Адолат мезони. Миллий маънавиятимизда халқ ҳокимиятчилигига муносабат - Manaviyat asoslari - Referatlar

Адолат мезони. Миллий маънавиятимизда халқ ҳокимиятчилигига муносабат

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

112.5 KB

Ko'chirib olish

Адолат мезони. Миллий маънавиятимизда халқ ҳокимиятчилигига муносабат 1-фасл. Адолат муаммоси. Адолат муаммоси доимо инсониятнинг диққат марказида бўлиб келган. Бу тушунча сиёсатшунослик фанининг бош мавзуларидан бири эканлиги яхши маълум. Аммо адолат аввало маънавий қадриятдир. У аслида маънавиятнинг ижтимоий ҳаётдаги зуҳуридир. Бунга буюк аждодларимизнинг кўп асрли мероси гувоҳ. Албатта, ижтимоий ҳаётда адолатнинг қай даражада барқарор бўлиши башарият маънавий такомилининг турли даврларида, турли минтақаларда турлича омилларга боғлиқ бўлган. Масалан, ибтидоий жамоа одами ўз уруғи ва қабиласи кўламида фикр юритган бўлса, қадим Юнонистонда бошқачароқ, Ўрта аср христиан дунёсида бир хил, ислом минтақасида ўзгача бир тусда талқин этилган. Адолат муаммосининг яна бир мураккаблиги у турли соҳаларга татбиқ этилганда турлича талқин этилади. Масалан, миллий (аниқроғи, миллатлар аро) адолат, диний (динлар аро, турли дин вакиллари аро, турли диний тизимлар нуқтаи назаридан) адолат, иқтисодий адолат, ижтимоий (яъни турли ижтимоий тоифалар аро) адолат, қозиликдаги (икки даъволашувчи шахс аро) адолат ва ҳ.к. Буларнинг ҳар бирида адолат тимсоли ўзига хос тарзда тасаввур этилади. Қазоватда, мисол учун, Европа анъанасига кўра у икки паллали тарозу шаклида тасаввур қилинган. Икки томон даъволашганда, қатъий ҳукм чиқариш учун, балки ноилож тарозунинг бир палласига тош қўйишга тўғри келар. Аммо ижтимоий адолат мезони бугунги кун воқелигида унчалик жўн тасаввурларга мувофиқ келмаслигини тушуниб етмоғимиз зарур. Миллий маънавиятимизнинг минг йиллик тажрибаси, ҳаёт мантиқи, башарият фикри етишган илғор тамойиллар бизни шунга ундамоқда. Фикрни ойдинлаштириш учун ташбеҳни бадиият дунёсидан бошласак. Маълумки, ҳар бир санъат ўз имкон доирасида ҳаёт ҳақиқатини акс

эттиришга уринади. Янги-янги тасвир воситалари топилган сари воқеликни бадиий идрок этишимиз ҳам такомиллашиб боради. Санъат турлари ичида тарихан энг янгилари бўлмиш кино ва телекўрсатувлар ўз имкониятлари билан ҳаётни асл мураккаблигида ёрқин идрок этиш имконини бера олганлиги туфайли ХХ аср авлодининг энг севимли томошасига айланди. Дастлаб экранда воқелик фақат оқ ва қора бўёқлар зидлашувида ифодаланар эди. Ўша пайтларда бизга ҳаётни фақат “бизникилар” ва “душманлар” (“қизиллар” ва “оқлар”, “советлар” ва “фашистлар”, “меҳнаткашлар” ва “эзувчилар”) аро кураш сифатида кўрсатишди. Дунёнинг ҳолати гўё зулмат ва нур, “социализм” ва “капитализм”, “прогрессив” ва “реакцион” кучларга тақсимланган ҳолда намоён этилди. Аста-секин ҳаётимизга рангли фильмлар, рангли телеэкран кириб кела бошлади. Атроф-воқеликнинг турфа жилоларга бой эканлиги жаҳоннамода рўйи-рост кўринди. Аммо то 90-йиллар бошланишигача дунё ўзгарса ҳам, собиқ СССРнинг ҳукмрон мафкураси ўзгармади: воқеликнинг моҳиятини изоҳлашда асл ҳақиқат битта - Маркс таълимоти, қолган барча нуқтаи назарлар ё номукаммал, ёки ҳақиқатга зид, яъни реакцион деб қараш давом этди. Шунга биноан дунё ҳам икки қутбли талқин этилди. Ҳаёт икки ўзаро зид кучнинг муросасиз курашидан иборат деб уқдириш давом этди. Бу курашда ҳар бир инсон жабҳанинг ё у тарафида, яъни “душман”, “бегона”, ё бу тарафида, яъни, “дўст”, “ўзимизники” бўлиши шарт эди. Бундай ёндошув қанча-қанча бегуноҳ жонларни қурбон этганлиги, не-не эзгу ниятларни барбод айлагани ҳозир ҳеч кимга сир эмас. Аллоҳга беадад шукрлар бўлсин-ким, бундай алаҳсираш, ваҳшатли босинқираш биз учун ўтмиш бўлиб қолди. Мустақиллик шарофатидан дунёга очиқ кўз билан қараш имкониятини қўлга киритдик. Энди билсак, дунё кўп қутбли экан, ҳаёт мураккаб, кўп қиррали тизимдан иборат экан. Келажак ҳам муросасиз кураш, зидлашув билан эмас, яратувчилик меҳнати, дўстлик ва инсонларнинг ўзаро бир-бирини тушунишга интилиши билан файзли бўлар экан. Ҳатто бир миллатнинг хавфсизлигини таъмин этиш, жамият

