Маънавият асослари фани ўқитувчисига қўйиладиган замонавий талаблар - Manaviyat asoslari - Referatlar

Маънавият асослари фани ўқитувчисига қўйиладиган замонавий талаблар

Yuklangan vaqt:

20.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

74.591796875 KB

Ko'chirib olish

Маънавият асослари фани ўқитувчисига қўйиладиган замонавий талаблар Режа: Кириш 1. Ўқитувчининг дарсга тайѐргарлик босқичлари 2. Ўқитувчининг дарсни ташкил этиш маҳорати. (Дарс мазмуни ва турини аниқлаш, адабиѐтлар кўлами, дарсни методик жиҳозлаш) 3. Ўқитувчига қўйиладиган талаблар. Ўқитувчининг шахсий хусусиятлари Хулоса Фойдаланилган адабиётлар руйхати

Кириш Биринчи президентимиз Ислом Каримовнинг ҳар бир асар, нутқ ва маърузаларида Ватан тақдири, юртнинг тинчлиги, тараққиѐти, мустақииллик ва уни мустаҳкамлаш, миллий ғояни ѐшлар қалбига сингдириш каби долзарб масалалар илгари суриб келинади. Миллий истиқлол ғоясини яратиш, шаллантириш ва жамиятни бир мақсад йўлида бирлаштирувчи байроқ вазифасини ўташи кераклиги ҳақидаги илғор ғояларнинг муаллифи ҳам юртбошимиздир. Шундай экакн ―Миллий истиқлол ғояси ва маънавият асослари‖, ―Давлат ва ҳуқуқ асослари‖, ―Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллари‖ фанларининг методологик асоси биринчи навбатда Призидентимиз асарлари бўлиб ҳисобланади. Юртбошимизнинг қуйидаги асарларида бу фикрлар янада яққол кўзга ташланади: ―Олдимизда турган энг муҳим масала, бу - миллий истиқлол мафкурасини яратиш ва ҳаѐтимизга татбиқ этишдир. Миллий истиқлол мафкураси халқимизнинг азалий анъаналарига, удумларига, тилига, дилига, руҳиятига асосланиб, келажакка ишонч, меҳр-оқибат, инсоф, сабртоқат, адолат, маърифат туйғуларини онгимизга сингдириши лозим. Шу билан бирга бу мафкура халқимизда, ўзининг қудрати ва ҳимоясига суянган ҳолда, умуминсоний қадриятларга асосланиб, Жаҳон ҳам жамиятидаги мутараққий давлатлар орасида тенг ҳуқуқли ўлароқ муносиб ўрин эгаллашига доимий интилиш ҳиссини тарбияламоғи керак. Биз наслимизнинг келажаги – соғлом авлод учун кураш бошладик. Шу ном билан орден таъсис этдик ва махсус халқаро жамғарма туздик. Бу бежиз эмас. Соғлом деганда биз фақатгина жисман бақувват фарзандларимизни эмас, балки маънавий бой авлодни ҳам кўзда тутганмиз. Чунки ҳар тарафлама соўлом авлодга эга бўлган халқни ҳеч қачон енгиб бўлмайди. Буни ҳаммамиз яхши англаб олмоўимиз шарт.

Ягона ва кўпмиллатли хонадонимиз - жонажон ўзбекистонимиз олдида барчамизнинг фарзандлик бурчимиз борлиги маълум. Муқаддас ўзбек диѐрида яшовчи ҳар бир киши ўзининг ана шу бурчини қалб қўри, ақл-идроки ва истеъдоди билан адо этиши ҳам қарз, ҳам фарздир 1 . Бизнинг энг улуғ мақсадимиз, энг улуғ ғоямиз, энг улуғ шиоримиз шуки, Ўзбекистоннинг битта йўли бор: мустақилликни мустаҳкамлаб, истиқлолни мустаҳкамлаб – олға юриш. Янги мафкуранинг асл мазмуни – янгича, эркин фикрлайдиган, мутелик ва журъатсизлик туйўусидан мутлақо холи, мустақил инсонни тарбиялашдир. Янгича фикрлайдиган фозил инсон, энг аввало, фуқаролик бурчини ҳис этадиган шахс бўлиши даркор. Демократик жамият қуриш учун, демократик тамойилларни тўла қарор топтириш учун, энг аввало, шу мўътабар заминда таваллуд ва тарбия топган шахс, ўзини айнан шу юрт фарзанди деб билгувчи инсон ўз давлати, ўз халқи олдидаги, уни катта умидлар билан тарбия этган, вояга етказган жамият олдидаги бурчини адо этиши керак. Бу гап менга ҳам, сизга ҳам – барчамизга бирдай тегишлидир! Содда қилиб айтганда, ҳар қайси фуқаро, ҳар биримиз: ―Шу давлат, шу жамият менга нима берди? деб эмас, балки: ―Мен ўзим Ватанимга, элу юртимга нима бердим? деб ўйлашимиз ва шу ақида билан яшашимиз керак 2 . Нега миллий онг, миллий ғурур, миллий мафкура ҳақида жон куйдириб гапирамиз? Бунинг сабаби шуки, биз Ўзбекистонимизни буюк давлатлар қаторига қўшишга аҳду паймон қилдик. Болаларимизни, йигитқизларимизни шу ғояга қаттиқ ишонадиган буюк давлат фуқаролари, буюк давлатга муносиб фарзандлар этиб тарбиялашимиз лозим 2 . 1 И.А.Каримов. Ўзбекистон: Миллий истиқлол, иқтисод, сиѐсат.Т., Ўзбекистон, 1993. - Б. 203-204. 2 И.А.Каримов. Биздан озод ва обод ватан қолсин. II жилд. Т., Ўзбекистон, 1996. -Б. 110 2 И.А.Каримов. Биздан озод ва обод ватан қолсин. II жилд. Т., Ўзбекистон, 1996. -Б. 226.

