Yuksak intellektual salohiyatli, maʼnaviy barkamol avlodni tarbiyalash, komil insonni voyaga yetkazishda mamlakat eng yangi tarixining tutgan oʼrni - Manaviyat asoslari - Referatlar

Yuksak intellektual salohiyatli, maʼnaviy barkamol avlodni tarbiyalash, komil insonni voyaga yetkazishda mamlakat eng yangi tarixining tutgan oʼrni

Yuklangan vaqt:

23.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

32.2314453125 KB

Ko'chirib olish

Yuksak intellektual salohiyatli, maʼnaviy barkamol avlodni tarbiyalash, komil insonni voyaga yetkazishda mamlakat eng yangi tarixining tutgan oʼrni Reja: Kirish 1. O’zbekiston tarixini davrlashtirish jarayoni 2. Yuksak intellektual salohiyatli insonni voyaga yetkazishda mamlakat eng yangi tarixining tutgan oʼrni 3. Tarixni o’rganish bo’yicha hozirgi vaqtda qilinayotgan ishlar Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish O’zbekistonning sovet tizimi sharoitidagi oxirgi yillari va mustaqil taraqqiyot davri xalqimizning bir necha ming yillik tarixida o’zining mazmuni, mohiyati, jarayonlarining tezkorligi, voqea-hodisalarning shiddatliligi bilan alohida ajralib turadi. O’zbekistonning davlat mustaqilligiga erishishi, yangi jamiyatga o’tish davrida siyosiy islohotlarning amalga oshirilishi, O’zbekistonda huquqiy demokratik davlat qurilishi, fuqarolik jamiyatining shakllantirilishi, iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishga doir tadbirlar, ma’naviy-ruhiy poklanish va milliy qadriyatlarning tiklanishi hamda O’zbekistonning jahonhamjamiyatidan munosib o’rin olishi kabi masalalar mumkin qadar o’z ifodasini topgan.Ko’p ming yillik taraqqiyot yo’lini bosib o’tgan va o’tmishida katta tarixiy siljishlar bilan birga tanazzullar va inqirozlarga guvoh bo’lgan o’zbek xalqi hayotida XX asrning oxiri va XXI asrning boshlari muhim ahamiyat kasb etdi. Ana shu davrda xalqimiz yaratgan buyuk bunyodkorliklar, siyosiy, iqtisodiy, huquqiy, ijtimoiy va ma’naviy sohadagi beqiyos yutuqlar O’zbekistonning bundan keyingi uzoq kelajakka mo’ljallangan taraqqiyotiga asos bo’lib xizmat qiladi. Ushbu davrning mohiyati – butunlay yangi tuzum, yangicha turmush tarzi, zamonaviy jahon sivilizatsiyasi talablariga javob bera oladigan aqliy salohiyat, intellektual imkoniyat bilan bog’liqligi muhim ahamiyatga ega. Garchi mustaqillik davri tarixan qisqa bo’lsada, mustabid tuzum asoratidan sovet tizimidan chiqib ketish, butun bir xalqning mustaqilligi va erkinligini ta’minlash kabi g’oyatda ziddiyatli, tahdidli va tahlikali, ayni paytda sharafli jarayonni boshdan kechirdi. O’zbekiston Respublikasining mustaqillik yillarida bosib o’tgan yo’lining mazmun- mohiyati va xususiyatlarini ob’yektiv baholagan holda mustaqillik davrini quyidagi ikki bosqichga bo’lib o’rganish maqsadga muvofiq bo’lar edi. O’zbekiston tarixini davrlashtirish masalasi  1) 1991–2016-yillar. Bu davrda milliy davlatchilik asoslari va ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini yuzaga keltirishga qaratilgan o’tish davrining dastlabki islohotlar jarayoniga ilk qadamlar qo’yildi. Demokratik an’analar asosida yangi davlat boshqaruv tizimi – qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati

tashkil etildi, hamda fuqarolik jamiyati asoslari yaratildi, erkin bozor iqtisodiyotiga o’tila boshlandi. 2000-yildan mamlakatda faol demokratik yangilanish va modernizatsiyalash jarayonlari kuzatildi. Shu davrdan asosiy vazifasi qilib kuchli davlatdan – kuchli fuqarolik jamiyatiga bosqichma-bosqich o’tish vazifasi qo’yildi. Natijada mamlakatning siyosiy va iqtisodiy hayotida demokratlashtirish va liberallashtirish jarayonlari chuqurlashdi, inson haq-huquqlari va erkinliklarini himoya qiluvchi mustaqil sud tizimi mustahkamlandi, fuqarolik jamiyati asoslari rivojlandi. 2010-yildan demokratik islohotlar va mamlakatni modernizatsiyalash jarayonini yanada chuqurlashtirish masalasi ilgari surildi. Uning boshlanishi O’zbekistonning Birinchi Prezidenti Islom Karimov tomonidan mamlakatda fuqarolik jamiyatini shakllantirish va demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish konsepsiyasining ishlab chiqilishi bilan bog’liqdir. Bu davr davlat hokimiyati va boshqaruvini yanada demokratlashtirish, sud-huquq tizimi, axborotlashtirish sohasini isloh etish, so’z erkinligini ta’minlash, saylov qonunchiligini takomillashtirish, demokratik bozor islohotlarini chuqurlashtirishga qaratilganligi bilan xarakterlanadi. 2) 2017-yildan keyingi yillar . Bu davr tarixi 2016-yil dekabr oyida saylangan O’zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning strategik taraqqiyotga asoslangan keng ko’lamli islohotlar davri hisoblanadi. Shuningdek, bu davrda jtimoiy-siyosiy hayotimizga yangi iboralar, xususan, “xalq bilan muloqot”, “xalq qabulxonalari”, “virtual qabulxona”, “tanqidiy tahlil”, “qat’iy tartib-intizom”, “arzon uylar”, “texnoparklar”, “o’z bolangni o’zing asra”, “yo’l xaritasi”, “kafolatlangan xavfsizlik”, “kitobxonlik ko’nikmasi” singari tushunchalar kirib keldi va hayotimizning ajralmas qismiga aylandi. “O’zbekistonning eng yangi tarixi” o’quv fanining predmeti, maqsad va vazifalari.  Tarixiy haqiqat to’la ro’yobga chiqishi, haqqoniy tarix yozilishida tarix fanining predmeti va obyektini to’g’ri belgilanishi o’ta muhim ahamiyatga ega. Chunki O’zbekistonning eng yangi tarixi fani uchun ham boshqa barcha fanlar qatori predmet va obyekt masalasi asosiy masala bo’lib hisoblanadi. Zero, fan uning

o’rganish predmeti va obyekti aniq bo’lmasa, uning oldidagi vazifa noaniq bo’lib, maqsadga erishish mushkul bo’ladi.  O’zbekistonning eng yangi tarixi fani boshqa ijtimoiyot va tabiat fanlaridan farqli o’laroq mustaqil fan. Shuningdek, u barcha fanlar orasida alohida o’z o’rni va mavqeyiga ega. U barcha fanlar tarixini ham o’z ichiga olgan holda ularning rivojiga katta ta’sir etadi. Bu uning o’rganish predmeti va obyekti hamda vazifasida to’la namoyon bo’lmog’i kerak. Tarix fani o’z xususiyatiga ko’ra, birinchidan, o’zining butun diqqat e’tiborini faqat o’tmishga qaratadi, undan saboq beradi, xulosa chiqaradi, ajdodlarimizning moziyda qolgan hayot tarzini, ular yaratgan moddiy-madaniy, ma’naviy-mafkuraviy qadriyatlarni o’rganadi.  Ikkinchidan, O’zbekistonning eng yangi tarixi fani boshqa ijtimoiy fanlarga nisbatan aniq fan. U matematika usulidan keng foydalanadi. Tarixiy voqea va hodisalar qat’iy aniqlikda, davriy ketma-ketlik-xronologik asosda o’rganiladi. Shuningdek, tarixiy voqea va hodisalar, hujjat va dalillarning haqiqiy va haqiqiy emasligi, ular qachon, qayerda, qanday tarixiy muhit va sharoitlarda tarixan voqe bo’lganligi aniqlanadi. Va nihoyat, bo’lib o’tgan voqeliklarning aniq sabab va oqibatlari, shu bilan birga, ularning aniq shakl-shamoyillari va holati aniqlanadi.  Uchinchidan, O’zbekistonning eng yangi tarixi fani o’tmishdagi iqtisodiy-ijtimoiy hayotning ahvoli, rivojlanishi va tanazzulining sabab hamda oqibatlarini o’rganadi, ulardan kelajak uchun saboq va xulosa chiqaradi. Bu esa kelajak avlodlar uchun dasturulamal bo’ladi. “O’zbekistonning eng yangi tarixi” o’quv fanining predmeti, maqsad va vazifalari.  To’rtinchidan, O’zbekistonning eng yangi tarixi fani ko’p qirralik va xilma-xillik xususiyatiga ega. U jamiyat taraqqiyoti va inqirozlarining faqat bir tomoninigina emas, balki jamiyatning hamma tomonlarini uzviy o’zaro bog’liqlikda, bir butunlikda o’rganadi. O’zbekistonning eng yangi tarixi fani, O’zbekistonning o’tmishidagi va hozirgi hududida eng qadimgi davrlardan to hozirgacha kechgan voqeliklar, insoniyat hayoti, tabiat va jamiyat taraqqiyoti va tanazzulini tahlil qiladi.