барқарорлиги ва ижтимоий тараққиёт кафолатлари ҳам бир эмас, икки эмас, турли омилларнинг ўзаро уйғунлиги билан боғлиқ экан. Дастлабки бобларда бу ҳақда батафсил тўхтаб ўтилди. Бу боб эса миллий маънавиятимизнинг асосий қадриятларидан бўлмиш адолат ҳодисасининг ижтимоий ҳаётда ўзлигини қандай намоён этиши хусусидадир. Адолат маънавиятнинг инсонлар аро муносабатларда намоён бўлишидир. Маънавият нуқтаи назаридан инсонларнинг бир-бири билан ҳар қандай муносабати сиёсат соҳасига оиддир. Дарҳақиқат, кенг маънода, инсоннинг уйда аҳли оиласи билан қилган муомаласи ҳам, кўчада таниш-нотаниш, қариндош-бегоналар билан қилган муомаласи ҳам, иш юзасидан ҳамкасблари, бошлиқлари, ходимлари ва мижозлар билан қилган муомаласи ҳам сиёсат. Аммо «авом» наздида давлат миқёсидаги сиёсат «катта сиёсат» деб ҳисобланиб, катта сиёсат билан катталар шуғулланади, биз кичик одамларга бундай катта доирадаги сиёсатга аралашиш жоиз эмас, деган мазмундаги қараш анча кенг тарқалган. Инсонлар бир-бири билан қандайдир бир шаклдаги мақбул муносабатларга киришга маҳкум экан, демак инсон ҳаёти сиёсатсиз бўлмайди. Фақат бугунги сиёсатшунослар «катта сиёсат», яъни давлат ва фуқаро ёки давлатлараро миқёсдаги сиёсатга асосий эътибор қаратишади. Ваҳоланки, қадим дунё алломалари асарларида ахлоқ ва сиёсат бир-биридан ажралмас ҳодисалар сифатида қаралар эди. Бизнинг назаримизда, сиёсат ва ахлоқ бир тизимга бирлашмас экан, барча учун «катта сиёсат» ҳам «кичик сиёсат» каби бевосита таалуқли ҳисобланмас экан, жамиятда адолат ва ижтимоий уйғунлик амалда барқарор бўлмайди. Албатта, уларнинг бир-биридан фарқи ҳам йўқ эмас. Масалан, сиёсий муносабатлар расмий қабул қилинган қонунлар доирасида олиб борилади, бу қонунлар мажбурий ижро этилади. Ахлоқ қоидалари, маълум маънода, ихтиёрий. Яъни, сиёсат қонунларини бу ёруғ дунёда инсонлар аро муносабатда фарз десак, ахлоқ қоидаларини суннатга қиёс қилиш мумкин. Аллоҳнинг фарзлари илоҳий китоб оятлари орқали аён этилган, инсонлар эса

ўзаро муносабатларини ўз ақл-идрокларига таяниб ишлаб чиқадилар. Шу сабабли Аллоҳ фарзлари абадий ва мутлақ бўлиб, уларнинг юзасидан охирги ҳукм қиёмат кунидир. Одамлар ўрнатган қонун-қоидалар уларнинг маънавий такомил даражасига боғлиқ бўлиб, ҳар замоннинг, ҳар мамлакатнинг ўз қонунлари бор ва улар ўзгариб, мукаммаллашиб боради. 2-фасл. Исломгача башарият тарихида сиёсий адолат муаммоси. Илоҳий китобларда инсонга ер юзидаги ижтимоий тартибларни қандай белгилаш юзасидан қатъий ҳукмлар эълон қилинмаган, сиёсат соҳаси да инсон иродаси тўлиқ эркиндир. Ер юзида зулм салтанати барқарор бўладими, адолат устиворлигими - инсоннинг ўзига боғлик. Аллоҳнинг имтиҳони - бу. Аммо Яратган Парвардигорнинг ваъдаси аниқ: ким ўз умрида бир мисқол савоб қилса ҳам ажрини олади, бир ботмон гуноҳ қилса ҳам. Адолат тимсол-тушунчаси худди ана шу синов майдонида инсон ҳаётининг турли соҳаларини ўзаро мувозанатлаб туради. Миллий маънавиятимиз такомилида бу тушунчага муносабат қандай шаклланиб борган, яъни адолат мезони қандай талқин этилган? Суҳбатимиз мавзуи шу ҳақда. Буюк аждодларимиз давлат, жамият, маънавият масалаларининг ўзаро уйғунлигига доимо катта аҳамият бериб келганлар. Бу масала “Авесто” китобида ҳам кенг ўрин олган. Кейинчалик туркий битиклар, Форобий мероси, “Қутадғу билик” каби қомусий ёдгорликларда бу муаммо ҳар бири ўз даври учун бутун ички мураккаблиги билан очиб ва ечиб берилган. Улар нисбатан батафсил ўрганилган ва ҳозир алоҳида тўхтаб ўтиш имкони ҳам йўқлиги сабабли биз фақат муаммонинг энг муҳим ўринларига қисқача тўхтаб ўтамиз, холос. Маълумки, инсон жамоа бўлиб яшайди. Ислом минтақа маданиятининг буюк назариётчиларидан, XIV асрнинг йирик файласуф-тарихчиси ва сиёсатшуноси, Амир Темурга замондош ва суҳбатдош бўлган Ибн Халдун (1332-1406) инсон жамоаларини икки тоифа ёки босқичга ажратади. Биринчиси - ибтидоий жамоа, яъни уруғ ва қабила жамоаси бўлиб, бунда инсонларнинг бир жамоага уюшуви қон-қардошлик муносабатларига