1. Ўқитувчининг дарсга тайёргарлик босқичлари Ўқувчиларнинг дарсдаги фаоллиги, интизоми, мустақил фикр юритиши ҳамда мазкур фан асосларини ўзлаштириб олганлиги бу ўқитувчининг маҳоратли дарс ўтишига боғлиқдир. Дарсни ташкил этишда ўқитувчининг касбий маҳорати қўйидагиларда кўзга ташланади: 1. Ўқитувчининг ўқув хонаси ѐки синф хонасининг дарс ўтишга тайѐргарлик ҳолатини аниқлаши, билиши (санитария-гигиена ҳолати, дарс жиҳозлари); 2. Ўқитувчининг дарс мавзуси ва унинг таълимий, тарбиявий мақсадини тўғри белгилаб олиши; 3. Ўқитувчининг мазкур дарсга илмий-методик ва педагогик жиҳатдан тайѐрланганлиги. Замонавий педагогик технологиялардан фойдалана олиши; 4. Ўқитувчининг этапларидан тўғри фойдаланиши; 5. Ўқитувчининг ўқувчиларга таълим-тарбия беришида педагогик жиҳатдан намунали шахс даражасига кўтарила олганлиги; 6. Ўқувчилар билимига қўйиладиган баҳонинг адолатли бўлишига эришиши; 7. Ўқувчиларнинг ўқитувчи дарсига муносабати ва ҳурмат билан қарашига эриша олиши; 8. Ўқитувчининг дарсдаги раҳбарлик, нотиқлик, артистлик роли ва иш услуби; 9. Ўқитувчининг дарс давомида таълимни тарбия билан боғлаш маҳорати; 10. Ўқитувчининг дарсдаги таълимий ва тарбиявий мақсадига тўлиқ эриша олганлиги; ―Маънавият асослари ‖ўқитувчисининг методик тайѐргарлиги дейилганда биз буни илмий дунѐқараш асосида фанларни ўқитиш

методикасини умумий педагогик-психологик ва ижтимоий тайѐргарлик билан узвий боғланишда тайѐрланишни тушунамиз. Бундай тайѐрланиш вазифасига ―Маънавият асослари‖ фани соҳасида маълум билим ва ўқувларни эгаллаш ва болаларни ўқитиш орқали тарбиялашни ўзлаштириши киради. Маънавият асослари фани таълим-тарбиявий вазифаларини назарий ва амалий билимлар тизими асосидагина ҳал этиши мумкин. Бу илмий дунѐқараш, психология, педагогика, дидактика, фалсафа, демократик жамият қуриш, маънавият асослари фанини ўқитиш назариясини (маънавият асосларини дидактикаси) ўз ичига олади. Бироқ биргина назарий билимларнинг ўзи етарли эмас. Ўқитишнинг маълум мазмуни ва ўқитувчиларнинг ақлий фаолияти савияси билан таъсирланадиган у ѐки бу ўқув йўналиши учун энг яроқли усулларини ва қўллай билиш дарсга тайѐрланишда ѐки дарснинг ўзида юзага келадиган аниқ методик вазифаларни хал этишни билиши зарур.

2. Ўқитувчининг дарсни ташкил этиш маҳорати. (Дарс мазмуни ва турини аниқлаш, адабиётлар кўлами, дарсни методик жиҳозлаш) Ҳар бир ўқитувчида бўлиши ва билиши керак бўлган муҳим меъёрий ҳужжатлар: «Таълим тўғрисида» ги Қонун ва «Кадрлар тайѐрлаш миллий дастури» ни; • Узлуксиз таълим тизими, унинг мақсади ва вазифаларини; • Таълим-тарбияга доир меъѐрий ҳужжатларни; • Ўрта махсус, касб-ҳунар таълимининг давлат таълим стандартларини; • Мавжуд ўқув режа ва дастурлар асосида ишчи (календарь) режаларини тузишни; • Бир соатлик режа-конспект тузишни; • Маъруза матнини ѐзишни; • Тарбиявий ишларни ташкил этиш ва ўтказишни; • Меъѐрий ҳужжатлар билан ишлашни ваҳ.к. Дарсни ўтишдан олдин ўкитувчи иш режасини тузади. Маълумки хар бир соханинг укув режаси асосида укув дастури тузилган. Шу дастур укув йилига укитув иш режаси тузишда асос килиб олинади. Укитувчи дастурдан келиб чиккан холда календар режа тузади. Унда мавзулар соатларга булиб чикилади ва дарс утиш вакти, хажми, тури курсатилади. Ўкитувчилар иш режасига қўшимча методик карта хам тузишлари мумкин. Унда дарснинг мавзуси, мақсади, дарс ўтиш усули, фойдаланадиган адабиѐтлар ва техник воситалари, дарсни якунлаш методи кўрсатилади. Методик карта тузиш учун ўқитувчи пухта тайѐргарлик куриши, унга киритилган маълумотларни яхши билиши, барча ўқитув воситаларини ўтиладиган мавзу билан боғлаши керак.

Методик карталарда мавзулар кисмларга бўлиниб чиқилади, ҳар бир маъруза мавзулари буйича саволлар тузилади, уй вазифалари, фойдаланадиган адабиѐтлар ѐки кўргазмали қуроллар, мустақил иш мавзулари, маъруза соатлари, ўзлаштиришни текшириб туриш методлари аниқланади. Ўкитувчи мавзуларни тасвирлаб берадиган схемалар ва диаграммалардан фойдаланиши мумкин. Ўқувчиларга «Маънавият асослари» дарсликларидан, Президент асарларидан, файласуф олимларнинг китобларидан, янги адабииѐтлардан фойдаланишни тавсия этиб, уларнинг тўлиқ номи ва муалифини кўрсатиш хам мақсадга мувофиқдир. Ўкитувчи дарсга ўқитув хужжатларини ҳам тайѐрлайди. Ўтилаѐтган мавзунинг тарбиявий аспектини аниклаш учун ўқитувчи назарий манбаларга мурожат қилиши керак. Масалан, ―Оила — жaмият бўлaги‖, ―Мaҳaллa - ўз-ўзини бoшқaришнинг aнъaнaвий усули «Ўзбекистон - ягoнa Вaтaн» каби мавзулар щтилганда Президент асарларидан, Қонун янгиликлари, Олий Мажлис сессияси ҳужжатлари, Оила, маҳалла ва ватанпарварликка бағишланган адабиѐтлардан фойдаланиш, уларнинг айримларини ўқувчиларга тавсия этиш мумкин. Хар бир мавзувнинг ўзига хос асосий мақсади бор. Масалан, «Маънавият, иқтисод ва уларнинг ўзаро боғлиқлиги” мавзусини утишдан максад маънавият ва иқтисоднинг узвий боғликлигини тушунтириш, Мустақил республикамиз ривожланишида маънавиятнинг ўрнини кўрсатиш, маънавият билан иқтисод нормаларнинг умумий боғлиқликларини тушунтириш, уларнинг янги авлодни тарбиялашдаги ўрнини баѐн этишдир. Маънавиятсиз иқтисод ва иқтисодиѐтсиз маънавият юксак босқичга кўтарила олмайди. Ҳар қандай иқтисодий масалаларни маълум маънавият ва маърифат соҳиблари ҳал этадилар. Мамлакат қанчалик иқтисодий ривожланган бўлса, бу мамлакатда маънавият ва маърифат шунча юксак

