Марказий Осиёда буддизм - Manaviyat asoslari - Referatlar

Марказий Осиёда буддизм

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

73.5 KB

Ko'chirib olish

Марказий Осиёда буддизм Режа: 1. Будда ҳақида ги афсона. 2. Будди зм таълимоти. 3. Дастлабки будди ст миссионерларнинг Марказий Осиёга кириб келиши. 4. Минтақада будди зм нинг маҳаллий марказлари.

Будда ҳақида ги афсона. Бир афсонада таъкидланишича, буддизмнинг пайдо бўлиши дунёга «Нурланган Будда» номи билан машҳур Сиддхартха Гаутама Шакьямуни ҳаёти билан боғлиқ. Шакья қабиласидан бўлган княз ўғли Гаутама мил. ав. VI асрда дунёга келди. Донолар томонидан унинг келажаги ғайриоддий бўлиши ҳақида башорат қилинган эди. У тўкин-сочинликда ўсиб, фақат ҳаёт қувончларинигина билар эди. Гаутама қийинчиликсиз катта бўлди, балоғат ёшига етиб, уйланди, ўғиллик бўлди. Унинг бахтига ҳеч нарса хавф солмасди. Бир кун саройдан ташқарига чиққан ёш шахзода ҳамма бадани яра чақалар билан беланган касал инсонни, ундан кейин қарилик ғам ташвишини елкасига ортган чолни учратди, сўнг дафн маросимини ва ниҳоят чуқур ўй- хаёлга ботган дарвешни кўрди. Бу тўрт учрашув камчилик кўрмай ўсган шахзоданинг дунёқарашини бутунлай ўзгартириб юборди. Шахзода ҳаётда бахтсизлик, касаллик, ўлим борлигини ва дунёда машаққатлар ҳукмрон эканини билди. Гаутама ўз ота уйидан ғам-ғуссага тўла ҳолда чиқиб кетди. Сочини олдириб, дағал кийимларни устига кийди, ёшлигида ўтган беғам, беташвиш ҳаётидаги гуноҳларини ювиш ва буюк ҳақиқатни англаш мақсадида ўзини машаққат ва риёзатга солиб, дунёни кеза бошлади. Шундай қилиб 7 йил ўтиб кетди. Кунлардан бирида Гаутама одатига кўра Бодхи (онг) дарахти тагида ўтириб чуқур фикр юритар экан, бирдан “онги очилди” – ҳаёт ғилдирагининг сири ва ички сабабларини тушуниб етди, тўрт муқаддас ҳақиқатни англади: дунёни ғам-қайғу бошқаради; унинг сабабчиси хоҳиш ва истакларга тўла ҳаётнинг ўзидир; ғам-қайғулардан нирванага чуқур берилиш билангина қутулиш мумкин; ҳақиқатни тушуниб етган кишини кулфатлардан қутулиб, нирванага эришишга олиб борадиган йўл, услуб мавжуд. Гаутама ушбу тўрт муқаддас ҳақиқатни англаб, Нурланган Буддага айланди.