асосланган бўлади. Бу даврда аксарият инсонлар ўзлигини фақат ўз жамоаси, нари борса, қабила ва элати миқёсида англаб етган. Шу сабабли ўзи билан наслий қон-қариндошлик муносабатларида бўлмаган ёхуд шунга тенг битимлар ҳосил қилмаган бегона жамоа, уруғ ва элат вакилини нафақат қабиладошлари билан тенг санамаган, балки унинг инсон даражасидаги қадрини ҳам идрок этмаган. Қадим жоҳилия арабларининг ҳаётидан хабар берувчи манбалар, масалан, "Айёми араб"да тасвирланган қабилалар орасидаги аёвсиз жангу жадаллар, ўзга қабила аъзолари мулкини торож қилиб, аёллари, болаларини қул-чўрига айлантириб, шунинг ҳисобидан қабиладошларига зиёфат беришлар одатий ҳол ҳисобланиб, яна бундай бедодликларнинг "қаҳрамонлик" сифатида шеъриятда васф этилиши каби ҳолатлар бунга далил бўла олади. Маънавий камолотнинг юқорироқ босқичига кўтарилган инсонлар учун хос бўлган иккинчи босқичдаги жамоани алломаларимиз "шаҳар жамоаси" деб атаганлар. Асли бу тушунча фақат "шаҳар" эмас, "давлат" маъносини ҳам билдирган. Юнонларнинг "полис" сўзи бугун биз тушунган "шаҳар"ни эмас, Афина, Спарта каби шаҳар-давлатларни англатганлигини дунё тарихидан биламиз. Инсонлар жамиятида илк давлатнинг пайдо бўлиши асл ибтидода шаҳарлар шаклланиши билан боғлиқ. Шу сабабли юнонлардаги "полис" (шаҳар) сўзидан Европа минтақасида "политика" (сиёсат, яъни инсонлар аро муомала тартиб-қоидалари) тушунчаси шаклланган бўлса, ислом дунёсида арабча "мадина" (шаҳар) сўзидан "маданият" тушунчаси шаклланди. Бу тушунчалар келиб чиқиш моҳиятига кўра туташ эканлиги шундан ҳам маълум. Илк шаҳарларда уруғ ўрнига маҳалла, қабила ўрнига элат шакллана бошлади. Аммо ибтидоий жамоадан ўсиб чиққани сабабли, унда қабилачилик даврининг кўп хурофотлари сақланиб қолган эди. Масалан, ўзларини юксак маданият эгаси деб билган қадим юнонлар ўзга халқларга паст назар билан қараб, асло уларни ўз миллатдошлари даражасида кўрмас эдилар. Уларни ўлдириш, ерларини босиб олиш, мулкларини ўзлаштириш жиноят эмас,

балки жасорат намунаси сифатида қабул қилинарди. Хатто қадим Юнон элининг энг улуғ алломаси Аристотель ҳам барча ҳуқуқ ва имтиёзларни фақат ўз халқига - юнонларга лозим кўрган, дунёдаги ўзга элат вакилларига “варвар” (ёввойи) деб қараб, уларга фақат қулликни раво билган. Юнон демократияси худди шу дунёқарашга мувофиқ бўлиб, фақат озод эллинларга тааллуқли эди, қуллар бу демократиядан ташқари ҳисобланарди. Шундай вазиятда енгилган қабила вакилини қатл этмай, қул сифатида сақлаб қолиш ғолиблар назарида балки мағлубга нисбатан ҳиммат кўрсатиш деб баҳолангандир. Қулдорлик тартиб-қоидалари илк империячилик даври маҳсули бўлиб, ибтидоий уруғ-жамоа асосида пайдо бўлган илк шаҳар- давлатлардан баъзиларининг ўзгалари устидан қудрат касб этиши билан боғлиқ. Бу даврда аҳли башар муайян даражада ривожланган маданият босқичига эришган бўлсада, аксарият халқлар онгида ҳануз асотир тафаккур ҳукмрон эди. Асотир тафаккур Борлиқ моҳиятини идрок этишга дастлабки уриниш бўлиб, унда аксарият инсонлар мавҳум тушунчаларни моддий воқелик нарса- ҳодисаларидан ажратиб тасаввур қила олмайдилар. Мушрикликнинг келиб чиқиши ҳам инсон онги ривожининг айни шу даражаси билан боғлиқ. Исломгача ҳукмрон бўлган жоҳилия даври деганда ҳам инсон онгининг асотир тафаккур даражасидаги ҳолати назарда тутилади. Ибтидоий жамоа инсон ҳаётининг иқтисод, сиёсат, маънавият каби турли соҳаларини бир-биридан ажралмаган ҳолда тасаввур этган, ҳаётий таомил, ҳуқуқ ва ахлоқ, дин ва эътиқод бир-биридан алоҳида, мустақил ҳолда мавжуд бўлган эмас. Шундай шароитда сиёсий ҳукмронлик, иқтисодий мулкка эгалик, маънавий қудрат бир-бири билан чатишиб, бир соҳада қудратли бўлган инсон бошқа соҳаларни ҳам тасарруф этишга интилар эди. Сиёсий ҳукмронлик қўлида бўлган одам маънавий, иқтисодий соҳаларда ҳам ўз қудратини ёйишга ҳаракат қилар ёки иқтисодий қудрат - мулк эгаси сиёсий, маънавий соҳаларга ҳам даъво қила бошларди.