бўлади. Юксак маънавият ва маърифатга эга бўлган мамлакатнинг иқтисодий куч-қудрати ҳам юқори бўлади. Демакки, маънавияти ва маърифати юксак инсон юрт, мамлакат, халқи олдида ўзига юклатилган масъулиятни чуқур ҳис этади. Шу юрт, мамлакат, халқ учун ҳалол, фидокорона яратувчилик, бунѐдкорлик меҳнати билан унинг юксакликка парвози учун ўз ҳиссасини қўшиши кераклигини теран ҳис этади. Шундай қилиб, юксак маънавият ва маърифат юксак иқтисод, юксак иқтисод эса юксак маънавият ва маърифат билан боғланиб кетади. Кургазмали куроллар дарс режасига лойик булиши керак. Кайси мавзу буйича кандай кургазмали курол кулланилиши дарс олдидан аникланади, мавзуда уларга тегишли жой ва вакт ажратилади. Одатда кургазмали куролларни талабалар, укувчилар узлари тайѐрлаб келишлари тавсия этилади. Масалан, «Маънавият, иқтисод ва уларнинг ўзаро боғлиқлиги” ни тасвирлайдиган схемани уч мавзуга булиб, катта форматдаги ватман когозга чизилади. Хар бир мавзу алохида: «Маънавият ва унинг таркибиий қисмлари», «Бозор иқтисодиѐти муносабатлари», «Иқтисод ва маънавият алоқадорлиги меъзонлари‖ деб номланиб, ўқувчилар яхши эслаб коладиган тарзда безатилган бўлиши керак. Ўқитувчидан бироз ҳаракатчанлик, изланиш ва ўқувчиларни кизиктиришга эришиш қобилияти талаб қилинади. Шунда у ўз олдига қўйган мақсадига эришади, дарс қизиқарли ва фойдали ўтади.

3. Ўқитувчига қўйиладиган талаблар. Ўқитувчининг шахсий хусусиятлари Ўқитувчининг асосий вазифалари ва унинг шахсига қўйиладиган талаблар. «Кадрлар тайѐрлаш миллий дастури» ғояларини амалиѐтга тадбиқ этиш Республика таълим тизимида олиб борилаѐтган ислоҳотлар муваффақиятини таҳминлаш, таълим муассасаларида фаолият олиб бораѐтган ўқитувчи, тарбиячи, ишлаб чиқариш усталарининг маънавий қиѐфаси ҳамда касбий маҳоратларига ҳам боғлиқдир. Шахсни тарбиялаш иши ниҳоятда мураккаб фаолият жараѐни бўлиб, жуда қадимдан ушбу фаолиятга жамиятнинг етук кишилари жалб этилгандир. Мазкур ҳолат ѐш авлод тарбияси, унинг ташкил этилиши мазмуни нафақат шахс камолоти, балки жамият тараққиѐтини ҳам белгилашда муҳим аҳамиятга эга эканлигини англатади. Ўзбекистон Республикасида ўқитувчи кадрларнинг маънавий қиѐфаси, ақлий салоҳияти ҳамда касбий маҳоратига нисбатан жиддий талаблар қўймоқда. Чунончи, бу борада Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов қуйидагиларни қайд этади: «Тарбиячи – устоз бўлиш учун, бошқаларнинг ақл-идрокини ўстириш, маърифат зиѐсидан баҳраманд қилиш, ҳақиқий ватанпарвар, ҳақиқий фуқаро этиб етиштириш учун, энг аввало, тарбиячининг ана шундай юксак талабларга жавоб бериши, ана шундай буюк фазилатларга эга бўлиши керак» 3 . Юқорида қайд этилган фикрлардан бугунги кун ўқитувчиси шахсига нисбатан қўйилаѐтган талаблар мазмуни англанилади. Замонавий ўқитувчи қандай бўлиши зарур? Ўқитувчи (педагог) педагогик, психологик ва мутахассислик йўналишлари бўйича махсус маълумот, касбий тайѐргарлик, юксак ахлоқий фазилатларга эга ҳамда таълим муассасаларида фаолият кўрсатувчи шахс саналади. 3 Каримов И.А. Буюк келажагимизнинг ҳуқуқуий кафолати. – Тошкент, Шарқ нашриѐт-матбаа концерни Бош таҳририяти, 1993, 27-28-бет.

Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида» ги қонунининг 5моддаси 3-бандига мувофиқ таълим муассасаларида судланган шахсларнинг педагогик фаолият билан шуғулланишларига йўл қўйилмайди. Бизнинг назаримизда, замонавий ўқитувчи қиѐфасида қуйидаги фазилатлар намоѐн бўлиши керак: 1. Ўқитувчи жамият ижтимоий ҳаѐтида рўй бераѐтган ўзгаришлар, олиб борилаѐтган ижтимоий ислоҳотлар моҳиятини чуқур англаб етиши ҳамда бу борада ўқувчиларга тўғри, асосли Маълумотларни бера олиши лозим. 2. Замонавий ўқитувчининг илм-фан, техника ва технология янгиликлари ва ютуқларидан хабардор бўлиши талаб этилади. 3. Ўқитувчи ўз мутахассислиги бўйича чуқур, пухта билимга эга бўлиши, ўз устида тинимсиз изланиши лозим. 4. Ўқитувчи педагогика ва психология фанлари асосларини пухта билиш, таълим-тарбия жараѐнида ўқувчиларнинг ѐш ва психологик хусусиятларини инобатга олган ҳолда фаолият ташкил этиши керак. 5. Ўқитувчи таълим-тарбия жараѐнида энг самарали шакл, метод ва воситалардан унумли фойдалана олиш имкониятига эга бўлмоғи лозим. 6. Ўқитувчи ижодкор, ташаббускор ва ташкилотчилик қобилиятига эга бўлиши шарт. 7. Ўқитувчи юксак даражадаги педагогик маҳорат, чунончи, коммуникативлик лаѐқати, педагогик техника (нутқ, юз, қўл-оѐқ ва гавда ҳаракатлари, мимика, пантомимика, жест) қоидалари чуқур ўзлаштириб олишга эришишлари лозим. 8. Ўқитувчи нутқ маданиятига эга бўлиши зарур, унинг нутқи қуйидаги хусусиятларни ўзида акс эттира олиши керак: а). нутқнинг тўғрилиги; б). нутқнинг аниқлиги;