Uning o’rganish predmetiga esa, mana shu makondagi jamiki xilma-xil voqea va hodisalar, ulardagi umumiy aloqadorlik va yaxlit birlik hamda qonuniyatlar hodisasi va jarayonlar, umuman, xalq va insonning yaratuvchanlik faoliyati kiradi. O’zbekistonning eng yangi tarixi fanining o’rganish makoni-obyekti O’zbekistonning tarixidir. Tarixiy obyekt (makon)ga nisbatan O’zbekiston tarixi fanining maqsadi, vazifasi, yo’nalishi va harakat (faoliyat) doirasi yoki chegarasi belgilanadi. Ma’lum bir ma’noda obyekt bilan predmet bir-biriga juda yaqin tushuncha bo’lsa-da, ular tarix fanida tutgan o’rni va vazifasi bilan farqlanadi.  Obyekt aniq tarixiy davr, makon, zamon va geografik mintaqaviy chegaralar, ma’lum bir xalq, millat, mamlakat tarixi bilan bog’liq bo’lib, shular doirasidagi voqea va hodisalarning bir butun va yaxlitlikda o’z ichiga oladi. Predmet esa mana shu bir butun obyekt ichidagi aniq tarixiy-madaniy, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlardan iboratdir. Tarix falsafasi deganda, tarix ya’ni o’tmish tajribasi va sabog’idan to’g’ri xulosa chiqara olish tushuniladi. Boshqacha aytganda, o’tmish- tarixga qarab, kelajakni to’g’ri belgilay olish ham tarix falsafasini anglashni bildiradi. Masalan, bundan bir asr oldin Rossiyadan chiqqan lenincha «bolshevoy» lar uchun kommunizm qurish g’oyasi ishonch va e’tiqodga aylandi. Buning uchun esa, ular hokimiyatni bosib olib, katta qon to’kish evaziga jamiyatni o’zgartirdi. Oxir oqibatda esa, bu «sotsialistik jamiyat» inqirozga uchradi. Tarixda kommunistik g’oya o’z isbotini topmadi. Tarix uning xom – xayol – utopiyadan iborat ekanligini 74 yil ichida isbotladi. Yana bir misol: Yevropa mamlakatlari hozir tarix saboqlari – falsafasidan to’g’ri xulosa chiqarib, o’tmishlari qanchalik o’zaro qonli va qarama- qarshilarga boy bo’lishiga qaramay, Yevroittifoqqa birlashish harakatida, yagona konstitutsiya qabul qilmoqchi. Bular tarix falsafasi to’g’ri anglashining hosilasidir. Fanni o’rganishning nazariy-uslubiy asoslari.  Har qanday fan kabi O’zbekistonning eng yangi tarixi fani ham o’zining metodologik ilmiy-nazariy asoslari va tamoyillariga ega. Bular O’zbekiston tarixi fanining asosini tashkil etib, uni rivojlanishi, jamiyat va millat manfaati yo’lidagi nufuzining ortib borishi uchun o’ta muhim ahamiyatga ega. Eng muhimi, ilmiy-

nazariy tamoyillar Vatan tarixining haqqoniy yozilishi, tarixiy haqiqatni yuzaga chiqishiga xizmat qiladilar.  Agar tarix insoniyat yashab rivojlanishi uchun ijtimoiy zaruriyat va ma’naviy-ma’rifiy ehtiyoj bo’lsa, tarix fani esa, bu ehtiyojlarni ro’yobga chiqishi uchun ma’sul bo’lgan yuksak intellektual ilmiy-amaliy faoliyatdir. Buning samarali bo’lishi, ya’ni tarix fani rivojlanishida metodologik ilmiy g’oya va nazariyalar hamda usul va uslubiy tamoyillarning ahamiyati benihoya kattadir. Chunki bular tarixning mazmun va mohiyati hamda falsafasini chuqurroq ochib berishga, shuningdek, tarix fanining maqsad va vazifasini to’laroq ro’yobga chiqishiga bevosita yordam beradi. Shuning uchun ham O’zbekiston tarixi fanining metodologik ilmiy-nazariy asoslari, g’oya va ta’limotlari nimalardan iborat bo’lishi o’ta muhim masala hisoblanadi. Yurtboshimiz Islom Karimov tarixning eng muqaddas milliy va umuminsoniy xotira hamda qadriyat ekanligini ta’kidlab, “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q“, “O’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi”, “Tarix xalq ma’naviyatining asosidir” degan tarixiy haqiqatni to’g’ri anglatuvchi o’ta teran tarix falsafasiga oid fikrlarni olg’a surdi Fanni o’rganishning nazariy-uslubiy asoslari.  Buyuk jadid Abdulla Avloniy so’zi bilan aytganda, jadidlar umuman tarbiyani, shuningdek, tarix ta’limi tarbiyasini millat uchun «yo hayot- yo najot, yo halokat – yo saodat, yo falokat masalasidir» deb bildilar. «Qaysi millat yashashni (ravnaqu, taraqqiyotni) istasa, - deydi Abdurauf Fitrat – tarixini bilishi lozim bo’ladi, zero, tarix bir ko’zguga o’xshaydi».  Tarix falsafasi tarix fanining metodologik ilmiy-nazariy asoslari to’g’ri va haqqoniy belgilanishida o’ta muhim ahamiyatga ega. Tarixchi olimlar tarix falsafasini qanchalik chuqur va to’g’ri anglasalar, ular tarix fani metodologiyasini shunchalik mukammal qilib belgilay oladilar.  Tarix falsafasi tarix va umuman tarixiy jarayon olimlar tomonidan aqlan har tomonlama to’g’ri tasavvur va his etilishidir. Yanada aniqroq aytsak, tarix falsafasi tarixiy jarayonning mazmuni va mohiyati hamda rivojlanish qonuniyatlarini