Империялар даврида қабилалар ва шаҳар-давлатлар аро ҳокимият учун курашлар авж олиб, унда ғолиб чиққан сулола атроф-воқеликни, табиат унсурларини ва моддий бойликларни қандай тасарруф этса, ўзга қабила, уруғ, жамоа вакиллари бўлмиш инсонларни ҳам шундай тасарруф этишга уринди. Натижада «мулк» тушунчаси сиёсат йўналишига ҳам кириб келди, у нафақат ер-сув, ҳайвонот ва буюмларга, балки енгилган уруғ, қабила, элат вакилларига нисбатан ҳам қўлланила бошланди. Юрт мулк аталди, ҳукмдор малик бўлди. “Авесто” китоби мазмунида асотир тафаккур кенг миқёсда ўзлигини зоҳир этган. Жумладан, ҳукмдорлик ҳуқуқининг белгиланишида “фарр” (“Авесто” тилида “хварно”) принципи қонуний асос сифатида қабул қилинган. Унинг маъноси шуки, олий дунёвий ҳокимият сулоланинг бир вакилидан иккинчисига ўтишида муайян илоҳий белги содир бўлади, яъни муайян бир жонивор, қуш ёки ёғду шуъласи ҳукмдорликка танланган кишини ажратиб кўрсатади. Халқимиз орасида тарқалган “фалончининг бошига бахт қуши қўнипти”, ибораси ушбу қадим анъананинг изларига ишора этади. “Фарр” одатда ҳукмдор сулола вакиллари билан боғлиқ тасаввур этилган. Эрондаги Аҳмонийлар, Сосонийлар даврида ушбу принципга изчил риоя этилган. Олий илоҳий ҳукмдор номидан юртни бошқарувчи «фарр» эгаси – монарх (шоҳаншоҳ, қирол, халифа, султон, малик) статуси минтақада шундай пайдо бўлди. У мутлақ ҳукмдор бўлиб, фақат Тангри ҳукмларига итоат қиларди. Жоҳилия даврида “фарр” соҳибининг ҳукми мутлақ бўлиб, унга ҳеч ким эътироз билдиришга ҳаққи бўлмаган. “Халқ ҳукми”,”халқ иродаси” деган тушунчалар у давр учун буткул нотаниш эди. Демак, жоҳилия даврида барча инсонлар тенг қадр топган эмас эди. Бу тартиб-қоидаларнинг жиддий ўзгариши Исо алайҳиссалом даъвати билан бошланди, дейиш мумкин. Исо алайҳиссаломгача юборилган пайғамбарлар ҳар бири бир қавмга Аллоҳ ҳақиқатидан хабар берган бўлсалар, Руҳуллоҳ барча инсониятга тегишли Ҳақиқат хабарини келтирди. У биринчи бўлиб, барча инсонлар ягона Тангри олдида тенг, ўзаро оға-ини, опа-сингил,

биродар деб, Аллоҳ ҳукмини эълон қилди. Аммо бу Олий ҳақиқат осонликча қабул қилингани йўқ. Аввало, бундай улуғ хабарни берган пайғамбарни сиёсий ҳукмронликни қўлдан беришни истамаган юнон ҳукмдорлари ва яҳудий уламолари бирлашиб, чормихга ҳукм этдилар. Кейинчалик ҳам, Исо даъвати илк черков оталари талқинида ўзгаришга учраб, адолатли жамият ердан осмонга кўчирилди, инсон руҳининг озодлиги эса черков ҳукмларига боғланиб қолди. Бутун Ўрта асрларда хос ва авом, зодагон ва фуқаро орасидаги реал фарқ сақланиб қолаберди. Европада черков ва феодаллар ўзаро зиддиятларидан қутула олмаган бўлсалар ҳам, авомга нисбатан имтиёзларини сақлаб қолдилар. “Ўрта асрлар” деган тушунча беҳуда эмас, бу давр инсоният учун Қадим дунёдан Янги тафаккурга ўтиш босқичидир. VII асрга келиб, Муҳаммад(С.А.В.)га нозил этилган Қуръони карим оятларида ниҳоят узил-кесил ҳақ ботилдан жудо этилди, инсонлар ягона Аллоҳнинг ер юзидаги халифалари экани очиқ-ойдин баён этилди. Халқ ҳокимияти, озод фуқаролар жамиятига таянувчи тузумнинг умумбашарий маънавий асослари, шундай қилиб, Тавҳид таълимотида мужассам бўлди. 3-фасл. Миллий маънавиятимизда халқ ҳокимиятчилиги масаласи. Миллий маънавиятимизда халқ ҳокимиятчилигига муносабат масаласи ниҳоятда муҳим, ҳам ўта мураккаб. Манбалар аҳволи, уларни ўрганиш даражаси, талқинлар ва умуман қамров масаласи бир кишига бениҳоя оғирлик қилади. Келгусида бу йўналишда жиддий тадқиқотлар талаб этилади, ҳозирча бор маълумотларга таяниб, масаланинг фақат бир-икки жиҳатига ишора этиб ўтиш билан чекланамиз. Пайғамбаримиз даврларидан бошлаб исломда мусулмонлар жамоаси маъносини билдирувчи “умма” тушунчаси шаклланди. Унинг ҳеч бир аъзоси Аллоҳ олдида ўзгалардан ортиқ имтиёзга эга эмас эди. Албатта, “умма”нинг моҳияти бир кунда, бир йилда, ҳатто бир асрда тўлиқ англаб етилгани йўқ. Унинг маъноси аста-секин теранлашиб, маънавий ва сиёсий ҳаётдаги қатор ўзгаришлар натижасида VIII аср иккинчи ярми - IX аср бошларида минтақада