в). нутқнинг ифодавийлиги; г). нутқнинг софлиги (унинг турли шева сўзларидан ҳоли бўлиб, фақат абадий тилда ифода этилиши); жаргон (муайян касб ѐки қ мутахассисликларига хос сўзлар); варваризм (муайян миллат тилида баѐн этилаѐтган нутқда ўзга миллатларга хос сўзларни ноўрин қўлланилиши); вулғгаризм (ҳақорат қилиш, сўкишда қўлланиладиган сўзлар) ҳамда концеляризм (ўрни бўлмаган вазиятларда расмий сўзлардан фойдаланиш) сўзлардан ҳоли бўлиши, ўқитувчининг нутқи содда, равон ва тушунарли бўлиши керак; д). нутқнинг равонлиги; е). нутқнинг бойлиги (ҳикматли сўзлар, ибора ва мақоллар, маталлар ҳамда кўчирма гаплардан ўринли ва самарали фойдалана олиш). 9. Ўқитувчи кийиниш маданияти (содда, озода, бежирим кийиниши), таълим-тарбия жараѐнида ўқувчининг диққатини тез жалб этувчи турли хил безаклар (олтин, кумуш тақинчоқлар) дан фойдаланмаслиги, фасл, ѐш, гавда тузилиши, юз қиѐфаси, ҳатто, соч ранги ва турмагига мувофиқ равишда кийинишни ўзлаштиришга эришиши. 10. Ўқитувчи шахсий ҳаѐтда пок, атрофдагиларга ўрнак бўла олиши лозим. Ўқитувчи педагогик мулоқот жараѐнининг фаол иштирокчиси сифатида ўзида бир қатор сифатларнинг таркиб топишига эришиши зарур. Чунончи, у энг аввало, мулоҳазали, босиқ, вазиятни тўғри баҳолай оладиган, мавжуд зиддиятларни баратараф этишнинг уддасидан чиқа олиши зарур. Ўқувчи, ота-оналар ҳамда ҳамкасблари билан мулоҳот жараѐнида фикрини аниқ ва тўла баѐн этилишига аҳамият қаратиши мақсадга мувофиқ. Улар билан муносабат жараѐнида сўзни салбий ҳолатлар ҳақидаги далилларни келтиришдан эмас, аксинча, ўқувчи (ѐки ҳамкасби, ота-оналар) нинг муваффақиятларини эҳтироф этиши, уларнинг янада бойишига ишонч билдириши у билан тиллаша олишига имкон

беради. Мулоқот жараѐнида ўқитувчининг сўзларидан суҳбатдошига нисбатан хайриҳоҳлик, самимийлик, дўстона муносабат сезилиб туриши, шунингдек, имкон қадар кўтаринки кайфиятда бўлиши зарур. Ўқитувчи шахсининг мазкур талабларга мувофиқ келувчи қиѐфаси унинг ўқувчилар, ҳамкасблар ҳамда ота-оналар ўртасида обрў-эҳтибор қозонишини таҳминлайди. Педагогик маҳоратни эгаллаш йўллари. Ўқитувчи баркамол авлодни тарбиялаш жараѐнида иштирок этар экан, нафақат маънавий-ахлоқий маданияти билан атрофдагиларга ўрнак бўлиши, шу билан бирга, педагогик маҳоратини намоѐн эта олиши, етук педагог сифатида малакали кадрларни тайѐрлаш ишига ўзининг муносиб ҳиссасини қўшиши зарур. Педагогик маҳорат – юксак педагогик тафаккур, таълим-тарбия жараѐнига онгли, ижодий ѐндашув, методик билимларни самарали қўллай олиш қобилияти бўлиб, у доимий равишда педагогик билимларни ошириб бориш, янгиликлардан хабардор бўлиш, илғор технологияларни ўзлаштириш асосида таркиб топади. Ёш, шунингдек, таълим муассасасида бир неча йиллик меҳнат стажига эга бўлган ўқитувчиларнинг педагогик маҳоратга эга бўлишлари ўзини касбий жиҳатдан такомиллаштириш йўлида бир қатор шартларга амал қилиши ҳисобига таҳминланади. Улар қуйидагилардан иборат: 1. Мустақил ўқиб-ўрганиш (педагогика фанида рўй бераѐтган янгиликлар ҳақида Маълумотларни берувчи янги адабиѐтлар, Интернет материаллари, вақтли матбуот саҳифаларида чоп этилаѐтган Маълумотлар, шунингдек, илғор технологиялар билан танишиб бориш, уларда илгари сурилаѐтган ғояларни умумлаштириш, хулосалаш асосида мустақил лойиҳаларни тайѐрлаш). 2. Ҳамкасб тажрибали ўқитувчилар фаолиятини ўрганиш (таълим муассасасидан четга чиқмаган ҳолда ташкил этилиб, вақт, шунингдек, иқтисодий нуқтаи назардан самарали саналади. Тажрибали ўқитувчилар