Буддизм таълимоти. Буддизм - бу ҳаёт чархпалаги, узлуксиз қайта туғилишлар цикли хақидаги таълимотдир. Инсоннинг яхши ва ёмон хатти- ҳаракатларининг йиғиндиси унинг қандай шаклда қайта туғилишини белгилаб беради. Инсон қанчалик саҳоватли ҳаёт кечириб, савоб ишларни кўп қилиб ўтган бўлса, унинг кейинги тақдири шунчалик бахтлироқ бўлади, Будданинг ҳолати нирванага 1 қисқароқ йўл билан эришади. Буюк Будда (Шакьямуни) билан бир қаторда қайта туғилишлар занжирининг бошида турувчи буддалар буддаси бўлган Адибудда мистик шахсидан бошлаб кўплаб бошқа буддалар ҳам пайдо бўлди. Бу буддалар кўп сонли бодхисатвалар қатори шахслаштирилган, ўз номи, қиёфаси, таржимаи ҳоли, хизмат ва вазифасига эга бўлиб, улуғлаш ва сиғиниш объектига айланиб қолган. Бодхисатвалар ўзларида кўпгина яхшиликларни — севги, меҳр- мурувват, доноликни ифода этганлар. Будда динига кўра, ҳар қандай инсон Бодхисатва бўлиши мумкин. Муайян талабларга риоя этган киши натижада Будда бўлиши мумкин. Буддизм шарқ даги энг йирик дин ҳ исобланади. Будда динининг муваффақиятга эришишига сабаб ундаги инсонларнинг тенглиги ғояси, монархнинг адолат билан бошқариши, сабрлилик, ахлоқнинг муқаддаслаштирилиши бўлди. Диний ташкилот ва диний культ. Буддизмда монастирлар унинг марказлари, тарқалиш ўчоқлари, ўзига хос университетлари ва кутубхоналари бўлиб хизмат қилди. Монастирларда устахоналар бўлиб, уларда турли маҳсулотлар тайёрланарди.Монастирлар яхши ҳимояланган, керакли яроғлар ва сув билан таъминланган бўлиб, узоқ муддатли қамалга дош бера оларди. Илк буддизмнинг афсонавий вакиллари шарафига улар дафн этилган жойларда буддизмга эътиқод қилувчилар томонидан мақбаралар, ступа ҳайкаллари (усти мустаҳкам беркитилган гумбазсимон қурилмалар) қурилган. 1 Нирвана – буддизм таълимотига кўра, ҳаёт роҳат-фароғатларидан бутунлай воз кечиш йўли билан эришиладиган мутлақ осудалик ҳолати.

Илк буддизм Будданинг тасвирлари ва унинг атроф-муҳитини билмаган. Буддизм ҳайкалтарошлиги янги эра бўсағасида, тош ҳайкаллар ва суратларга сиғиниш тажрибаси билан бирга пайдо бўлди. Буддизм иконографияси бадиий мукаммаллиги билан ажралиб турган ва ўзида юнон таъсирини мужассам қилган. Бу юнон-буддизм ёки Қандахор санъати деб ном олди 2 . Дастлабки буддист миссионерларнинг Марказий Осиёга кириб келиши. Буддизм Ўзбекистоннинг жанубий ҳудудларида янги эранинг бошларида ўрнашди. Буддизмнинг Ҳиндистондан Марказий Осиёга кириб келишини одатда кушонларнинг ҳукмронлиги билан боғлайдилар. Император Канишканинг ҳукмронлиги даврида Кушон подшоҳлиги ушбу диннинг марказларидан бирига айланган. Милоднинг биринчи асрларида Амударё ҳавзасида ётган ерларда буддизм ҳукмрон дин саналган ва бу ерда араблар келишига қадар бошқа жойлардагига нисбатан узоқроқ вақт сақланиб турган. Кушон подшоҳи Канишка буддизмга эътиқод қилган. У зарб қилдирган тангаларда бошқа илоҳиятлар билан бир қаторда Будда тасвири ҳам учрайди. Хитойлик Сюань-Цзянь берган хабарига кўра, VII асрнинг бошларида Термизда 10 та буддизм монастирлари (сангарама) ва мингта роҳиб бўлган. V-VIII асрларда Эфталитлардан кейин буддизм Марказий Осиёда таназзулга юз тута бошлади. Марказий Осиё халқлари, хусусан, бактрияликлар санъатга ўз маданий анъаналарини олиб кирдилар. Буддизмда Будда таълимоти ва ҳаётининг ботиний моҳиятини ифодаловчи рамз-тимсолларнинг бутун бошли бир тизими шакллантирилган. Кўпроқ тарқалгани Будда ва унинг таълимотини англатувчи ғилдирак ёки ярқираб турувчи айлана тасвиридир. Будданинг ҳаётий айланишлари босқичларини ифодаловчи ҳўкиз, шер, фил, от рамзлари кенг тарқалган (масалан, фил – ер узра кўтарилган Будда рамзи). 2 Қандахор – Ҳиндистондаги ушбу санъатнинг пешқадам ёдгорликлари жойлшган вилоят.