o’zida aks ettirish bilan birga, ularni bilish va o’rganish, yozishning eng qulay, to’g’ri hamda maqsadga muvofiq yo’li-usullarini belgilaydi. Umuman olganda, tarix falsafasi tarix sabog’i va tajribasidan kelib chiqib, belginlangan obyektiv xulosadir. Lekin, bu obyektivlik subyektiv xarakter va mazmun hamda mohiyatga ega bo’ladi. Chunki har bir subyekt, ya’ni olim o’z intellektual bilim salohiyati, tafakkur doirasidan kelib chiqib, obyektivlikka harakat qiladi. Yuksak intellektual salohiyatli, ma’naviy barkamol avlodni tarbiyalash, komil insonni voyaga yetkazishda mamlakat eng yangi tarixining tutgan o’rni.  Taraqqiy etgan millatlarning o’z tarixini yaxshi bilishi va qadrlashi, tarixiy yodgorlik va obidalarini e’zozlashi ko’z qorachig’idek asrashining ko’pgina sabablari bor. Bu eng avvalo, tarix insoniyat paydo bo’lganidan to hozirgacha davom etib kelayotgan ijtimoiy jarayon oynasi ekanligi bilan bog’liqdir. Ikkinchidan esa, butun insoniyat shu tarixga qarab, o’z o’tmishi va borligini anglaydi, kelajak rejalarini belgilaydi.  Boshqacha bir ma’noda tarix buyuk faylasuf va donishmanddir. Uning mana shu dono falsafasini to’g’ri anglagandagina, xalqlar o’z kelajagi uchun mustahkam poydevor yaratadi.  Xristian (nasroniy)lik falsafasi asoschisi A. Avgustian (354-430-y.) hozirgi eramiz boshidayoq, ya’ni bundan bir ming olti yuz yil oldin tarixning xalq va millatning taqdirida tutajak o’rnini ko’rsatib, shunday degan edi; “G’aflatda yotgan xalqni uyg’otish uchun avvalo, uning tarixini uyg’ot”. Ma’naviy barkamol avlodni tarbiyalashda taraqqiy etgan millatlarning o’z tarixini yaxshi bilishi va qadrlashi, tarixiy yodgorlik va obidalarini e’zozlashi, ko’z qorachig’idek asrashining ko’pgina sabablari bor. Bu eng avvalo, tarix insoniyat paydo bo’lganidan to hozirgacha davom etib kelayotgan ijtimoiy jarayon oynasi ekanligi bilan bog’liqdir. Ikkinchidan esa, butun insoniyat shu tarixga qarab, o’z o’tmishi va borligini anglaydi, kelajak rejalarini belgilaydi. Boshqacha bir ma’noda tarix buyuk faylasuf va donishmanddir. Uning mana shu dono falsafasini to’g’ri anglagandagina, xalqlar o’z kelajagi uchun mustahkam poydevor yaratadi.

Nasroniy (xristian)lik falsafasi asoschisi A. Avgustian (354-430 yy.) hozirgi eramiz boshidayoq, ya’ni bundan bir ming olti yuz yil oldin tarixning xalq va millatning taqdirida tutajak o’rnini ko’rsatib, shunday degan edi; “G’aflatda yotgan xalqni uyg’otish uchun avvalo, uning tarixini uyg’ot”. XII asrning buyuk allomasi SHahobiddin Muhammad an-Nasaviy ham bu fikrni o’zining quyidagi sodda ko’ringan to’rtligida yanada teran ma’noda mana bunday bayon etadi: Kimki tutmas qalbida tarixini, XXI asrga rivojlanishning zamonaviy taraqqiyot yo’li bilan kirib kelgan, boy madaniyati va bebaho ma’naviyatiga ega bo’lgan o’zbek xalqi o’zining ming yilliklar qa’riga kirib borgan tarixiy o’tmishi bilan alohida o’rin egallaydi. Hozirgi O’zbekiston Respublikasi hududlarida bo’lib o’tgan tarixiy-madaniy jarayonlar, ijtimoiy-iqtisodiy yuksalishlar, turli davrlarda xalq farovonligi va taraqqiyotini ko’zlab o’tkazilgan ko’plab islohotlar, shuningdek, yuksalish va inqiroz holatlari, chet el bosqinchilariga qarshi ozodlik kurashlari yurtimizning serqirra va rang – barang tarixidan dalolat beradi. SHu bois ham bu tarix eng qadimgi davrdan boshlab ko’p ming yillar davomida ajdodlarimiz va xalqimiz tarixi sifatida nafaqat o’zbekistonlik, balki xorij olimlari tomonidan ham tan olinib o’rganildi, tadqiq etildi va ayni paytda ham shu yo’nalishdagi ilmiy tadqiqotlar izchillik bilan davom etmoqda. O’zbekiston davlat mustaqilligini qo’lga kiritgach, mustabid sovet davridagi tarixga munosabatdan farq qilgan holda, o’tmish tarixiga munosabat tubdan o’zgardi. Haqqoniy tarixni tadqiq etish boshlanib, avvalo, tarixni davrlashtirishdagi besh formatsiyali noilmiy “izm” lardan voz kechildi. Zero, tarix ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar almashinuvi bo’lmasdan, balki bir-birini almashtirib va to’ldirib turuvchi, ma’lum xalqlar va elatlar, etnik guruhlar tomonidan yaratilgan sivilizatsiyalar hosilasi hamda zanjiri ekanligi respublika olimlari tomonidan yakdillik bilan e’tirof etildi. O’zbekiston tarixi fani oldida turgan asosiy vazifa quyidagilardan iboratdir: birinchidan, yoshlarga va bo’lajak mutaxassis kadrlarga chuqur milliy va umuminsoniy tarixiy, g’oyaviy-siyosiy, ilmiy-nazariy dunyoqarashni singdirish;

