Ҳиндуизм - Manaviyat asoslari - Referatlar

Ҳиндуизм

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

94 KB

Ko'chirib olish

Ҳиндуизм Режа:  Жайнизм.  Таълимоти  Сикхизм.

Ҳиндуизм жуда мураккаб диндир. У бир томондан йирик ижтимоий ташкилот, иккинчи томондан турли динлар қоришмасидир. Ижтимоий ташкилот сифатида кастачилик асосига қурилган. Маълумки, мил. ав. VI асрда Ҳиндистонда буддизм дини вужудга келди. У брахманизмдаги бир неча жиҳатларни қабул қилган бўлсада, каста таълимотини инкор этди. Ўша даврда Ҳиндистондаги каста тузумини сақлаб қолишга, брахманизм динини ислоҳ қилиб, қайта тиклашга ҳаракат бошланди. Бу ҳаракат брахманизм билан буддизм ўртасидаги курашни ифодаловчи ҳиндуизм эди. Бу дин, асосан, Ҳиндистонда тарқалган бўлиб, мамлакат аҳолисининг 83%, яъни 650 млн. киши шу динга эътиқод қилади. Ҳиндуизм эътиқод қилувчилар сони жиҳатидан жаҳонда учинчи ўринда туради. Барча ҳиндуистларнинг сони 700 млн.ни ташкил этади. Йирик жамоалар Бангладешда (12 млн.), Индонезияда (3,6 млн.), Шри Ланкада (3 млн.), Покистонда (1,5 млн.), Малайзияда (1 млн.), АҚШда (0,5 млн.), Бутанда (0,3 млн.) мавжуд. Ҳиндуизм уни қабул қилмоқчи бўлганларга қўядиган биринчи ва асосий шарт Ҳиндистондаги каста тузумини қабул қилишдир. Диний қоришма сифатида ҳиндуизм орийлар гача бўлган динлар, ҳинд- скиф жамоаларининг ибтидоий диний тасаввурларини ва қадимги брахманларнинг буддизм билан аралашган қадимий урф-одатларини ўзида мужассам қилган. Шуниси қизиқки, ҳиндуизм ўзининг асоси ҳисобланадиган ведизм ва брахманизмдан ташқи кўринишда фарқланади. Унда янги брахманизм динлари, тўғрироғи, оқимлари мужассамдир. Уларнинг барчасини умумий жиҳатларига қараб бир гуруҳга жамлаш мумкин: тушунча ва қонунларнинг асл манбаи бўлган ведаларнинг муқаддаслиги; гуру (пир, устоз)нинг тан олиниши; муқаддас жойларга зиёратга бориш; санскритнинг муқаддас тил эканлиги; ва ниҳоят, сигирнинг муқаддас эканлиги. Бу беш қоида ёки ақида умум томонидан тан олинган бўлса-да, кўп сонли эътиқод қилувчилар орасида ўзига яраша фарқ ва ўзига хослик касб этган.