ягона маданият шаклланди. Минтақадаги уч буюк миллат - араб, форс, турк халқларининг орасида собит мувозанат қарор топди. Ислом ҳуқуқшунослари мусулмон жамиятини бошқариш асосларини ишлаб чиқа бошладилар. XI асрнинг буюк сиёсатшуноси Абулҳасан Али ибн Муҳаммад ал-Мавардий (974-1058) машҳур “Ал-аҳком ас-султония” (Ҳукмдорлик қонунлари) китобида ҳукмдор ва мусулмон жамоаси орасида ижтимоий шартнома (акд) асосини ишлаб чиқди. Қуръони каримда инсонларнинг энг муҳтарамлари энг тақводорларидир, деган ҳукм бор. Шундан келиб чиқиб, юрт ҳукмдорининг тайинланишида ислом жамоасининг мўътабар кишилари - мужтаҳид фақиҳлар, уламолар ва олий мартабали аёнларнинг мулоҳазалари инобатга олинган. Ҳукмдорлар, одатда, муҳим қарорлар қабул қилиш олдидан юртнинг йирик уламо ва фақиҳлари, обрўли аёнларни йиғиб маслаҳат солардилар. Аббосийлар халифалиги то мўғуллар босқинига қадар, расман бўлса ҳам, ушбу қоидага мувофиқ амал қилган. Халиф тирик чоғида ўзига ворис тайинламоқчи бўлса ҳам, ушбу мўътабар жамоа розилигини олиши зарур бўлган. Агар юрт ҳукмдори ўз вазифасига муносиб иш олиб бормаса, мусулмон жамоаси уни ўз мавқеига нолойиқлиги ҳақида хулоса бериш ҳуқуқига эга бўлиб, муаммони қандай ҳал қилиш тартиблари ҳам ҳуқуқшунослик илмида батафсил ишлаб чиқилган эди. Қоидага кўра ислом дунёсида ҳукмдор фақат ижро ҳокимиятини бошқариб боради, қонун ишлаб чиқиш эса, мужтаҳид фақиҳлар вазифаси ҳисобланган. Судлов ҳокимияти мустақил равишда юрт қозилари томонидан амалга оширилган. Ибн Халдун ўзидан олдинги қонуншуносларнинг қарашларини ривожлантириб, бир қатор янги мулоҳазаларни баён қилди. У диний ва дунёвий ҳокимиятни бир-биридан фарқлаш ва ажратиш тарафдори бўлиб, давлат бошқаришни дунёвий ҳокимият сифатида талқин қилади. Ибн Халдун, шунингдек, ҳукмдор фақат арабларнинг қурайш қабиласидан бўлиши керак, деган хурофотни ҳам кескин рад этди.

Давлатни қандай асосларда идора этиш масаласида фақат мусулмон ҳуқуқшунослари, фиқҳ уламоларигина эмас, ислом маърифатчилигининг бошқа йўналиш вакиллари ҳам жиддий мулоҳазалар баён этганлар. Жумладан, Форобий “Фозил шаҳар одамларининг қарашлари” рисоласида давлат ҳукмдори қандай фазилатларга эга бўлиши ва қандай талабларга жавоб бериши лозим эканлигини батафсил таҳлил этиб берган. Ботинийлар ва мутакаллимларнинг ҳам бу хусусдаги ўзига хос қарашлари маълум. “Қобуснома”, “Сиёсатнома”, “Ахлоқи Муҳсиний” каби дидактик рисолалар, XI аср туркий шеъриятнинг юксак намунаси бўлмиш “Қутадғу билиг” ижтимоий-фалсафий достонида давлатни бошқариш, турли ижтимоий тоифаларнинг ўзаро муносабатлари ва жамиятдаги мавқелари хусусида муфассал таҳлил ва хулосалар мавжуд. Алишер Навоийнинг “Лисон ут-тайр” асарида асосий воқеалар “Қушлар ижтимои ва тақдим ва таъхир учун бир-бири била низоъи” деб аталувчи боб билан бошланади. Бу асарда, шундай қилиб, қадр тушунчасининг сиёсатда (яъни инсонлар аро муносабатларда) намоён бўлиш шакли - мавқе ва мақом масаласи бош мавзу қилиб олинган ва бу муаммо маънавий заминда мукаммал ечиб берилган. VIII-XV асрлар миллий маънавиятимизнинг умумбашарий миқёсга юксалиш даври бўлиб, бу даврда миллатимиз ўзини башариятнинг узвий бир қисми сифатида англаб етди. Бу даврда юртимизнинг улуғ алломалари илоҳий китобнинг асосий ғояси - тавҳид таълимотини борган сари теранроқ ва мукаммалроқ талқин қилиб бориш орқали Янги давр қадриятларини биринчи бўлиб идрок этиш даражасига етишдилар ва фахр билан айтиш мумкинки, Европадаги кейинги беш асрлик ижтимоий тараққиёт йўлини бевосита олдиндан башорат эта билдилар. Аммо биз учун аламли бўлса ҳам, воқеликни тан олмоғимиз керак, ислом минтақаcида Ҳақиқат тантанаси маънавиятда қолди, сиёсатга тугал кўчмади. Афсус ва надоматлар бўлсинки, Европа ислом маънавий қудратидан туртки олиб, фаол ижтимоий ўзгаришларни амалга оширишга киришганда, бизнинг