ikkinchidan, yoshlarda milliy tafakkur, g’urur va o’zlikni, milliy vijdon va umuminsoniy barkomollikni tarbiyalash; uchinchidan, yoshlarda otashin vatanparvarlik va milliy jasoratni, millat va Vatanga sadoqatlikni rivojlantirish; to’rtinchidan, yoshlarga milliy va tarixiy qadriyatlarni e’zozlash, asrab-avaylash ruhini singdirish, ularda yuksak ahloqiy fazilatlar (halollik, poklik, odillik, rostgo’ylik, mehnatsevarlik, kamtarinlik, imon va e’tiqodlik)ni tarbiyalash; beshinchidan, yoshlarni Vatan va xalq, millat, ota-ona, farzand, tabiat va jamiyat oldidagi muqaddas burchlarni chuqur his etish va ularga sadoqatlik ruhida kamol toptirish. O’zbekiston tarixi fani mana shu yuqoridagilar va bulardan boshqa o’zining xilma-xil imkoniyatlaridan kelib chiqib, komil insonni tarbiyalashga behad katta hissa qo’shadi. Vatan tarixining davlat boshqaruvi va qurilishida, jamiyat va insoniyat taraqqiyotida, millat va xalq hayotida tutgan o’rni hamda ahamiyati benihoya katta ekanligi qadim-qadimdan e’tirof etib kelinmoqda. Bunga tariximizning o’zi guvoh. SHuni alohida ta’kidlash kerakki, tarixning bu ajoyib xislati va tarbiyaviy ahamiyati, kuch-qudratini barchamiz teran his etishimiz va anglab etmog’imiz lozimdir. ma’naviy barkamol avlodni tarbiyalash. O’zbekiston tarixi ko’hna bo’lib, olamshumul voqeliklarga juda boy. Mamlakatimiz jahon sivilizatsiyasining beshiklaridan biri hisoblanib, O’zbekiston tarixi qadim va yaqin ajdodlarimizning hayotiy kechmishlari qanday bo’lganligi, jahon tarixi taraqqiyotiga qo’shgan hissalarini holisona va haqqoniy o’rganadi. Umuman, O’zbekiston tarixi fani ajdolarimiz hayotida sodir bo’lgan tarixiy voqealarni tahlil qilishni, ularning sabablari va mohiyatini, ichki va tashqi omillarini, umumiy va o’ziga xos qonuniyatlarini ochib berishni ko’zda tutadi. O’zbekiston tarixini davrlashtirish masalasi o’ta muhim masala bo’lib, u fanning tub ilmiy-nazariy asoslarini tashkil etadi. Ma’lumki O’zbekiston tarixi sovet davrida eng qadimgi davrdan boshlab 5 ta taraqqiyoi bosqichiga: ibtidoiy, quldorlik, feodalizm, kapitalistik, sotsialistik (kommunistik) jamiyatlarga bo’lingandi.

Mustaqillik yillarida tarixchi olimlar “Yangi tarix”ta’limoti va tarix fanini o’rganishning nazariy-uslubiy asoslariga suyangan holda shonli boy tariximizni ilmiy asosdadavrlashtirish sohasida ma’lum yutuqlarni qo’lga kiritdilar va tarixni sinflar kurashidan iborat, deb tushunish, uni 5 ta formatsiyaga bo’lishdan batamom voz kechdilar. O’zbekiston tarixiga oid dastur, darslik, va o’quv qo’llanmalari sovet tuzumi davrining soxta, to’qima materiallaridan butunlay holi qilindi. Ularda O’zbekiston tarixi shartli ravishda eng muhim davrlarga, o’zbek davlatchiligi tarixiy davrlariga, xususan, dastlabki davlatlar (qadimgi davrlardan IX asrgacha), IX-XII asrlarda o’zbek davlatchiligi, Amir Temur va Temuriylar davrida o’zbek davlatchiligi. Amir Temur va Temuriylar davrida o’zbek davlatchiligi, O’rta Osiyo hududlarining xonliklarga bo’linib ketishi, uning sabablari va oqibatlari, Rossiya imperiyasining Turkistonda yuritgan mustamlakachilik siyosati, Sovetlar davri siyosati va Mustaqil O’zbekiston davlati tarixiy davrlariga bo’lindi. O’zbekiston tarixi fani uchun tarixiy manbalarning o’rni va ahamiyati nihoyatda katta. Zotan, manbalar tarixni tilga kiritadi. Manbalar o’z holatiga ko’ra, yozma va moddiy ko’rinishlarga ega bo’ladi, tariximizning eng qadimgi, ya’ni yozuvsiz zamonlarga oid davrini o’rganishda arxeologik, antropologik va etnogafik manbalar yordamga keladi. Moddiy ashyoviy manbalarga qadimda inson qo’li bilan yaratilgan hamma narsalar kirali. Yozma manbalarga esa qoyatoshlarga, sopol, yog’och, teriga va xokazolarga bitilan qadimgi yozuvlar va kitoblar kiradi O’zbekiston tarixi bo’yicha eng qadimgi yozma manba zardushtiylik dining muqaddas kitobi “Avesto”dir. Tarixiy manbalar davr nuqtai nazaridan qadimiy va joriy (kundalik) ahamiyatga ega bo’ladi. Shuningdek, o’z mazmun va mohiyatiga ko’ra birlamchi va ikkilamchi maqomga egadir. Birlamchi manbaga tarixiy hujjatlarning asl nusxasi kirsa, ikkilamchi manbaga esa, mana shu birlamchi manbalarning e’lon qilingan nusxalari, kitob holatiga keltirilganlari kiradi.