Шунингдек, Будда тагида ўзининг илк ваъзларини айтган муқаддас Бодхи дарахти тасвири ҳам буддизмнинг бадиий-диний рамзи ҳисобланади. Архитектура мажмуаси ташкилоти буддизмда қатъий қонунлар асосида амалга оширилган ва бўрттириб ишланган расмлар, ҳайкаллар ва тасвирлар жойи ва характерини белгилаган. XX асрнинг бошларидаёқ Амударёнинг ўнг қирғоғида буддизмга оид кўпсонли тангалар, ҳайкалтарошликка оид майда тасвирлар ва бошқа ёдгорликларни топганлар; кўпинча улар қимматбаҳо металлар – олтин ёки кумушдан ясалган бўлган (одамлар ва ҳайвонларнинг ҳайкалчалари). 1927 йилда Шарқ маданиятлари м узей и ва Средазкомстарис экспедицияси қадимий Термизни ўрганиш бўйича илмий-тадқиқот ўтказиб, у ерда қатор грек-буддизм ёдгорликлари мавжудлигини аниқлади. Термиз археологик комплекс экспедициясининг (ТАКЭ) ишлари натижасида Қоратепа ва Чингизтепа баландликларида иккита йирик буддизм монастири бўлганлиги аниқланди ва грек-буддизм меъморчилиги ва ҳайкалларининг парчалари топилган ўнлаб жойлар қайд этилди. Айритом. Улар орасида Айритом шаҳарчаси алоҳида ўрин эгаллайди. У Термиздан 17 км масофада, Термиздан помиролди ўлкаларига кетаверишда, Амударёнинг қадимий кечуви яқинида, тик қирғоқнинг ўнг томонида жойлашган. Мазкур жойнинг ўрта асрга қадар бўлган даври ҳақидаги батафсил маълумотлар VII асрда яшаб ўтган Хитой зиёратчиси Сюань-Цзянь томонидан қолдирилган. Кўҳна шаҳар уч томони девор билан ўралган тепаликдан ва тепалик теварагидаги қишлоқ қолдиқларидан иборат. Кўҳна шаҳарнинг шарқ тарафида афтидан буддизм ступасига ўхшаш минора шаклидаги хом ғиштдан қурилган бино вайроналари жойлашган. 1933 йил археолог Михаил Евгеньевич Массон 3 томондан хом ғиштдан қурилган бино қолдиқлари, унинг ичида эса ҳайкал, тош карнизлар, меъморий буюмлар, тошдан ясалган муқаддас ёдгорликлар борлиги аниқланди. 3 Таниқли олим, Туркманистон ФА академиги, профессор, Ўрта Осиё археология мактаби асосчиси.

Мусиқачилар ва мутафаккирлар, эҳсон келтирувчиларнинг шакллари туширилган ҳайкалларнинг ҳошияли тош плиталари топилган. Археологлар бу бинони буддизм монастири деб ҳисоблайдилар. Бу монастир ўз ичига ибодатхоналардан ташқари ( бундай хоналардан бир нечта бўлиши мумкин) роҳиблар учун ётоқхона ва қатор хизмат хоналари, яъни ошхона, омборхоналарни олади. Айритом монастирлар қишлоғига ҳиндистонлик қандайдир буддизм жамоаси аъзолари томонидан асос солинган бўлса ажаб эмас. Айритом монастир қишлоғи ҳудудида мавжуд бўлган ишлаб чиқариш ҳунармандчилигидан кулолчилик, метал буюмлар ишлаш, идиш-товоқлар ишлаб чиқариш, мергель охактошдан меъморий деталлар ишлаш касблари аниқланди. Айритомдаги ибодатхона буюмларидан қуйидагилар топилди: остида Будда нурланган дарахт рамзидаги беш қаватли лойдан ясалган чайтья, у одатда диний маросимнинг идиши – реликварий устида бўлган ёки ступанинг сиртқи қисми бўлиб хизмат қилган; яна устида пальметта тасвирли гардиш ушлаган ўсмир ифодаланган тош топилган бўлиб, афтидан, у йигит донатор-ибодатхона хизматчиси бўлган; бодхисатванинг болаликдаги ўйинлари ҳақидаги хотиралар билан боғлиқ бўлган, буддистларнинг севимли тасвири – лойдан ясалган қўй калласи; лойдан ясалган столчалар – диний маросим буюмлари учун поя ҳисобланиб, уларга Будданинг ўтирган ҳолдаги ҳайкал-намуналари қўйилган. Шунингдек, ибодат учун белгиланган қуйидаги идишлар топилган: ён жўмраги бўлган шар шаклидаги кўза, энсхой туридаги кўзача – бу афтидан қадим замонларда худога атаб ичимлик ичиш ва диний маросимларда ювиниш учун хизмат қилган, исириқдонлар ҳам бўлган. Нақшинкор мавзулардан баъзилари табиат кучларини илоҳийлаштириш билан боғлиқ анъанавий рамзларни тасвирлаш ҳисобланган: муқаддас дарахт, осмон ёритқичлари (қуёш ва юлдузлар), буддизм билан боғлиқ рамзий ифодалар – сопол парчасидан бирига ясалган Будда товонининг тасвиридир.