Ҳиндуизмда кейинги даврда ведалардан ташқари халқ оғзаки ижоди намуналари, жумладан, «Махабхарата» ҳам муқаддас ёзувлар қаторига қўшилган. Ҳиндуизмда ҳам брахманлар асосий ўринни эгаллайди. Шунинг учун ҳам мазкур адабиётларнинг кўпчилиги брахманлар томонидан яратилган. Улар эски ақидаларнинг замон талабига жавоб бермаслигини кўриб, янги қонун қоидаларга мос равишда турли оқимларни юзага келтирдилар. Улар шу йўл билан ўз рақиблари ҳисобланган буддистларга қарши кураш олиб бордилар. Ҳиндуизм брахманизмдан катта фарқ қилади. Унда Махабхарата ва бошқа шеърий матнлар қадимги санскрит тилидан замонавий ҳинд тилига таржима қилиниб, муқаддаслиги жиҳатидан асл матни билан бир хил ҳисобланади. Ҳиндуизм таълимотига кўра, брахманлар нафақат олий табақа вакилларидан, балки оддий халқ ичидан, ҳатто аёллардан бўлиши ҳам мумкин. Ҳиндуизмда тримурти (учлик) – Брахма, Вишну, Шива худолари асосий худолар саналиб, Брахма уларнинг энг каттаси – дунёни яратган худо ҳисобланади. Бироқ, ҳиндуизмда фақатгина Вишну ва Шивагагина сиғинадилар. Шунга биноан, ҳиндуизм икки асосий оқимга бўлинади: Шивага сиғинувчилар ва Вишнуга сиғинувчилар. Шива оддий халқ оммаси – камбағалларнинг илоҳияти ҳисобланади. У Ригведанинг биринчи нусхаларида Рудра номи билан зикр этилган. Атхарваведада Рудранинг роли ошиб боради. Яжурведада Рудра Агни тимсолида берилган. У Ишана, Ишвара, Махадева (буюк худо) номлари билан ҳам аталади. Ҳиндистонда шиваизмнинг ўн учга яқин асосий оқимлари мавжуд. Шивачилар орасида асосий оқим сифатида тридандиналар (уч таёқлилар) ва смартлар ( смрити сўзидан – ҳаққоний ривоятлар )ни айтиб ўтиш мумкин. Тридандиналарнинг маркази Варанаси бўлиб, унда таркидунёчиликда ҳаёт кечирадилар. Смартларнинг бир қисми роҳибликда, яна бир қисми – дунёвийлик ҳолатида яшайдилар. Ушбу оқимларнинг ҳар иккаласи ҳам фақат

брахманларнигина ўз сафларига қабул қиладилар. Дандилар , яъни зоҳидлар орийларга хос бўлмаган баъзи маросимларни ўтказадилар. Жумладан, шу оқимга кираётган пайтда оёқларининг пастки қисмидан қон чиқарадилар. Ўлганларни ерга дафн қиладилар ёки муқаддас дарёлардан бирига топширадилар. Шиваизмнинг катта оқимларидан яна бири лингачилар бўлиб, улар бўйинларига линга осиб юрадилар. Кимдир уни олтин, кумуш қутида олиб юради. Ибодат вақтида уни чап қўлларида тутиб турадилар. Лингачилар бир неча уруғларга бўлиниб, ўзаро қудачилик қилмайдилар. Йоглар ўзларини таркидунё қилган одам сифатида турли кўйга соладилар. Узоқ вақт нафас олмай ўзларидан кетадилар, бу вақтда улар Шива билан ёлғиз қоладилар; омма олдида ҳавога кўтариладилар; яна гипноз усулида ўргатилган эчки ёки илон ёрдамида садақа йиғадилар. Шиваизмнинг майда оқимлари орийлар га тегишли бўлмаган анъаналар билан суғорилган. Дейлик, Шактра ёки Шакта оқими ҳайвон ёки одамларни қурбон қилиши билан ажралиб туради. Ҳозир турли бало-офатлар пайтида қилинадиган бундай қурбонликлар ё йўқ бўлиб кетган, ёки махфий равишда амалга оширилади. Халқ орасида Шиванинг 1008 та номи бор. Вишну – ҳозирги Ҳиндистон пантеонида биринчилик учун курашаётган иккинчи илоҳиятдир. Ригведада табиатга жон ато этувчи қуёш худоси Вишну биринчи даражали илоҳиятдир. Унда Вишну жуда сахий қилиб тасвирланган. Ибодат пайтида уни Савитар, Рохита, Суря, Адита номлари билан ҳам атайдилар. У бутун коинотни уч қадамда босиб ўтиши ва ҳавода муаллақ юра олиши хусусияти билан тавсифланади. Ярим инсон, ярим худо шаклидаги қаҳрамон Кришна Вишнуга қўшилиб кетган деб тасаввур қилинади. Махабхарата ва Рамаяна достонларида Аватара , яъни инсоннинг Вишнуга қўшилиб кетиши ҳақида сўз юритилади. Вишну гоҳида тўрт қўлли қилиб тасвирланади. Вишнунинг оммавий ибодат маросимлари баъзан жуда мураккаблашиб узоқ вақт давом этади. У ҳеч қачон инсон ёки ҳайвоннинг қурбонлик қилишни талаб қилмаган.