Manbalar o’z holatiga ko’ra yozma va moddiy ko’rinishlarga ega bo’ladi. Yozma manbalar eng qadimgi yozuvlar, bitiklar va kitoblardan iborat. Tariximizning eng qadimgiyozuvsiz zamonlarga oid davrini o’rganishda arxeologik, antropologik va etnografik manbalar yordamga keladi. Bularga qadimgi manzilgohlar, shahar harobalari, qo’rg’on qoldiqlari, turmush va xo’jalikda ishlatiladigan buyumlar, mehnat va jang qurollari, turli-tuman ashyolar kiradi. O’zbekiston tarixi fani boshqa ijtimoiy fanlarga nisbatan aniq fan. Shuning uchun ham u matematika usulidan keng foydalaniladi. Tarixiy voqea va hodisalar qat’iy aniqlikda, davriy ketma-ketlik- xronologik asosda o’rganiladi. Shu bilan birga tarixiy voqelikning sabab va oqibatlari aniqlanib, shakl-shamoyillari va holati belgilanadi. O’zbekiston tarixi o’tmishda ijtimoiy-iqtisodiy hayotining rivojlanishi va tanazzulning sabab va oqibatlarini o’rganib, ulardan kelajak uchun zarur saboq va xulosalar chiqaradi. O’zbekiston tarixi insoniyat jamiyatining faqat bir qirrasini emas, balki hamma tomonlarini uzviy bog’liqlikda, bir butunlikda o’rganadi. Mustaqillik yillarida O’zbekiston Respublikasida davlat boshqaruv tizimi, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy sohalarda katta o’zgarishlar amalga oshirildi. SHuningdek, ta’lim sohasida ham bir qator islohotlar o’tkazilib, barkamol avlodni shakllantirishga yo’naltirilgan islohotlar rivojlantirilib borilmoqda. Bugun jahonda yuz berayotgan voqea va hodisalar, mafkuraviy qarama-qarshiliklarning mazmun- mohiyatini tahlil etish, turli xil yot g’oyalardan yoshlarni himoya qilish uchun tarixiy tafakkurni shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Shu o’rinda ta’kidlash kerakki, Oliy o’quv yurtlarida O’zbekistonning eng yangi davri tarixini chuqur o’rganish yosh mutaxassislarning bugungi davr siyosatini, jahon hamjamiyatidagi o’rnini, davr qahramonlarini, ayniqsa o’zining ham shu jarayon ishtirokchisi ekanligini to’g’ri va to’liq anglashi jamiyat taraqiyotida muhim ahamiyat kasb etadi. 2. Intellektual salohiyatli, ma’naviy barkamol avlodni tarbiyalashda O’zbekistonning eng yangi tarixini tutgan o’rni. Mustaqillik tufayli O’zbekistonda milliy, demakki, ma’naviy-ruhiy erkinliklarga keng yo’l ochildi, mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, g’oyaviy,