Ибодатхона интерьерида унинг силлиқ деворларини безашда ҳошия шаклида ишланган горельеф композициясидан фойдаланилган. Ҳошия сюжети джатакалар таркибини очиб беради. Бу «Париниван-джатака» - яъни «Буюк ўлим» ҳақидаги ривоят билан боғлиқ. Ривоятларга кўра, Будда Гаутаманинг вафот этиш чоғида, дафн маросими вақтида самовий руҳлар таъзия изҳор этгандай ерга гул сочадилар. Будда ҳайкали ва гўё унинг хоки турган ибодатхона олдидаги хона тепасида хошияларнинг осмон каби қад кўтариб жойланиши маросим ўтказаётган самовий илоҳлар ҳақидаги ғояни беради. Афтидан араб истилоси олдидан монастир ер силкиниши ёки сув танқислиги натижасида бутунлай бўшаб қолганга ўхшайди. Ҳозирда Тошкентдаги Ўзбекистон тарихи музейи залларида машҳур Айритом хошияларидан моҳирона олинган нусхалар 4 ва алоҳида бўлакларни томоша қилиш мумкин, булар бир пайтлар буддизм ибодатхонасини безаб турган меъморий-тасвирий безак қисмларидир. Оқ охактош тахталари устига одамларнинг, асосан аёлларнинг шакли ўйиб ишланган. Улар уд, флейта, арфа ва бошқа турли хил мусиқа асбобларини чалаётган ёки гулчамбарлар, мевалар ва идишлар кўтариб келаётган ҳолда тасвирланганлар. Олимлар фикрича, тасвирларда байрам кунлардаги диний маросим иштирокчилари ифодаланган. Қоратепа. Қоратепа номи билан машҳур бўлган тепалик буддизмнинг энг катта руҳонийлар маркази ҳисобланган ва у кушан давридаги Термизнинг ташқи девори ҳимояси остида шаҳар ташқарисида жойлашган. Доимий тадқиқот экспедицияси 1961 йилда москвалик археолог Б.Я.Ставиский раҳбарлиги остида бошланган. Қоратепа биноларининг уч қавати қумликлардан топилган. Асосий мажмуанинг уч қисми ғарбдан шарққа қараб деярли тўғри тортилган. 4 Айритом ҳошиясининг асл нусхаси Санкт-Петербургдаги Давлат Эрмитажида сақланади. Нусхалар шу ернинг ўзида тайёрланган.