фаолиятини ўрганиш улар томонидан ташкил этилаѐтган машғулотларни кузатиш, таҳлил қилиш асосида амалга оширилади. Бу борада олинган таассуротларни умумлаштириш асосида хулоса чиқариш мақсадга мувофиқдир). 3. Педагог ходимларни қайта тайѐрлаш ва малакасини ошириш курс (институт)ларида касбий малакаларини ошириш. 4. Доимий равишда илмий анжуманлар (назарий ва амалий конференция ҳамда семинарлар, педагогик ўқиш ҳамда тренинглар) да фаол иштирок этиш. 5. Республика ҳамда ривожланган хорижий мамлакатларнинг етакчи таълим муассасаларида уларнинг иш тажрибаларини ўрганиш (стажировка). Айни вақтда республикада «Устоз» жамғармасининг ҳомийлигида таълим муассасаларининг ўқитувчилар ривожланган хорижий мамлакатларда бўлиб, уларнинг таълим тизими ва иш тажрибаларни ўрганмоқдалар. Педагогик маҳоратни эгаллашда гуруҳли ва оммавий тадбирларда иштирок этиш ижобий натижалар беради. Бинобарин, бундай муҳитда ўзаро фикр алмашиш, шахсий мулоҳазаларни бошқалар томонидан билдирилаѐтган қарашлар билан таққослаб, уларнинг тўғрилиги, ҳаққонийлигига ишонч ҳосил қилиш, мавжуд билимларни янада бойитиш, хато ѐки камчиликларни аниқлаш ҳамда уларни баратараф этиш йўлларини топиш имконияти мавжуд. Педагогик маҳоратга эга бўлиш таълим-тарбия самарадорлигини таҳминлаш гарови бўлибгина қолмай, айни вақтда ўқитувчининг жамоадаги обрў-эҳтиборини ҳам оширади, ўқувчиларга унга нисбатан ҳурмат юзага келади. Касбий маҳоратни ошириш йўлида амалий ҳаракатларни ташкил этиш педагогик фаолиятда йўл қўйилган ѐки қўйилаѐтган хатолардан ҳоли

бўлиш, ўқувчилар, ҳамкасблар ҳамда ота-оналар билан муносабатда муваффақиятларга эришиш имкониятини яратади. Ўз даврларида Абу Наср Форобий, Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Сино, Алишер Навоий, Ян Амос Коменский, Лев Толстой, Ҳамза Ҳакимзода Ниѐзий, Абдулла Авлоний ва бошқалар ўз асарларида ўқитувчилик касби, унинг машаққатлари, шунингдек, ўқитувчи шахсида акс этиши зарур бўлган сифатлар хусусидаги қарашларни ѐритиш орқали ўзлари ҳам педагогик маданиятга эга эканликларини намоѐн этганлар. Бинобарин, педагогик жараѐннинг моҳиятини англамаган, болага нисбатан чуқур ҳурматда бўлмаган шахс таълим-тарбия самарадорлиги ва инсон камолотини таҳминловчи фикрга эга бўлмайди. Уларнинг педагогик маданиятлари негизини болани тушуна олиш, унга инсбатан инсонпарвар муносабатда бўлиш, вазиятни тўғри баҳолаш, юзага келиш эҳтимоли бўлган зиддиятларни ўз вақтида бартараф этиш, педагогик фаолиятнинг ҳақлиги, жамият тараққиѐти ҳамда педагогик жараѐнда ўқувчилар онгига сингдирилаѐтган эзгу ғояларнинг ҳаѐт мавжудлигини таҳминлашда қудратли омил (восита) эканлигига ишонч кабилар ташкил этади. Шуни алоҳида қайд этиш зарурки, бугунги кунда юқорида қайдэтилган сифат ва хусусиятлар педагогларимиз учун етарли дейиш қийин. Айни вақтда педагог ва психолог олимлар томонидан ўқитувчилар эгаллаши ва шакллантириши зарур бўлган, замонавий ўқитувчига қўйилаѐтган талаблар қаторида педагогик қобилиятларга алоҳида аҳамият беришни мақсадга мувофиқ деб топишмоқда. Ўқитувчининг касбий маҳоратини такомиллаштиришдаги баъзи бир қобилияти бўлмаса у бошқаси билан ўрнини тўлдиради ва бунда ўқув фаолиятига ҳеч қандай тўсиқ бўлмайди. Шу нарса аниқки педагогик маҳоратнинг доимий мукаммаллашуви ўқитувчининг ўз мақсадларини, педагогик фаолиятда пайдо бўладиган шахсий имкониятларини (характер хусусиятлари,

оғишишлар) англашни тўлиқ тушуниши лозим. Ҳар бир ўқитувчида аввало қуйидаги қобилиятлар шаклланган бўлиши талаб этилади: Қобилият - бу кишининг бирор фаолиятга яроқлилиги ва шу фаолиятни муваффақиятли амалга оширишдир. Педагогик қобилият - бу қобилият турларидан бири бўлиб, кишининг педагогик фаолиятга яроқлилигини ва шу фаолият билан муваффақиятли шуғуллана олишини аниқлаб беради. Узоқйиллар олиб борилган тадқиқотлар, педагогик қобилиятлар мураккаб ва кўп қиррали психологик билимлардан иборатлилигини кўрсатиб берди. Ана шу тадқиқот маълумотларидан фойдаланиб, педагогик қобилият тузилишида муҳим ўрин эгаллайдиган қатор компонентларни ажратиб кўрсатиш мумкин. Дидактик қобилиятлар - бу болаларга ўқув материалини аниқ ва равшан тушунтириб, осон қилиб етказиб бериш, болаларда фанга қизиқишуйғотиб, уларда мустақил фаол фикрлашни уйғота оладиган қобилиятдир. Дидактик қобилиятга эга бўлган ўқитувчи зарурат туғилганда қийин ўқув материалини осонроқ мураккаброғини соддароқ тушуниши қийин бўлганини тушунарлироқ қилиб ўқувчиларга мослаштириб бераолади. Академик қобилиятлар - математика, физика, биология, она тили, адабиѐт, тарих ва бошқа шу каби фанлар соҳасига хос кобилиятлардир. Қобилиятли ўқитувчи ўз фанини фақат курс ҳажмидагина эмас, балки атрофлича кенг, чуқур билиб бу соҳада эришилган ютуқлар ва кашфиѐтларни доимий равишда кузатиб бориб, ўқув материалини мутлақо эркин эгаллаб унга катта қизиқиш билан қарайди, ҳамда озгина бўлсада тадқиқот ишларини олиб боради. Кўпчилик тажрибали педагогларнинг айтишларича, ўқитувчи ўз фани бўйича бундай юксак билим савиясига эришиши бошқаларини қойил