madaniy hayotining muhim tarmog’i hisoblangan, ma’naviyatni shakllantirishga bevosita ta’sir qiladigan hayotiy muhim omillardan bo’lgan yuksak ma’naviyatli, dunyoqarashi keng qamrovli, intellektual salohiyatli, ma’naviy barkamol avlodni tarbiyalash, komil insonni voyaga yetkazish, umuman olganda, ta’lim-tarbiya tizimini rivojlantirishga davlat siyosati darajasida e’tibor qaratilib kelinmoqda hamda bu borada beqiyos ishlar amalga oshirilmoqda. Mustaqil O’zbekiston davlati hamisha demokratik taraqqiyot, modernizatsiya va yangilanish borasida belgilangan maqsadlarga erishishda eng muhim qadriyat va hal qiluvchi kuch bo’lgan bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash vazifasini o’zining asosiy ustuvor yo’nalishlari qatoriga qo’yib kelmoqda. Ayni paytda, O’zbekiston tarixi fani, uning mantiqiy davomi bo’lgan O’zbekistonning eng yangi tarixi”ni o’qitish, uning mazmun-mohiyatini ularga tushuntirish orqali, yuksak ma’naviyatli, dunyoqarashi keng qamrovli, intellektual salohiyatli, ma’naviy barkamol avlodni tarbiyalash, komil insonni voyaga yetkazishdek mas’uliyatli vazifa turibdi. Buyuk shaxslar ta’kidlaganidek, “Yoshlar bilan ishlashda ham yangi yondashuvlar kerak...”. Zero, bugungi yoshlarimizning nafaqat jismoniy va ma’naviy sog’lom o’sishi, balki ularning eng zamonaviy intellektual bilimlarga ega bo’lgan, uyg’un rivojlangan insonlar bo’lib, XXI asr talablariga to’liq javob beradigan barkamol avlod bo’lib voyaga etishi uchun zarur barcha imkoniyat va sharoitlarni yaratish hukumatimiz oldiga qo’yilgan eng oliy maqsadlardandir. Shu nuqtai nazardan, bugungi kunda yoshlar ijtimoiy-siyosiy kuch sifatidagi faoliyatining muhimligi va amaliy ahamiyati, O’zbekistonda mustaqillik yillarida amalga oshirilgan ijtimoiy-siyosiy islohotlar, jamiyat hayotining barcha jabhalarini modernizatsiyalash va yangilash masalasi bilan chambarchas bog’liqligida hisoblanadi. Chunki, mamlakat aholisining asosiy qismini yoshlar tashkil qiladi. Yuqoridagi mulohaza O’zbekiston yoshlar davlati ekanligini yana bir karra tasdiqlaydi. Yoshlarning bilim olishi, ta’lim-tarbiyasi, kasbiy tayyorgarligi masalalari O’zbekistonda huquqiy demokratik davlat qurish, fuqarolik jamiyatini shakllantirish

jarayonida muhim ahamiyat kasb etadi. Binobarin, O’zbekiston yoshlari ijtimoiy- siyosiy faolligi masalalariga zamon talablari asosida e’tibor qaratish lozim. Mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab shaxsni har tomonlama kamolga yetkazish va rivojlantirish masalasiga alohida g’amxo’rlik ko’rsatilib, yoshlarga oid qonun, qaror va davlat dasturlari qabul qilindi hamda izchil ravishda hayotga tatbiq etilmoqda. Bu siyosatning mazmun-mohiyati, asosiy yo’nalishlari, yoshlarga beriladigan ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va huquqiy kafolatlar O’zbekiston Respublikasining 1991 yil 20 noyabrdagi “O’zbekistonda yoshlarga oid davlat siyosatining asoslari to’g’risida”gi qonunida belgilab qo’yilgan. Respublika yoshlarini birlashtirib, keng qamrovli faoliyat olib borayotgan yangi shakllangan yoshlar tashkiloti barkamol avlodni tarbiyalashda ulkan ishlarni amalga oshirmoqda. Shuningdek, iqtidorli yoshlarni qo’llab-quvvatlash, ularning iste’dodini ro’yobga chiqarish uchun keng imkoniyatlar yaratib berayotgan turli jamg’armalar faoliyatini ham yuksak baholash mumkin. O’zbekiston yoshlari mamlakatdagi o’ziga xos ijtimoiy-siyosiy munosabatlarni shakllantirishda asosiy etakchi kuch bo’lib, ularning intilishlari, muammolari hamda O’zbekistonda islohotlarni amalga oshirishdagi ishtirokini har tomonlama qo’llab-quvvatlashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Darhaqiqat, mustaqillik yillari O’zbekiston yoshlari hayotida tub burilish yasadi. Bu davrda yosh avlod ta’lim-tarbiyasiga bag’ishlangan qonun, davlat dasturlarining qabul qilinishi hamda ularga alohida e’tibor berib kelinayotganligi yutuq va muvaffaqiyatlar garovi bo’ldi. Ilmu ma’rifatli, tarbiyali, yuksak ma’naviyatli, dunyoqarashi keng qamrovli barkamol avlodni tarbiyalash bugungi kundagi dolzarb masalalar sirasiga kiradi. Jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida shaxsni har tomonlama kamolga yetkazish va rivojlantirish eng muhim vazifalardan biri bo’lganligi boisdan ham, talabalarga “O’zbekistonning eng yangi tarixi” fani o’qitilishi bugungi kunning eng muhim dolzarb masalasiga asosiy e’tibor qaratilmoqda.