Кришна (« қора» ) ўзининг табиий келиб чиқишига кўра жуда мураккаб образдир. У ҳақда олов, чақмоқ, момоқалдироқ, осмон, қуёш билан боғлиқ афсоналар мавжуд. Кришна жанговор, енгилмас қаҳрамон сифатида таърифланади. У урушда ҳам, севгида ҳам енгилмас баҳодир, аммо жуда айёр табиатга эга. Халқ орасида у эротик илоҳият ҳисобланади. Кришнага сиғинувчилар, асосан, Маттра шаҳри ва унинг атрофларида яшайдилар, шунингдек, у Бенгалия ва Ориссада ҳам катта шуҳратга эга. Вишнуизм байрамлари турли-туман: баъзилари умумий, баъзилари эса табақаларга ажратилган ҳолда ўтказилади. Улар асносида дуолар ўқиш, таъзим бажо келтирилади, оммавий диний маросимларда қатнашилади, турли ҳадия ва қурбонликлар аталади, шунингдек, ибодатхона яқинидаги ёки ичидаги муқаддас ҳовузда чўмилиш мажбурийдир. Бу маросимлар баъзи пайтда бир неча кунга ҳам чўзилиб кетади. Уларда фақатгина руҳоний раҳбарлигида ҳадиялар (пул, қимматбаҳо буюм ёки қимматли тошлар) худоларга ҳамда руҳонийларга аталади. Қурбонликлар турли гуллар, хушбўйликлар, овқатлардан, худолар номига атаб озод қилинадиган ёки сўйиладиган ҳайвонлардан бўлади. Сигир қадимдан ҳиндлар эътиқодида муқаддас ҳайвон ҳисобланган. Шунинг учун уни қурбонлик қилиш ёки бошқа мақсадларда ўлдириш катта гуноҳ ҳисобланган. Сигирнинг беш маҳсулоти (сут, сузма-творог, сариёғ, сийдик ва тезак)дан тайёрланган панчагавям ҳиндуийлар эътиқодида одамларни ва уйларни поклашда алоҳида кучга эга. Сигир муқаддас ҳайвон ҳисобланганлиги учун у худолар билан бир қаторда эҳтиром қилинади. У кейинчалик «тирик бут»га айланиб, Шиванинг маъбудлик ўрнини тўлдирди. Вишнуизмда ҳам ўзининг муқаддас ҳайвони бор. У маймундир. Ригведада Вришакани (эркак маймун) тимсолида Хануманнинг аждодини кўриш мумкин, деган ривоят келтирилади. Шунинг учун маймун Рам («Рамаяна» достонидаги одам-худо)нинг иттифоқчиси маймун-худо Хануманнинг вакили сифатида улуғланади.