Ступа махсус ҳовлига ўрнатилган. Қора-тепанинг ғорлик бинолари каре 5 шаклида бўлиб, жуда оқилона тарзда, иссиқ иқлимни ҳисобга олган ҳолда жойлаштирилган. Бундай бинолар ёзда салқин, қишда эса ёпиқ эшиклар ортида илиқ бўлган. Ғордан чиқиш йўллари жануб томонга йўналган бўлиб, уларни жануби-шарқдан эсадиган афғон шамолидан сақлаган. Ғор деворлари оқланиб, гул-нақшлар солиб безатилган. Буддизм тарқалган даврда қадимий эътиқодлар таъсирининг барқарорлиги ҳақида қўш аланга қуршовида ўтирган Будда тасвири гувоҳлик беради. Унинг ёнида IV-V асрларга тегишли бўлган ва тирнаб ёзилган бактрия ёзувида «буддамазда» сўзи ифодаланган. Фаёзтепа. Тошкентлик археолог Л.И.Альбаум Қоратепа шарқидан саксон метр нарида Фаёзтепа ибодатхона-монастири мажмуини очди. Қазиш ишлари унинг томонидан 1963 йилда бошланган эди. Фаёзтепа бино режаси тўғри туртбурчакдан иборат алоҳида турган ступа шаклига эга. Бино учта тенг қисмларга бўлинган бўлиб, уларнинг ҳар бири ички ҳовлига эга бўлган. Бир қисми, аслида яшаш хонасини ўз ичига олган монастир бўлган. Унда буддист роҳиблар яшаганлар. Ундан ташқари ёрдамчи хоналар бўлган. Бошқаси – овқатланадиган хона, ошхона, нон ёпадиган хона. Учинчиси, ибодатхонага ўхшаган марказий хона. Деворлари хом ғишт ва пахсадан қурилган бўлиб, сомонли лой билан сувалган ва оқланган. Ибодатхона тўртбурчакли ховлига эга бўлиб, унинг атрофига шу ховлига чиқувчи 19 та бино жойлашган. Ҳовлини барча тўрт девори бўйлаб супа қилинган бўлиб, улар муқаддас оҳак тошлари асосида қурилган устунларга суяниб турган айвон билан ёпилган. Ҳовли деворлари нақшлар билан қопланган. Хусусан, марказида ибодатхона тасвирланган жанубий- ғарбий деворда нимба кийимидаги Будда чизилган бўлиб, унинг атрофини кичик Будда ҳайкалчалари ўраб турибди. Меҳроб деворлари ҳам ёзувлар билан қопланган. 5 Пиёда аскарларнинг ҳамма томондан қилинган душман ҳужумини қайтариш учун тўртбурчак шаклида тузилган сафи.

Деворлардан бирида иккита тик турган Будда суратлари тасвирланган бўлиб, уларнинг ҳар икки тарафига иккита аёл кўринишлари тасвирланган. Қарама-қарши деворда совға улашувчи эркаклар тасвирланган, бундан ташқари бошқа мазмундаги суратлар ҳам мавжуд. Чизмаларнинг ўта қимматбаҳолигидан ташқари, Буддаларнинг бу жонли тасвирлари дунёдаги энг қадимгилари ҳисобланади. Улар мелодий I-II асрларга тегишли. Ибодатхонада, шунингдек, қарийб ҳамма томони бўялган ва олтин суви юритилган лой, алебастр, тошдан ясалган ҳайкал мавжуд бўлган. Муқаддас бодхи дарахти остида ўтирган Будда ва унинг икки ёнида турган иккита монах ҳайкалидан иборат учлик ҳайкаллар алоҳида қизиқишни уйғотади. Буларнинг ҳаммаси коринф устунлари кўтариб турган аркларга қўшилиб кетган. Ҳаммаси яхлит оҳак тошдан ясалган саҳна устидан олтин суви юритилган. Хўжалик хоналаридан бирида кулол ўтириб, ўз зиёратчиларига ибодатхонага совға қилиш учун идишлар ясар эди. Бу ерда идишларга ҳадя матнини сиёхда ёзувчи одамлар ҳам мавжуд эди. Идишлар кулоллик ўчоғларида пиширилар эди (ўчок ибодатхонадан 100 метр нарида топилган). Идишларга асосан буддизмга хос рамзли қолиплар ёрдамида нақшлар солинган. Бу рамзлар: Будданинг товони, «арча» – Бодхи дарахти, «Қонун ғилдираги»нинг турли хил кўринишлари ва ҳоказолар. Ёзувлар бактрия, суғд, кхороштий, брахма, санскрит (қадимий ҳинд ёзувлари) ва бошқа нотаниш хатларда битилган. Чамаси, ибодатхонага турли юртлардан зиёратчилар, савдогарлар келишган ва улар ибодатхонага идишларни ҳадя сифатида ўзлари билан олиб келишган ёки шу ернинг ўзида буюртма берганлар. Идишлар синдирилиб, парчалари ерга сочилган. Қазиш ишлари натижасида икки та ступа топилган . Биринчиси 3x3 м. ўлчамли бўлиб, милоддан аввалги I асрда қурилган. Сўнгра милоднинг I асрининг охирида Вихарани қуришда (Канишка даврида) уни ўз ичига олган янги, иккинчи ступа қурилган, у анча бақувват бўлиб, баландлиги 10 метр, узунлиги 25 метр келади. III асрда Кушон подшоҳлигига бостириб кирган Эрон сосонийчи қўшинлари буддизм ибодатхоналарини, шу жумладан

