, emal bilan qoplash va ho‘llab silliqlash. Kuzov lok bilan artiladi. Uning ichki yuzalari purkagich yordamida emal bilan qopl anadi. Orqa panel yuzasi, nomer belgisi o‘rnatiladigan kronshteyn, yukxona ning pastki qismi qora emal bilan qoplanadi. Elektrostatik maydon muhitida kuzovning tashqi yuzalari emallanadi. Xuddi shu muhitda tashqi yuzaga emal bilan sintetik emal aralashmasi (1:1)dan ikkinchi qatlam beriladi. Kuzov quri- 6 - r a s m. Yengil avtomobil kuzovini gruntlash jarayoni sxemasi. tiladi. Tashqi yuzalar suv purkab turib silliqlanadi. Kuzov yuviladi va quritiladi. Kuzovni yakuniy bo‘yash. Kuzov shiftiga mastikadan nakladka surtish. Kuzov yuzasini puflab artish, lok bilan artish. Kuzovning tashqi yuzasini uch qatlam sintetik emal bilan qoplash. Kuzovni kamerada quritish. Radiator shitlarini, oyna tozalagich o‘rnatiladigan kronshteynni, faralarni, kuzovni shamol to‘sgich darchasi panelini qora nitroemal bilan qoplash. Kuzovni metallangan emal bilan bo‘yash. Kuzovni siqilgan havo bilan puflash va artish. Metallangan emal bilan bo‘yash va quritish. Kuzovni rangsiz lok bilan bo‘yash va quritish. Metallangan emal bilan bo‘yash maxsus kamerada, kuzovni osma konveyerga ilib qo‘yib, 0,15—0,2 MPa bosimda ishlaydigan bo‘yoq purkagich yordamida bajariladi. Kuzov 60—80°C haroratda 30—32 minut quritiladi. Keyin kamerada turgan holicha 40°C gacha sovitiladi. Yengil avtomobil kuzovini bo‘yashga tayyorlash va bo‘yash ishlari yuksak darajada mexanizatsiyalangan va avtomatlashgan. Ularda pol ustidagi, osma va uzatuv chi konveyerlar, mo‘ljallovchi qurilmalar, manipulyatorlar va boshqa texnologik qurilmalar qo‘llanadi. Konveyerlar va manipulyatorlarning harakati maxsus avtom at vositalar yordamida muhofaza qilinadi. Uzil-kesil tayyor bo‘lgan kuzov nazoratdan o‘tadi va avtomobil yig‘iladigan sexga uzatiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. S.M. Q odirov, O.V.Lebedev, A.M.Xakimov «Mashina detallarini tiklash texnologiyasi» Toshkent-2001 y. 284 bet. 2. S.M.Babusenko « Traktor va avtomobillar remonti» Toshkent-« О ‘qituvchi» 1990 y. 366 bet. 3. J.R. Q ulmuxamedov, E.Karimov, H.H.Muxamedov, A.A.Oxunov , T.A.Toshkentov «Avtomobil va dvigatellarni ta’mirlash» Toshkent-«FAN»-2003 y. 536 bet. 4. Y.I.Borisevskix, Y.V.Buralev, K.A.Morozov, V.M.Nikiforov, A.I.Fetsenko «Avtomobillarning tuzilishi, texnik xizmat k о ‘rsatish va ta’mirlash» Toshkent-«Mehnat»-2001 y. 574 bet. 5. S.I.Rumyansev «Remont avtomobiley» Moskva «Transport» 1981 g. 462 bet. 6. L.V. Dexiterinskiy «Remont avtomobiley» Moskva «Transport» 1992 y. 296 bet.

O'xshashlar

Traktor va avtomobillarning transmissiyalari

Traktor va avtomobillarning tormoz tizimi

Traktor va avtomobillarning uzatmalar qutisi

G’ildirakli traktor va avtomobillarning rul boshqarmalari

G’ildirakli traktor va avtomobillarning yurish qismi