Бундан ташқари, илон, шер, фил, баъзи қушлар ҳам илоҳийлаштирилади. Умуман олганда, ҳиндуизмда деярли ҳар бир Ҳиндистон ҳайвони худо ёки худонинг ҳамроҳи деб эътиқод қилинади. Ҳиндуизмда байрамлар маълум бир оқимга тегишли бўлса-да, улар оммавий тарзда нишонланади. Масалан, Кришна (август) ва Шиванинг (февраль) туғилган кунини нишонлашда шивачилар ҳам, вишнучилар ҳам, гарчи байрамга ҳар бир оқим ўзича маъно берса-да, тенг иштирок этадилар. Қадим замонлардан улуғ байрамлар қаторида муқаддас жойларни зиёрат қилиш Ҳиндистон диний ҳаётида муҳим аҳамият касб этган. Ведаларда фақатгина айрим жойларни зиёрат қилишга рухсат этилган бўлса, Махабхаратада Ҳиндистоннинг шимолида жойлашган бир неча муқаддас зиёратгоҳлар аниқ кўрсатиб ўтилган. Ҳиндуизмнинг ақидавий, маросимий ва рамзий соҳалардаги жуда ҳам мураккаб тизими унга эътиқод қилувчиларнинг турлича талқинида яна ҳам мураккаблашиб кетади. Гарчи, ҳиндуизм илоҳиётчилари томонидан уни анимистик ва бутпарастлик асоратларидан тозалаб, тараққий этган динлар қаторига кўтаришга ҳаракат қилсалар-да, халқ оммаси доирасида у жуда ҳам содда, бут ва руҳларга сиғиниш хусусиятларини тўла сақлаган ҳолда давом этмоқда. Жайнизм. Жайнизмнинг келиб чиқиши ҳақида кўплаб афсонавий ривоятлар мавжуд. Ригведа китобида жайнизмнинг икки тиртхакар лари (йўл тузувчи, руҳларни озод қилувчи) Ришабха ва Ариштанем ҳақидаги ривоят келтирилган. Улардан биринчиси – Ришабха жайнизм таълимотининг асосчиси ҳисобланади. Бу ривоятларда Ришабха шахсида илоҳият Нарояна, яъни Вишну мужассам бўлган. Бу маълумотлар жайнизмнинг веда динларидан ҳам қадимийроқ эканлигини кўрсатади. Жайнизм дини вакилларининг эътиқод қилишича, бу таълимотга 24 тиртхакар (пайғамбар ёки авлиё) асос солган. Уларнинг барчаси кшатрийлар хонадонидан бўлган. Ушбу тиртхакар ларнинг 22 таси ҳақида маълумот деярли йўқ, 23-си – Вардхамана Махавирадан 250 аввал яшаган

Паршванадха – Банорас подшоҳи Ашвасаннинг ўғли бўлган. Бироқ роҳиблик йўлини ихтиёр этиб, отасининг саройини тарк этган. У ўзидан кейин жуда ҳам чиройли низомга солинган диний кўрсатмалар қолдирган. Вардхамананинг ота-онаси, оила аъзолари Паршванадханинг динида бўлганлар. Вардхаманада ёшлигидан жайнизм таълимотига кучли қизиқиш пайдо бўлган. Шундай қилиб, Вардхамананинг ўзи жайнизмнинг навбатдаги ва сўнгги тиртхакари бўлиб етишган. Вардхамана мил. ав. VI асрда (599 й.) Ҳиндистоннинг Бихар штатида бой кшатрий оиласида туғилди. Отаси Сиддхардха Жнатрик қишлоғининг кшатрийлар сулоласи бошлиғи эди. Онаси Трисала Личчхави сулоласидан бўлган машҳур подшоҳ Вайшали ҳукмдори Четакининг синглиси эди. Магадхи подшоҳи Бимбисара Четакининг қизи Чилланага уйлангач, Вардхамана қудратли Магатхи сулоласи билан қариндош бўлди. Бунинг натижасида унинг олдида олий даражада таълим олиш, илм ва санъатнинг барча соҳалари билан танишиш имкони пайдо бўлди. У Яшода исмли қизга уйланди ва ундан қиз фарзанд кўрди. Айнан мана шу қизининг эри Жамали Махавиранинг биринчи шогирди, кейинчалик эса, жайнизм ибодатхонасининг ҳиндуизмдан ажралиб чиқишининг ташаббускори бўлди. Вардхамана ўттиз ёшигача оддий дунёвий кишилардек ҳаёт кечирган. Кейин эса барча мулкидан воз кечиб, кўп йиллар саёҳат қилган. Доимий ўй-фикрга чўмиб, ўзини ички изтироблар домига ташлаган. 13 йилдан кейин Паршванадха тепалигида гўёки, «ботиний» билимга эга бўлади. Бу энг олий билим бўлиб, Вардхаманани 42 ёшида шодлик ва қайғулардан буткул озод қилган ва уни юқори даражадаги диний устозларга бериладиган Жина номи билан машҳур қилди. Кейинчалик унга Махавира («улуғ қаҳрамон») унвони берилди. Махавира ўзининг кўп йиллик саёҳатлари давомида кўплаб инсонларни ўзига эргаштирди. Унинг шогирдлари нигрантха («кишандан озод қилинганлар») деб атала бошланди. Вардхамана Махавира роҳиблар, оддий эркак ва аёл инсонлар баробар эътиқод қила оладиган диний таълимотга асос солди. Махавира мил. ав. 527