минтақа орқада қола бошлади, сиёсат соҳасидаги хурофий тамойилларни ўз вақтида ва дадил енгиб ўта олмай аросатга тушиб қолди. Кейинчалик ушбу аросат ҳолати минг йилдан ошиқ дунёнинг катта қисмини бемалол идора қилиб келган туркий халқларни қарамлик вазиятига тушиб қолишига сабабчи бўлди. Ижтимоий муносабатларда ҳақиқатнинг воқе, очиқ-ойдин тантанаси Европа минтақасида бошланди. Қадим Юнонда мушриклик тафаккури қаъридан Аристотель фалсафаси ўсиб чиққанидек, Ўрта асрлар феодал бошбошдоқлиги зулматидан “халқ ҳокимияти” тушунчаси ўсиб чиқди. Тавҳид таълимотининг Алишер Навоий “қушлар тили” билан ифода этган фалсафий-маънавий талқини Европада амалий ҳаракатга айланиб, аввал диний тафаккурда (Реформация), кейинча бориб сиёсий тафаккурда (Нидерландия ва Англия буржуа инқилоблари) тўлиқ янгиланишга олиб келди. Тан олиш керак, Европада бу янгича сиёсий тафаккур ғалабаси осонликча бўлмади, балки миллионлаб инсонларнинг қонлари ва жонлари эвазига таъминланди. Қирол ҳукмронлиги ғояси баронлар ёки буржуа ҳукмронлиги ғояси билан эмас, “халқ ҳокимияти” ғояси билан алмашди. Бу Қуръони каримда ҳидоят этилган бани башарнинг “ер юзида халифалиги” ғоясига энг мувофиқ сиёсий тафаккур йўналиши эди. Охирги пайтда ислом дини номидан ўз ғаразли манфаатларини кўзлаб «фатво» чиқарувчи бир гуруҳ бузғунчилар «демократия - куфр низоми» деб даъво қилмоқдалар. Мазкур гуруҳнинг яна бир иддаоси ер юзидаги барча мусулмонларнинг ягона диний-сиёсий раҳбари – «халифа» бўлиши керак, деб қилаётган даъволаридир. Бундай ғаразли даъволарга узил-кесил жавоб бериш учун яна бир марта ислом эътиқодининг бош манбаи бўлмиш Қуръони карим оятларига мурожаат этиш лозим бўлади. Чунки бошқа барча манбалар, жумладан, Расулуллоҳ ҳадислари ҳам Аллоҳнинг оятларига мувофиқ бўлган тақдирдагина «саҳиҳ» (яъни, ҳақиқатга мувофиқ) деб тан олинади. Қолаверса, Қуръони каримдан ўзга жамийки манбалар, жумладан, тафсир ва

таъвиллар ҳам, инсонлар томонидан ижод этилгани сабабли маълум даражада ўз замонаси ва ўзи яратилган муҳитдаги мавжуд тасаввурларни акс эттиради. Мустақил Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг биринчи бўлим, иккинчи боб, 7-моддасида аниқ қилиб «Халқ давлат ҳокимиятининг бирдан- бир манбаидир» деб ёзиб қўйилипти. 1 [128] Айни шу принцип «халқ ҳокимиятчилиги» (демократия) тушунчасининг бош ва асосий маъносидир. Ислом ва демократияни бир-бирига зид қўймоқчи бўлаётганларнинг асосий даъвоси давлат ҳокимиятининг манбаи масаласига оид бўлиб, уларнинг айтишича, ҳокимият манбаи халқ эмас, балки ягона Аллоҳдир. Унинг ҳукми эса илоҳий ваҳий бўлмиш Қуръони каримда ифодаланган. Биз ҳам бир мусулмон фарзанди сифатида илоҳий ваҳийни тан оламиз ва шундан келиб чиқиб айни «халқ ҳокимиятчилиги» хусусида Аллоҳнинг каломини тушуниб етишга ҳаракат қиламиз. Мавжуд тафсирлар икки муҳим асосни, албатта, ҳисобга олади. Бири – асбоби нузул, яъни у ёки бу оятнинг нозил бўлиш вақти билан боғлиқ муайян тарихий вазият, иккинчиси – ўша давр тилининг ўзига хос жиҳатлари. Бу – тафсиршуносликда кенг маълум бўлган қатъий талаблар. Аммо Қуръон оятларининг мўъжизавийлиги шундаки – уларда бир пайтнинг ўзида ҳам Пайғамбаримиз замонидаги муайян тарихий ҳодисага муносабат ошкор этилади, ҳам инсонларни Ҳақ йўл (“сирот ул- мустақим”)га ҳидоят этувчи боқий ҳақиқатлар тизими ўзлигини кўрсатади. Фақат ушбу тизим инсонларга биратўла бутун борлиғи билан намоён бўлади, дейиш қийин. Улуғларимиз қалбини “ҳақиқат асрорининг ганжинаси” деб атаган инсон маънавий камолот пиллапояларидан юксалиб борар экан, ўзлигини танигани сари Ҳақ каломининг боқий мўъжизаларида ҳам кун сайин теранроқ маъноларни кашф этиб бора беради. Қуръони каримнинг «Бақара» сураси 30-оятида шундай дейилади (Абдулазиз Мансур таржимасига кўра): - «Эсланг, (Эй, Муҳаммад), Раббингиз фаришталарга: «Мен ерда халифа (Одам) яратмоқчиман», деганида (улар) 1 [128] Ўзбекистон конституцияси. Т. 1992,с.10