қилиб ҳайратда қолдириши, ўқувчиларда катта қизиқиш уйғота олиш учун у юксак маданиятли ҳар томонлама кенг билимдон одам бўлиши лозим. Перцептив қобилиятлар – бу ўқувчининг тарбияланувчининг ички дунѐсига кира билиш, психологик кузатувчанлик, ўқувчи шахсини вақтинчалик, психик ҳолатлари билан боғлик, нозик томонларини тушуна билищдан иборат қобилиятлардир. Нутқ қобилияти - кишининг ўз туйғу ҳисларини нутқѐрдамида шу билан бирга мимика ва пантомимика ѐрдамида аниқ ва равшан қилиб ифодалаб бериш қобилиятидир. Ташкилотчилик қобилияти — бу биринчидан. ўқувчилар жамоасини уюштира билиш, унда жамоани жипслаштира олиш ва иккинчидан, ўзининг шахсий ишини туғри ташкил қила олиш қобилиятидир. Авторитар қобилият - ўқитувчининг ростгўйлик, иродавий уддабуронлиги, ўзини тута билиши, фаросатлилиги, талабчанлилиги каби иродавий ҳислатлари ҳамда қатор шахсий ҳислатларга шу билан бирга ўқувчиларнинг тарбиясида жавобгарликни ҳис этиш унинг эътиқоди, ўқувчиларга маънавий ва маърифий эътиқодни сингдира олишга ишонч каби ҳислатларга ҳам боғлиқдир. Коммуникативлик қобилияти - бу болалар билан мулоқотда бўлишга ўқувчиларга ѐндошиш учун тўғри йўл топа билишга улар билан педагогик нуқтаи назардан мақсадга мувофиқ ўзаро алоқа боғлашга педагогик тактнинг мавжудлилигига қаратилган қобилиятдир. Диққатни тақсимлай олиш қобилияти - бу қобилият бир вақтнинг ўзида диққатни бир қанча фаолиятга қарата олишда намоѐн бўлиб, ўқитувчи ишида ғоят муҳим аҳамиятга эгадир. Юқорида кўрсатиб ўтилган қобилиятлардан ташқари ўқитувчи инсон шахсининг мақсад сари интилиши уддабуронлик, меҳнатсеварлик, камтарлак каби қатор инсоний хислатларга эга бўлиши лозимдир.

Ўқитувчининг касбий фаолияти фавқулодда умумий ва хусусий қобилиятларни талаб қилади. Касбий-педагогик фаолиятнинг муваффақияти хусусий педагогик қобилиятлар га боғлиқ бўлади. Педагогик қобилиятларнинг қуйидаги гуруҳлари фарқланади: • объектга (талабага) нисбатан сезгирлик; • коммуникативлик – инсонларга юз тутиш, хайрихоҳлик, муомалалик; • перцептив қобилиятлар – касбий етуклик, эмпатия, педагогик туйғу; • шахс динамикаси – иродага таъсир эта олиш ва мантиқий ишонтира олиш қобилияти; • ҳиссий барқарорлик - ўзини бошқара олиш; • креативлик – ижодий иш қобилияти. Педагогнинг хусусий қобилиятларига билим, малака ва кўникмаларни эгаллаш фаолияти ва шахсни тарбиялаш қобилияти ҳам тегишлидир. Ўқитиш, ўрганиш ва ўргатиш бўйича қобилиятларига қуйидагилар киради: • талабани тушунишни кўриш ва сезиш, бундай тушунишнинг даражасини ва ҳарактерини ўрнатиш қобилияти; • ўқув материалини мустақил танлаб олиш, ўқитишнинг самара берувчи усул ва методларини белгилаш қобилияти; • материални етарли баѐн қилиш, унинг барча талабаларга тушунарлилигини таъминлаш қобилияти; • талабаларнинг индивидуаллигини ҳисобга олган ҳолда ўқитиш жараѐнини ташкил этиш қобилияти; • ўқитиш жараѐнида педагогик технологиялардан фойдаланиш қобилияти; • талабаларнинг катта одимлар билан ривожланишини ташкил этиш қобилияти; • ўзининг педагогик маҳоратини такомиллаштириш қобилияти;

• ўзининг тажрибасини бошқалар билан баҳам кўриш қобилияти; • мустақил таълим олиш ва мустақил такомиллашиш қобилияти. Педагогик жараёнга қаратилган педагогик қобилиятларга қуйидагилар киради : • бошқа инсоннинг ички ҳолатини тўғри баҳолаш, унга ҳамдардлик билдириш, ҳамнафас бўлиш қобилияти (эмпатия қобилияти); • тақлид қилиш учун намуна бўлиш қобилияти; • тарбия жараѐнида индивидуал хусусиятларни инобатга олиш қобилияти; • мулоқотнинг лозим топилган услубини, ўз ўрнини топиш, келиша олиш қобилияти; • ҳурмат қозониш, талабалар ўртасида обрўга эга бўлиш қобилияти. Педагогик қобилиятлар ичида педагогик мулоқотга бўлган қобилият алоҳида ажралиб туради. Ўқитувчининг талабалар билан давомий ва самарали алоқаларини ташкил этишни коммуникатив қобилият билан боғлайдилар. Коммуникатив қобилият – бу педагогик ўзаро алоқалар доирасидаги ўзига хос тарзда намоѐн бўладиган мулоқот қобилиятидир. Психологияга оид адабиѐтларда коммуникатив қобилиятларнинг бир неча гуруҳлари фарқланади: 1. Кишининг бошқа кишини билиши . Бу қобилиятлар гуруҳида кишига шахс сифатида, шахснинг алоҳида қиѐфаси, мотиви ва хаттиҳаракатларига баҳо беришни, кишининг ташқи кўриниши, хулқи ва ички дунѐси нисбатига баҳо беришни; савлати, имо-ишора, мимика, пантомимикасини «ўқий» олишни қамраб олинади. 2. Кишининг ўз-ўзини билиши . У ўз билимларини, қобилиятларини ўз ҳарактери ва ўз шахсининг бошқа қирраларини ҳамда