йили 73 ёшида вафот этди. Жайнизм адабиётида келтирилишича, у нирвана – сўнгги озодлик ҳолатига эришган. Таълимоти. Жайнизм таълимотининг асосий ғояси деярли барча ҳинд динлари учун умумий бўлган кармалар ва нирвана ҳақидаги таълимот ҳисобланади. Нирванага эришган инсон қайта туғилишдан озод бўлади. Бунга эса фақат таркидунё қилганларгина эришиши мумкин, холос. Шунинг учун ҳам ушбу таълимотда таркидунёчиликка алоҳида эътибор берилади. Инсон дунёда ўзининг барча эҳтиросларидан воз кечгач, ўз нафсини тийиши, ўз-ўзини енгиши – янги карма ҳосил бўлишига йўл қўймайди. Натижада карма нинг кучи емирилиб, унинг руҳи кишанлардан озод бўлади. Кишининг карма си қанчалар заифлашса, унинг ички дунёси шунча бойиб боради. Бу жараён руҳнинг тўла озод бўлгунигача давом этади. Ва, ниҳоят, руҳнинг бутунлай озод бўлиши – нирвана ҳолати юз беради. Дунёвий кишидан ҳам, таркидунё қилган роҳибдан ҳам маълум ахлоқий қоидаларни бажариш талаб қилинади. Чунки ҳаётнинг мақсади руҳни ёмон карма дан сақлаш, янги карма нинг юзага келишига йўл қўймаслик, борини ҳам аста-секин йўқ қилиб юборишдан иборат. Бунинг учун дунёвий одам беш нарсага амал қилиши керак: биринчиси – зарар етказмаслик ( ахинса ), иккинчиси – рост сўзлаш ( сатя ), учинчиси – ўғирлик қилмаслик ( астея ), тўртинчиси – зино қилмаслик ( брахмачаря ), бешинчиси – таъмагирлик қилмаслик ( апариграха ). Мана шулар инсоннинг ахлоқий мезонини ташкил қилади. Бундан ташқари, у яна икки асос – чин эътиқод ва тўғри билим тамойилларига ҳам амал қилиши лозим. Уларнинг биринчиси жайнизм динига эътиқод қилишни билдирса, иккинчиси – руҳнинг абадий озодлиги ва ҳаётнинг ҳар бир жисмда мавжудлигини билишдир. Роҳиблар учун бир мунча мураккаб қоидалар ишлаб чиқилган. Жайнизм таълимоти борлиқнинг илоҳият томонидан яратилгани ва унинг борлиқ устидан назорат қилиб туришини тан олмайди. Унга кўра, руҳ – абадий мавжудот, олам эса азалийдир. Руҳ моддий танани енгиб ўтиб, абадий ҳаётга етиши мумкин. Махавиранинг фикрича, дунёдаги ҳар бир