Mamlakatning intellektual va ma’naviy salohiyatni yuksaltirishdan manfaatdor ekanligi, globallashuv sharoitida bilimlilik mamlakatni iqtisodiy rivojlantirish va uning milliy boyligini ko’paytirishning muhim tarkibiy qismiga aylanib borayotganligi, aholining yuksak ma’naviy darajasi esa odamlarda huquqiy madaniyatni, erkin va demokratik huquqiy davlatda yashash hamda mehnat qilish qobiliyatini shakllantirish, o’z huquq va erkinliklarini anglash, ulardan shaxs, davlat hamda jamiyat manfaatlari yo’lida foydalanish imkonini beradi. Ta’lim tuzilishini modernizatsiyalash, uni demokratlashtirish, kompyuterlashtirish va insonparvarlashtirish, ta’lim dasturini erkin tanlash, uzluksiz ta’lim tizimini rivojlantirish tobora kuchayib bormoqda. Ta’limni fundamentallashtirish, ma’naviy mas’ul shaxsni shakllantirish, bilishni emas, balki fikrlashni o’rgatish zarurligi yaqqol ko’zga tashlanmoqda. Zero, yosh avlodning har tomonlama kamol topishi uchun zamon ruhiga mos yangidan-yangi qonun loyihalarini ishlab chiqish va ularni amaliyotga tadbiq etish bo’yicha innovatsion loyihalar ishlab chiqish, ta’lim tizimining barcha bosqichlarida sifat o’zgarishlariga erishish bo’yicha aniq chora-tadbirlarni yanada kuchaytirish zarur. Binobarin, hukumatimiz yoshlar bilan ishlashda asosiy e’tiborni, avvalo, ularni tabiatimizga begona bo’lgan g’arazli oqimlardan asrab, zamonaviy bilim va tajribaga, intellektual salohiyat va ilg’or texnologiyalarga ega, ma’naviy yuksak, komil insonlar etib voyaga yetkazish, jamiyatda o’z oldiga qo’ygan strategik maqsadlarga erisha olishiga va munosib o’rin egallashiga qaratadi. Mustaqillik yillarida ma’naviyat va tarixiy xotira masalalari davlat siyosatida ustuvor ahamiyat kasb etib kelmoqda. Chunki “millatning o’zligini anglashi tarixni bilishdan boshlanadi”. Ushbu haqiqatni anglash masalasi davlat siyosati darajasiga ko’tarilishi zarurligi ta’kidlangan edi. Saboq beradigan, ogohlikka undaydigan va donolik bag’ishlaydigan tarix bizlarni o’sha dahshatli yillardan qanchalik uzoqlashtirgan sayin, urush haqidagi muqaddas tarixiy xotira shunchalik bubk ma’naviy kuchga aylana boradi. Zero, o’tmish xotirasiga ega bo’lmagan, o’z xalqining tarixiy tajribasidan mahrum kishi butunlay tarixiy istiqbolni his qilishdan

ayrilib qoladi. Teran va dono bir hikmat bor, o’z qahramonlarining xotirasini muqaddas bilib e’zozlovchi xalqgina buyuk bo’lishga, buyukman deb da’vo qilishga munosibdir. Xalqimizni o’z tarixi bilan qurollantirish ma’naviyat va milliy mafkurani shakllantirish sohasidagi kechiktirib bo’lmas vazifa ekanligi Birinchi Prezident Islom Karimov tomonidan mamlakatning tarixchi olimlari va jurnalistlari bilan o’tkazilgan suhbat (1998 yil 26 iyun) hamda “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” nomli asarda (1998) o’z ifodasini topgan. Zero, “tarix xalq ma’naviyatining asosidir”. Binobarin, mustaqillik sharofati bilan falsafa. tarix, ayniqsa, Vatan tarixini o’rganish, uning uslubiyatiga, “oq dog’lari”ga doir masalalar faol muhokama etila boshlandi. Ijtimoiy- gumanitar fanlarda jamiyat va shaxs masalalari, madaniy meros, til muammolari kabi masalalarni hal etishga intilish yuzaga keldi. Bu masalalarga bag’ishlangan ilmiy, ayniqsa, publitsistik maqolalar gazeta va jurnallar sahifalarida muntazam bosilib turdi. Ana shunday masalalar sirasiga kiradigan voqelikni xotirlab, Prezident Shavkat Mirziyoyev: “Barchangiz yaxshi eslaysiz, muhtaram Yurtboshimizning tashabbuslari bilan istiqlolga erishganimizning ikkinchi yili Sharof Rashidovning nomi to’la–to’kis oqlandi. O’sha yili u kishining 75 yilligi yurtimizda keng nishonlandi”, deya ta’kidlaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1.O’zbekistonning eng yangi tarixi» darsligi (Noveyshaya istoriya Uzbekistana. Uchebnik / Pod red. d.i.n., prof. M. A. Raximova. – Tashkent: Adabiyot uchqunlari. 2018. – 512 s.) 2. O'zbekiston tarixi. 1-kitob. Turkiston chorizm mustamlakachiligi davrida (H.Sodiqov, N.Jo'rayev) 3.Islom Karimov “Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch” kitobi 4.Lex.uz 5.Ziyo.uz

O'xshashlar

Ma’naviy barkamol, komil inson tushunchalari va ularning sharqona ta’rifi

Islom Karimovning milliy – ma'naviy tiklanish kontsеptsiyasi va uning milliy mustaqillikni mustahkamlashdagi ahamiyati

Bilim inson ma’naviy kamolotiga omili

Ma'naviyat va ma'rifat bilim olish hamda kasb-hunar egallash-ma'naviy yuksaklik belgisi

O‘zbek modelining o‘ziga xos jihatlari ta’lim-tarbiya, ilm-fan, sog‘liqni saqlash va sport