ташқаридан ва унинг атрофидаги кишилар унга нисбатан қандай баҳо бериши лозим бўлса, шундай баҳо беришни кўзда тўтади. 3. Мулоқот вазиятини тўғри баҳолай олиш . Бу вазиятни кўз атиш, унинг кўпроқ ахборот берадиган белгиларини танлаш ва унга диққатни жалб қилиш; юзага келган вазиятнинг социал ва психологик мундарижасини тўғри идрок этиш ва баҳолаш қобилиятидир. Мустақиллик йилларида Ўзбекистон Республикасида малакали (маҳоратли) ўқитувчиларни қўллаб-қувватлаш, уларнинг тажрибаларини оммалаштиришга алоҳида эҳтибор қаратилмоқда. Маҳоратли ўқитувчиларни аниқлаш мақсадида турли кўрик, танловлар ташкил этилмоқда. Хусусан, «Йил ўқитувчиси» Республика кўрик-танлови таълим муассасаларида фаолият олиб бораѐтган ўқитувчиларга педагогик маҳоратларини индивидаул равишда намойиш этиш имкониятини бераѐтган бўлса, «Йил мактаби» Республика кўрик-танлови ўқитувчиларга жамоа асосида таълим муассасасида қўлга киритилаѐтган ютуқларни оммага кўрсата олишлари учун шароит яратмоқда. Шунингдек, республика миқѐсида педагогик фаолиятда улкан ютуқларни қўлга кирита олган ўқитувчилар таълим қсида нуфузли саналувчи давлат мукофоти – Ўзбекистон Республикаси Халқ ўқитувчиси кўкрак нишонига сазовор бўлмоқдалар. Хулоса ўрнида шуни қайд этиш жоизки, «Кадрлар тайѐрлаш миллий дастури» Ўзбекистон республикасида таълим тизимида амалга оширилаѐтган ислоҳалар мазмунини ўзида акс эттирган муҳим юридик ҳужжат бўлиб, истиқбол учун йўлланмадир. «Кадрлар тайѐрлаш миллий дастури» да алоҳида таъкидланган миллий модел Ўзбекистон Республикасининг миллий-ҳудудий хусусиятларини инобатга олиш ҳамда илғор фан, техника ва технология ютуқлари асосида тайѐрланган кадр (мутахассис) – комил инсон ва етук мутахассис қиѐфасини ўзида тўлақонли акс эттирувчи намунадир.

«Кадрлар тайѐрлаш миллий дастури» ғояларининг амалиѐтга тадбиқ этилиши Ўзбекистон Республикасининг ижтимоий ҳаѐти учун муҳим саналган бир қатор ҳолатларнинг қарор топишига олиб келади. Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида» ги қонуни ҳамда «Кадрлар тайѐрлаш миллий дастури» ғояларини амалга ошириш жараѐнида ўқитувчи кадрлар муҳим рол ўйнайдилар. Комил инсон ва етук малакали мутахассис 4 махсус ташкил этилган педагогик фаолият жараѐнида тарбияланар экан, ушбу жараѐнда ўқитувчиларнинг ўрни беқиѐсдир. Шу боис уларнинг шахсида бир қатор ижобий маънавийахлоқий сифатлар намоѐн бўла олиши мақсадга мувофиқдир. “Маънавият асослари” фанини ўқитишда қуйидаги педагогик масалалар муҳим аҳамият касб этади: 1. “Маънавият асослари” фанини ўқитишга ижодий ѐндашиш зарур. Хусусан, мамлакатимиз тараққиѐтига хос далиллар, халқимизнинг тарихи, миллий-маънавий ва умуминсоний қадриятларга асосланиш, оддий ҳаѐтдан олинган мисолларни қўллаш ижобий натижа беради. 2. Фанни ўқитишда асосий манба сифатида Президент Ислом Каримов асарларига таяниш ва халқимизнинг оғзаки ижодиѐти намуналари, Ватанимизнинг бой тарихий меросига мурожаат қилиш орқали миллий ғоянинг негизларини тушунтириш зарур. Талаба ва ўқувчиларда миллий қадриятларни ўрганиш, уларни асраб-авайлаш, миллий қаҳрамонларимиз, улуғ аждодларимиз ҳаѐтига қизиқиш уйғотиш, улардан ўрнак олишга эҳтиѐж уйғотиш лозим. Ўқувчиѐшларда узоқ ва яқин ўтмиш тўғрисида бир томонлама, ўта содда, нотўғри тасаввур ҳосил бўлишидан сақланиш жуда муҳимдир. 3. Фанни ўқитишга ўта илмий ѐндашиш ѐки уни меъѐрдан ортиқ соддалаштиришга, ―насиҳатгўйликка‖, мавсумийликка берилиб кетишдан сақланиш керак. Ютуқ ва муаммоларни чуқур таҳлил этиш, 4 Баркамол авлод орзуси //Тузувчилар Ш.Қурбонов ва б., – Тошкент: Шарқ нашриѐт-матбаа концерни Бош таҳририяти, 1999. – 143-бет.

ѐшларнинг ўзини уларга жавоб топишга қизиқтириш, муҳокамаларда эркин иштирок этиши таъминланиши керак. Профессор-ўқитувчининг шахсий ибрати, таълим ва тарбия бирлигига амал қилиши ўта муҳимдир. 4. Маънавий таҳдидлар кескинлашган тарихнинг ҳозирги палласида вайронкор ғоялар, информацион хуружлар таъсирининг кучайиши барча давлатларда ҳам ҳалокатли оқибатларга, бунѐдкор ғояларнинг тантанаси эса жамиятни тараққиѐтга олиб боришини тарихий мисоллар билан исботлаш зарур. 5. Талаба-ўқувчилар бугунги ўтиш даврига хос қийинчиликларнинг илдизларини, эски тузумга хос боқимандалик кайфиятидан қутулишнинг осон кечмаѐтганини англаши, бундан халос бўлиш учун эса одамлардаги онг ва тафаккур ўзгаришига, уларда ўз имкониятларига таяниш, ташаббускорлик, фидоийлик туйғуси шаклланиши зарурлигини чуқур идрок этишлари лозим. 6. Талаба ва ўқувчиларнинг диққатини миллий истиқлол ғоясининг ҳаѐтбахш жиҳатларига қаратиш, унинг келажакка йўналтирилган, халқимизни пировард мақсадлар йўлида бирлаштирадиган мақсадлар билан суғорилган назария эканини уларнинг онгига сингдириш лозим. Мақсад ѐш авлоднинг бугунги таҳликали дунѐда оқ билан қорани фарқлайдиган кишилар бўлиб етишишига қаратилган бўлиши зарур. Бу борадаги ишларда узилиш бўлмаслиги, тасодифийликка, мавсумийликка йўл қўйилмаслиги, хўжакўрсинга иш қилинмаслиги, бундай салбий ҳолатлар рўй берганда зудлик билан уларнинг олдини олиш лозим. 7. Дарс бериш жараѐнида, маънавий-маърифий тадбирларда ҳаѐтдан, замондошларимизнинг кундалик фаолиятидан, турли соҳаларда қўлга киритилаѐтган ютуқлардан мисоллар келтириш билан ѐшларнинг фанга қизиқишини ҳосил этишга эришиш мумкин. Бунда оммавий ахборот воситалари хабарлари, жойлардаги уруш ва меҳнат фахрийлари,