жисм, унинг жонли ёки жонсиз бўлишидан қатъи назар, қандайдир даражадаги англаш хусусияти билан яратилган. Шунинг учун жайнизмда ахинса – зарар етказмаслик қоидасига кўпроқ эътибор берилади, яъни жонли ёки жонсиз нарсаларга озор етказмаслик талаб қилинади. Махавира ведаларнинг улуғлигини инкор этди ва веда урф-одатларига брахманларнинг ҳукмронлигига қарши чиқди. У инсонни маънавий юксакликка олиб борувчи ҳаёт қонунларини, ашаддий роҳибликни, руҳни озодликка олиб чиқувчи деб ҳисобланган нафсни тийиш фазилатини кенг тарғиб этди. Махавира жайнистларнинг диний ташкилотига асос солди. Унинг ашаддий роҳиблик тамойиллари ва содда баён қилинган таълимоти кўпчиликни ўзига жалб қилди. Унинг ганадхара («мактаб бошлиқлари») номи билан машҳур бўлган 11 шогирди бўлиб, улар Махавиранинг вафотидан кейин унинг таълимотини давом эттирганлар. Жайнизмнинг асосий қоида-тамойилларини ўз ичига олган 45 та асар мавжуд бўлиб, улар Махавира томонидан битилган. Бироқ, мил. ав. III аср атрофида оғзаки матнларни китоб ҳолатига келтириш мақсадида қилинган ҳаракатлар оқибатида жайнизм икки оқим – шветамбарлар ёки светамбарлар («оқ кийим кийганлар») ва дигамбарлар («мовий кийим кийганлар»)га бўлиниб кетган. Дигамбарлар жайнизмнинг асл ҳолатини сақлаб қолишга кўпроқ аҳамият берганлар. Улар Ришабханинг қадимий қонунини йўқолган деб ҳисоблаб, шветамбарлар даги матнларни ҳақиқий эмас деб эълон қилдилар. Жайнизмнинг икки оқимга бўлиниши ҳар икки оқимнинг ўзига хос урф-одатлари, кийиниши ва бошқа ҳаётий қирраларнинг шаклланишига сабаб бўлди. Ваҳоланки, улар асосий диний қоидаларда ўзаро фарқланмайдилар. Ҳозирги кунда дунёда бир ярим миллиондан ортиқ жайнистлар мавжуд. Улар, асосан, Ҳиндистоннинг Ражпутан, Ғужарот ва бир қатор жанубий минтақалари, Мадхя, Бхарат штатларида истиқомат қиладилар.

Сикхизм. Ҳозирда сикхизм динига эътиқод қилувчиларнинг сони 17 млн. атрофида бўлиб, бу динга бўлган қизиқувчилар сони ортиб бормоқда. Шуниси қизикки, XV аср охири ёки XVI аср бошларида соф диний ислоҳот шаклида бошланган сикхизм ҳаракати XVII асрнинг иккинчи ярмига келиб ўз эътиқод қилувчиларини фаол ҳарбий анъаналар билан суғорилган сиёсий ташкилот атрофида жамлади. Бундай ўзига хос тараққиётнинг натижаси шу бўлдики, ўтган аср бошларида кичкинагина ҳарбий-диний жамоа Ранжид Сингх асос солган кучли давлатга айланди. Сикхизм дини Панжобда гуру (устоз) Нанак (1469-1539) томонидан асос солиниб, унга эргашганлар ўзларини сикхлар , яъни шогирдлар деб аташган. «Сикхизм» атамаси ҳам шу сўздан олинган. Нанакнинг вафотидан кейин унинг таълимотини 9 та гуру ривожлантирганлар. Хусусан, тўққизинчи гуру Говинд Сингх (1675-1708) бу ишда муҳим роль ўйнаган. Улар ягона таълимотни тарғиб қилган ягона гуру нинг 10 қиёфада намоён бўлади деб ҳисобланганлар. Сикхизм талқинида ҳиндуизмдаги Брахма, Вишну, Шива ва исломдаги Аллоҳ бир илоҳиятда мужассам бўлади. У ниргун («сифатлардан холи») ва сагун («сифатлар эгаси») деб талқин қилинади. Унинг асосий ҳолати ниргун бўлиб, бу ҳолат ҳар қандай сифатлардан холидир. Бироқ, инсон уни қандайдир сифатлар орқали таниши учун у ўз хоҳиши билан сагун ҳолатига ўтади. Сикхизм таълимотига кўра, илоҳият – Яратувчи, Сақловчи, Вайрон қилувчи (Браҳма, Вишну, Шивалардек) сифатларни ўзида мужассам қилади. У қудратли ва ҳукмдордир. Унинг томонидан яратилган дунё эса ўзгарувчан ва фонийдир. Илоҳият эса – абадий. У азалда ҳам, ҳозирда ҳам, келажакда ҳам мустақил равишда мавжуддир. Азалийлик, вақтдан ташқарида бўлиш, туғилмаганлик, ўлмаслик каби унга берилган сифатлар унинг моҳиятини англатади. Худога бўлган муҳаббат, ишонч, садоқат йўлини тутган ҳар бир инсон Унга етишиши ва У билан бирлашиб кетиши мумкин. Худога ибодат қилиш, сикхизм таълимоти бўйича, асло дунёвий ҳаётдан узилишни, роҳиблик йўлини тутишни англатмайди, аксинча, ҳаётда фаолликни, тўла