Фаёзтепани ҳам вайрон қиладилар. Босқинчилар ҳамма олтин буюмларни олиб чиқиб кетадилар, ҳайкалларни эса синдириб ташлайдилар. Фаёзтепани Қоратепа билан солиштирганда қуйидагиларни қайд этиш мумкин. Фаёзтепа очиқ текисликда аниқ режа асосида қурилган бўлса, Қора тепа баландликда жойлашган, Термиз шаҳридан анча юқорида бўлиб, узоқдан кўриниб турган алоҳида мажмуалардан иборат. Фаёзтепа шаҳардан ташқаридаги кам сонли буддист руҳонийлар жамоасининг яшаш, овқатланиш, ўзаро мулоқот қилиш ва зарур диний маросимларни бажариш учун қурилган алоҳида монастир бўлган. Қоратепада йирик ибодат маркази жойлашган. Катта майдонда буддизмга оид алоҳида мажмуалар бор. Улар ғорлар ва ер юзасидаги биноларни ўз ичига олади. Бинолар турли баландликда қурилган, баъзида икки қаватдан иборат. Биноларнинг ҳар бири атрофи айвонли ибодатхонадан иборат бўлиб, пастроқда марказий майдончаси ҳам бўлган. Тадқиқотчилар фикрича, Қоратепа фақат роҳиблар жамоаси учун эмас, балки Термиз ва унинг атрофида яшаётган ва бошқа шаҳарлардан келган буддист қавмлар учун ҳам Будда ибодатхонаси сифатида хизмат қилган. Қадимий Термиз шаҳарчасида Зурмала минораси номи билан машҳур буддизм ступаси нинг қолдиқлари бор. Бу ступа хом ғиштдан қилинган уч қаватли бинодан иборат бўлиб, тепаси қубба билан ёпилган. Деворлари оҳактошлар билан қопланган бўлиб, улар кейинчалик бузилиб кетган. Далварзинтепа (Сурхондарё вилояти, Шўрчи тумани). Фан олами Далварзинтепа ҳақида 1962 йили Ҳамза номидаги санъатшунослик институти экспедицияси қазиш ишларига киришган пайтда билди. Шаҳардан ташқаридаги буддизм ибодатхонаси, вино тайёрлаш қурилмалари, дафн қилиш жойи – наус топилган. Шаҳар ҳудудида кулол, ҳунарманд ва бой задагон ўйларининг қолдиқлари, шунингдек, машҳур олтин дафина ва фил суягидан ясалган шахмат доналари топилган.