айтдилар: «Унда (Ерда) бузғунчилик қиладиган, (ноҳақ равишда) қонлар тўкадиган кимсани яратмоқчимисан? Ҳолбуки, биз Сенга ҳамдинг билан тасбеҳлар айтамиз ва Сени муқаддас деб биламиз». (Аллоҳ) айтди: «Мен сизлар билмаган нарсани биламан». Ушбу оят маъносини чуқурроқ англаб етиш учун биз «халифа» сўзининг маъно мундарижасига эътибор қаратишимиз лозим. Албатта, тафсирларда бу сўзнинг қайси оятда келишига қараб турли талқинлари учрайди. Аммо Қуръони каримда бир неча бор қайтарилувчи иборалар маъноси ўзаро қиёслаб ўрганилса, бу такрорларнинг ҳикмати янада ойдинлашиб бораверади. Қуръони карим матнида «халафа» феъл ўзаги билан боғлиқ турли сўзлар 125 мартадан ортиқ учраши аниқланган. Шундан «халифа» сўзи ва унинг кўпликдаги шакллари жаъми 9 марта («халифатан» - 2 марта, «халоифа» - 4 марта, «хулафо» - 3 марта) учрайди. Диққатга сазовор жойи шундаки, бу ҳолатлардан 6 ўринда «ер юзидаги халифа» ёки «ер юзидаги халифалар» мазмунини англатувчи бирикмалар ишлатилган («халифатан фил-арз» - 2 марта: Бақара сураси, 30-оят, Сод сураси, 26-оят; «халоифа фил-арз» - 2 марта: Юнус сураси, 14-оят, Малоика ёки Фотир сураси, 39-оят; «халоифа-л- арз» - 1 марта: Анъом сураси, 165-оят; «хулафо-ал-арз» - 1 марта: Намл сураси, 62-оят). Бундан ташқари Нур сураси 55-оятида, Аъроф сураси 129- оятида «йастахлифу» феъл шакли ҳам айни шу «фил-арз» бирикмаси билан юқоридагиларга мувофиқ маънони ифодалаб келган. Ўзбек ва рус тилига қилинган қатор таржималарда бу ҳолатларни «халифа», «ўринбосар», «наместник», «преемник», «наследник» сўзлари билан англатишга уринилган. Аммо агар қиёслаб кўрилса, юқорида кўрсатилган оятларнинг барчасида ягона маъно - «ер юзида халифа» ёки «ер юзида халифалар», (русчада - «наместник на земле» или «наместники на земле») мазмуни қандайдир бир ягона “халифа” ҳақида эмас, балки бани башарнинг барчаси, яъни тамоми инсониятни назарда тутиб ишлатилаётганига амин бўламиз. Гапимиз ишонарли бўлиши учун яна 2 мисол келтирамиз:

Анъом сураси, 165-оят: «У сизларни ернинг халифалари қилиб қўйган ва ато этган (неъмат)ларида сизларни синаш учун баъзиларингизни баъзиларингиздан (юқори) даражаларга кўтарган зотдир...» Фотир(Малоика) сураси, 39-оят: «У сизларни ерда халифа қилиб қўйган зотдир. Бас ким кофир бўлса, унинг куфри фақат ўзининг зарарига бўлур...» «Халифа» сўзи бу жумлаларда дини, миллати, ижтимоий аҳволидан қатъий назар барча инсон зотига нисбатан қўлланилаётгани, уларнинг ҳар бири бу дунёда муваққатан, яъни инсониятнинг ер юзидаги ҳаёти давомида Аллоҳ томонидан (синов учун, имтиҳон қилиб кўриш учун) моддий борлиққа «иш бошқарувчи вакил», оддийроқ қилиб айтилса, «ноиб» («наместник») қилиб қўйилганлигини англатиб келмоқда. Демак, ҳар бир инсон Аллоҳ томонидан бу ёруғ дунёга халифа (наместник) қилиб яратилган. Бу ваколат, биринчидан, инсонга ер юзидаги ҳаёти давомида тўлиқ ирода эркинлиги, жумладан, ўз ҳаётини сиёсий жиҳатдан ҳам ўзи маъқул топган тарзда ташкил этиш эркинлигини беради. Иккинчи жиҳатдан, бу имкониятларнинг бани башарга Аллоҳ тарафидан имтиҳон, синов учун берилганлиги ҳар бир инсон шахсига ўз ҳаётини тўғри ташкил этиш борасида жиддий масъулият юклайди. Ким бу ваколатдан масъулиятни ҳис қилган ҳолда, тўғри фойдаланади, ким масъулиятсизлик билан бузғунчиликка, фасодга, куфрга берилади - ўз ақл-иродасига боғлиқ, унинг мукофоти ёки жазосини эса ягона Аллоҳ беради (хоҳласа - бу дунёда, хоҳласа - охиратда). Бу ерда алоҳида бир инсоннинг барча мўъминлар устидан “халифа” бўлиши кераклиги масаласи умуман йўқ. Қолаверса, бундай “ваколат”ни унга ким беради? Аллоҳдан ваҳий келиши “хотимат-ун-наби” бўлмиш Муҳаммад (САВ) даврларида тугалланган бўлса. Маълум бўладики, бундай даъволар, умуман, Аллоҳнинг китоби ва Пайғамбар ҳадисларига зид ва уларнинг ғаразли талқинлари асосида сунъий тўқиб чиқарилгандир.