меҳнатни ва оиладаги ўз вазифасини бажаришни англатади. Бу тамойилларга тўла амал қилиш пировард натижада туғилишлар занжирининг узилишига ва инсоннинг худо билан бирлашиб кетишига олиб келади. Ҳар ким худо билан бевосита мулоқотда бўлиши мумкин. Сикхизм Ҳиндистон халқи диний тафаккурининг бир босқичи сифатида кучли ислоҳотчилик ҳаракатлари заминида юзага келди. Бу ҳаракат Рамананд, Горакхнатх, Чайтаньях, Кабир ва Валлабхачарья номлари билан боғлиқ бўлиб, бутун XVI асрни ўз ичига олди. Бу даврда ҳиндуизм каби сикхизмга ҳам исломнинг таъсири кучли бўлди. Бу жойда маданиятлар орасидаги доимий кураш ўз аксини топди. Нанак ҳам Кабир каби ҳиндуизмни будпарастликдан тозалаб, исломга яқинлаштиришга ҳаракат қилди. Тадқиқотчиларнинг фикрича, сикхлар бир Худога эътиқод қиладилар. Бу дин бошқа илоҳ ва бутларга ибодат қилишни, ҳиндуизмнинг йирик зиёратгоҳларига боришни, фолбинлик ва сеҳр-жодуга ишонишни тақиқлайди ҳамда туғилиш ва ўлим билан боғлиқ бўлган поклаш маросимларини тан олмайди. Сикхизм ижтимоий система сифатида каста табақаланишини инкор этади ва бу йўл билан брахманларнинг туғилиш, ўлим ва никоҳ маросимларидаги раҳбарлик мавқеига барҳам беради. Бошқа динлар каби сикхизм ҳам ўзининг муқаддас китобига эга. Унинг муқаддас китоби – Адигрантх («Бошланғич китоб») бўлиб, бешинчи гуру Аржун (1581-1606) томонидан тузилган. У шунингдек, Гурурантх («Гуру китоби») ёки Грантхсаҳиб («Соҳибнинг китоби») номлари билан ҳам аталади. Унга аввал дастлабки беш гуру нинг, кейинчалик эса бошқа гурулар нинг мадҳиялари кирган. Жумладан, Кабирнинг, Намдевнинг, Фаридиддин Ганжишакарнинг (XV аср) мадҳиялари билан бир қаторда бир неча Бхакти ва суфийлик ҳаракати намояндаларининг ҳам мадҳиялари кирган. У панжоб тилида ёзилган бўлиб, ҳозирги кунда Амритсардаги сикхларнинг бош ибодатхонаси ҳисобланмиш «Олтин Ҳарам»да сақланади. Кейинги йилларда сикхизмда ҳиндуизм одатларини ўзлаштириб олган дин вакиллари билан соф сикхлар орасида бўлиниш кузатилмоқда. Биринчи