Ўрта Осиё ҳудудларида биринчи марта лойдан ясалган яхши сақланган Будда тасвири, кўплаб ҳайкалчалар, безаклар, диний маросим буюмлари ва тангалар топилган, улар II аср охири III аср бошидаги буддизм ибодатхонасининг марказий бинолари ичида сақланган. Ибодатхонани тадқиқ қилиш 1983 йилдан бошланган. Будданинг тик турган ҳайкали жуда яхши сақланган: унинг оёқлари мустаҳкам ғиштин асосда турибди, кийимларининг бурмалари аниқ кўринишда, буларнинг барчаси ёрқин қизил рангга бўялган. Будда сочларининг туби асосан қора, лекин тепаси қизил рангда. Худди шу ранг билан қош ва кўзининг қорачиқлари чизилган. Қазиш ишлари янада кенгайтирилганда чуқурроқда буддизм динининг персонажи – бодхисатванинг ўраб қўйилган ҳайкалчаси топилган бўлиб, у лойдан ясалган ва пушти рангга бўялган. Унинг қора сочлари медальон кўринишидаги икки қават қора боғгич билан ўралган. Чап қўли буклаб қорини устига қуйилган. Эътиборга лойиқ ва ҳозиргача жумбоқ бўлгани: бодхисатва пешонасига алебастр сурилган чуқурча хол қўйилган. Хол очилганда, унинг ичидан ҳалқага ёпиштирилган кичкина олтин тақинчоқ чиққан. Бошқа биноларда катта миқдорда ҳайкалчалар бўлаклари, тақинчоқлар топилиб, уларнинг кўпчилигига олтин суви юритилган. Будда тасвирланган расм парчалари, кўплаб сопол идишлар, жумладан: деворларида қадимги юнон, ҳинд ёзувидаги брахма битиклари сақланган кўза қолдиқлари,чироқлари топилган. Ибодатхона III асрда қурилган. Қува. 1957 йилда Фарғона водийсидаги Қува шаҳри вайроналарида архитектура ва ҳайкалтарошликнинг ажойиб намунаси бўлган буддизм ибодатхонаси қолдиқлари топилган. Ушбу материаллар Фарғона вилоятида VII асрда буддизм дини кенг тарқалганини тасдиқлайди. Ҳолбуки, бу даврда Ўрта Осиёнинг бошқа ҳудудларида зардуштийлик дини ( унинг маҳаллий диний анъаналарни ўзига сингдирган бир тури) ҳукмрон бўлган.

Бу ерда топилган худоларнинг ҳайкал сифатидаги тасвирлари, дин ҳимоячилари – Будда антиподлари алоҳида эътиборга лойиқ. Улар ўзининг қўрқинчли кўринишлари билан одамларни дунёвий ҳавас ва гуноҳлардан қўрқитган, художўйда уларга нисбатан ғазаб уйғотган. 1974 йилда Зартепада Ўзбекистон Фанлар Академияси Археология институтининг қазиш ишлари олиб борилиши натижасида буддизм ибодатхонаси топилган. Бу ерда Будда нинг олтин суви юритилган ҳайкали ва икки та бронза шамдон топилган. Сурхондарё даги Қоровултепада топилган VII I асрга тааллуқли Будда тасвирини акс эттирган терракот 6 ҳайкалча майда пластик ҳайкалтарошлик намунасидир. Тақасимон тагликка Будданинг оёқларини чалиштириб ўтирган авлиё нирвана ҳолатидаги бўрттириб ишланган тасвири туширилган. Ёдгорлик Ўзбекистон тарихи музейида сақланмоқда. 6 Терракот – куйдирилган қизғиш-жигар ранг гил, лой.

Адабиётлар : 1. Д.А.Авдусин.Основы археологии. М. 1989. 2. А.А.Асқаров. Сапалитепа. Ташкент, 1973. 3. Атеистический словарь. А.И.Абдусамадов, Р.М.Алейник, Б.М.Алиева ва бошқ. М.П.Новикова умумий таҳр. Остида – М.:Политиздат, 1984. 4. Л.С.Васильев.История религии Востока. М. 1983. 5. В.Н.Даниленко. Космогония первобытного общества. М. 1999. 6. А.П.Окладников.Утро человечества. Л. 1967.

O'xshashlar

Марказий Осиёда яҳудийлик

Буддизм

Марказий Осиёда ҳадисшунослик илмининг ривожланиши

XIX Асрда Марказий Осиёда ислом мустамлакачилик ва жадидлар ҳаракатининг бошланиши

Ўрта осиёда ислом дини