замонамиз қаҳрамонлари, ижодкор ѐшлар билан учрашувлар, ўқитишнинг янги технологияларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ.

Хулоса Ўқитувчининг асосий вазифалари ва унинг шахсига қўйиладиган талаблар. «Кадрлар тайѐрлаш миллий дастури» ғояларини амалиѐтга тадбиқ этиш Республика таълим тизимида олиб борилаѐтган ислоҳотлар муваффақиятини таҳминлаш, таълим муассасаларида фаолият олиб бораѐтган ўқитувчи, тарбиячи, ишлаб чиқариш усталарининг маънавий қиѐфаси ҳамда касбий маҳоратларига ҳам боғлиқдир. Шахсни тарбиялаш иши ниҳоятда мураккаб фаолият жараѐни бўлиб, жуда қадимдан ушбу фаолиятга жамиятнинг етук кишилари жалб этилгандир. Мазкур ҳолат ѐш авлод тарбияси, унинг ташкил этилиши мазмуни нафақат шахс камолоти, балки жамият тараққиѐтини ҳам белгилашда муҳим аҳамиятга эга эканлигини англатади. Ўзбекистон Республикасида ўқитувчи кадрларнинг маънавий қиѐфаси, ақлий салоҳияти ҳамда касбий маҳоратига нисбатан жиддий талаблар қўймоқда. Чунончи, бу борада Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов қуйидагиларни қайд этади: «Тарбиячи – устоз бўлиш учун, бошқаларнинг ақл-идрокини ўстириш, маърифат зиѐсидан баҳраманд қилиш, ҳақиқий ватанпарвар, ҳақиқий фуқаро этиб етиштириш учун, энг аввало, тарбиячининг ана шундай юксак талабларга жавоб бериши, ана шундай буюк фазилатларга эга бўлиши керак» 5 . Юқорида қайд этилган фикрлардан бугунги кун ўқитувчиси шахсига нисбатан қўйилаѐтган талаблар мазмуни англанилади. Замонавий ўқитувчи қандай бўлиши зарур? Ўқитувчи (педагог) педагогик, психологик ва мутахассислик йўналишлари бўйича махсус маълумот, касбий тайѐргарлик, юксак ахлоқий фазилатларга эга ҳамда таълим муассасаларида фаолият кўрсатувчи шахс саналади. 5 Каримов И.А. Буюк келажагимизнинг ҳуқуқуий кафолати. – Тошкент, Шарқ нашриѐт-матбаа концерни Бош таҳририяти, 1993, 27-28-бет.

Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида» ги қонунининг 5моддаси 3-бандига мувофиқ таълим муассасаларида судланган шахсларнинг педагогик фаолият билан шуғулланишларига йўл қўйилмайди. Мустақиллик йилларида Ўзбекистон Республикасида малакали (маҳоратли) ўқитувчиларни қўллаб-қувватлаш, уларнинг тажрибаларини оммалаштиришга алоҳида эҳтибор қаратилмоқда. Маҳоратли ўқитувчиларни аниқлаш мақсадида турли кўрик, танловлар ташкил этилмоқда. Хусусан, «Йил ўқитувчиси» Республика кўрик-танлови таълим муассасаларида фаолият олиб бораѐтган ўқитувчиларга педагогик маҳоратларини индивидаул равишда намойиш этиш имкониятини бераѐтган бўлса, «Йил мактаби» Республика кўрик-танлови ўқитувчиларга жамоа асосида таълим муассасасида қўлга киритилаѐтган ютуқларни оммага кўрсата олишлари учун шароит яратмоқда. Асосий адабиётлар:

1. Олий таълим муассасалари учун қўлланма. – Т., Янги аср авлоди, 2001. 2. Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. –Т., Ўзбекистон, 2001. 3. Мирҳамидов М. Солижонов Ҳ. Юридик тил ва ҳуқуқшунос нутқи. Ўқув қўлланма. –Т., Университет, 2004. 4. Мухаммадиева О.М. Миллий ғоя, маънавият асослари ва ҳуқуқ таълими фанларини ўқитиш методикаси. Ўқув услубий мажмуа. ЎзМУ, 2012. 5. Нажимов М., Собуров Н. Ҳуқуқ: асосий тушунча ва тамойиллар. – Т., Адолат.2002. 6. Толипов У., Усмонбоева М. Педагогик технологияларнинг татбиқий асослари. – Т., 2006. 7. Эргашев И. ва бошқалар. Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар фани бўйича дарслик. Т., Академия, 2005. 8. Эргешова Д.Қ. Мутахассислик (юридик) фанларни ўқитиш методикаси:

O'xshashlar

Маънавият асослари таълимининг воситалари

Маънавият асослари фанини ўқитиш методикаси фан сифатида

Маънавият асослари фанининг мавзу доираси, максади ва вазифалари

Маънавий-маърифий ишлар жараёнида олий ўқув юрти талабаларида мустақиллик тафаккурини шакллантириш хусусиятлари

Маънавият асослари ўқув ишларини ташкил этиш, ўтказиш шакллари ва дарсларни режалаштириш