гуруҳ намояндалари томонидан энг муқаддас жойларнинг ишғол этилиши, 1926 йили Панжоб сиёсий майдонида «Ақолий Дал» ҳаракатининг юзага келишига сабаб бўлди. Диний тамойиллар асосида тузилган бу ҳаракат намояндалари мусулмонлар, ҳиндуийлар ва сикхларнинг сиёсий тенглигини талаб қилиб чиқдилар. 1947 йили Ҳиндистоннинг иккига бўлиниши натижасида мусулмонлар Панжобнинг Покистонга тегишли қисмига, ҳиндуий ва сикхийлар эса Панжобнинг Ҳиндистонга тегишли қисмига кўчиб ўтганларидан кейин бу ҳаракатнинг таъсири кучайди. ХХ асрнинг 50-60-йилларида бу ҳаракат ягона ирқ ва тил масаласидан келиб чиқиб, Панжоб штати тузилишини талаб қилди. Натижада 1966 йили шундай штат ташкил этилди. Ҳозирги кунда бу штатда Ҳиндистон сикхийларининг 80 фоизи истиқомат қилади. ХХ аср 90-йилларининг бошида сикх жамоасининг сони 14 млн. кишига тенг эди. Улар Ҳиндистондаги динларнинг катталиги жиҳатидан тўртинчиси ҳиобланади. 60-йилларнинг ўрталарига келиб, минтақавий сикхизм ҳаракатлари сиёсий тус олиб, сикхларнинг мустақил, ягона Холистон давлатини тузишга қаратилди. Ҳозирги кунда ҳам Ҳиндистон сиёсатида сикхизм омили катта ўрин тутади. Сикхизм тақдири ҳиндуизмнинг улкан ва кўп қиррали денгизида ортга чекинмоқда. Буни ҳиндуизм ибодатхоналари йўлларида таркидунё қилган сикхларнинг тез-тез учраётганлиги тасдиқлайди.

Адабиётлар 1. Беруний, Абу Райҳон. Ҳиндистон // Беруний А.Р. Танланган асарлар. II том. Т., 1968. 2. Шри Шримад А.Ч. Бхагавад-Гита. М., 1990. 3. Бонгард-Левин Г.М. Древнеиндийская цивилизация. М., 1980. 4. Бэшем А. Чудо, которым была Индия / Пер. с англ. М., 1977. 5. Гусева Н.Р. Джайнизм. М., 1968. 6. Гусева Н.Р. Индуизм. История формирования. Культовая практика. М., 1977. 7. Индуизм. Джайнизм. Сикхизм. Словарь. М., 1996. 8. Луния Б.Н. История индийской культуры с древних времен до наших дней. М., 1960. 9. Невелева С.Л. Мифология древнеиндийского эпоса (Пантеон). М., 1975. 10. Радхакришнан С. Индийская философия. Т. I - II . М., 1956-1957. 11. Сигх Мохиндер. Угнетенные касты Индии. М., 1951. 12. Снесарев А.Е. Этнографическая Индия. М., 1981. 13. Темкин Э.Н., Эрман В.Г. Мифы Древней Индии. М., 1982 .

O'xshashlar

Ноанъанавий диний тизимлар

Манихейлик

Манихеизм

Ҳиндистон динлари - ведизм, брахманлик, ҳиндуийлик, жайнизм ва сикхийлик

Ҳиндистон динлари - ведизм, брахманлик, ҳиндуийлик, жайнизм ва сикхийлик