Инсонларнинг (қандайдир у ёки бу муайян шахснинг эмас, барча инсонларнинг) «ер юзида халифалар» қилиб яратилганлиги уларнинг бу ваколати доирасида тенг ҳуқуқли эканликларини, демакки, сиёсатда «халқ ҳокимиятчилиги» ислом арконларига энг мувофиқ тамойил эканлигини англатади ва, демак, экстремистик кайфиятдаги бузғунчиларнинг «халифалик» ҳақидаги барча даъволари жаҳолат ёки ғараздан бошқа нарса эмаслиги маълум бўлади. Назарий жиҳатдан олганда, сиёсатдаги диний фундаментализм ғоялари илоҳий ваҳийнинг асл моҳиятига эмас, балки бугунги кун воқелигидан буткул бошқача даврларда яшаган инсонларнинг ўша тарихий шароит доирасида туриб, Аллоҳ китобидаги мазмунларни ўз шароитларига татбиқан амалга оширган талқин ва тафсирларига таяниш натижасида келиб чиқади. Ўтмиш алломаларининг бу борадаги изланишларини ислом маънавиятининг такомил босқичлари доирасида тарихий изчилликда мукаммал ўрганиб чиқиш алоҳида қизиқарли ва кенг кўламли мавзу бўлиб, ўз навбатида ёш авлод маънавий камолотини шакллантиришда самарали натижаларга олиб келиши мумкин. 4-фасл. Қонун ҳукмронлиги - сиёсатдаги маънавият. Сиёсатга маънавият нуқтаи назаридан ёндошганда икки муҳим муаммо биринчи навбатда кўзга ташланади. Биринчиси - ҳокимият манбаи масаласи, иккинчиси - инсонлар ва ижтимоий тоифаларнинг жамиятдаги ўзаро муносабати асослари. Ҳар икки масала бир-бири билан бевосита боғлиқ ва туташ, шу сабабли ҳам кўпгина алломаларимиз уларни бирга олиб қараганлар. Шу билан бирга уларнинг мустақиллиги ҳам доим сезилиб туради. Биз биринчи масалани кўриб чиқдик. Энди иккинчисига ўтсак. Инсонларнинг жамиятдаги ўзаро муносабатларида асосий масала мавқе ва мақом масаласи эканлиги айтилди. Бу масаладаги баҳсни ҳал қилиш учун холис бир ҳакам га эҳтиёж туғилади. Ибтидоий одамларнинг катта бир оила

шаклида биргаликда турмуш кечирган уруғ-жамоаси аъзолари орасида ички уйғунликни таъминлаш кўп мураккаб юмуш эмас эди. Ҳали Ашшурбанипал қонунлари яратилгунча бўлган замонларда қабила бошлиғи ёки бош коҳин осонлик билан оддий жамоа аъзолари орасидаги муомалада мувозанатни таъминлаши мумкин эди. Ибтидоий жамоадан илк шаҳар жамоасига ўтиш билан инсонлар орасидаги муомалалар ҳам мураккаблашиб, бора-бора поғонадорлик касб этиб борди. Жамият мураккаблашган сари унинг бошқарув тизими ҳам мукаммаллашиб боришига эҳтиёж ошади. Айни шу тизимдан давлат келиб чиқади. Қадимги даврда давлат бошлиғи мутлақ ҳукмдор бўлиб, фақат Тангри ҳукмларига итоат қиларди. Бу тузум аста-секин ривожланиб, юртни бошқаришни енгиллаштирувчи қонунлар шаклланди. Аста-секин инсонлар қонунларга итоат этишни ўрганди. Кейинчалик қонунлар умумийлиги имтиёзли тоифаларга барҳам бериш эвазига кучайиб бориб, ҳукмдорнинг ҳам қудратини чекловчи конституцион монархия (машрутия низоми) пайдо бўлди. Ва ниҳоят бизнинг даврга келиб, исломий тавҳид таълимотини сиёсатга тўлиқ ва мукаммал жорий қилувчи халқ ҳокимиятчилиги тузуми жаҳонда етакчи мавқе эгаллай бошлади. Халқ ҳокимиятчилиги тузумида барча фуқаро қонун олдида тенг бўлиб, уларнинг ўзаро муносабатларини қонунлар тартибга солиб туради. Бундай шароитда давлат идорасининг барча даражалари ўз қонунлари билан белгиланган ваколат доирасида фаолият олиб боради. Халқ ҳокимиятчилигининг энг юксак босқичи фуқаролар жамияти ёки Форобий ибораси билан айтганда «Фозил шаҳар», аниқроғи, мукаммал сиёсий маданиятга эришган жамият бўлади. Унда қонун устиворлиги етакчи тамойилдир. Бундай жамиятда ҳуқуқий маданиятни ошириш мақсадида барча фуқаролар учун ҳуқуқ таълими жорий этилади. Агар жамиятни бир шахс (қирол, султон, шоҳ) бошқарса, у муайян қонунларга таяниб, муайян шахсларни машваратга жалб қилиб, мустақил қарор қабул қила беради. Аммо халқ ҳокимиятчилигида ижтимоий адолат амалга қандай жорий қилинади? Уруғ, жамоа, ҳатто илк шаҳар-давлат

ҳудудида агар жамоанинг умумий йиғини имкон доирасида (илк шаҳар аҳолиси кўпи билан бир неча минг оиладан ташкил топган) бўлса, ҳозирги даврда ҳатто бир туман (шаҳар тумани) аҳолисини ҳам бир ерга йиғиб бўлмайди. Демак, “халқ ҳокимияти” аслида қонун ҳукмронлиги маъносини ифода этади. Чунки бир мамлакатнинг миллионлаб фуқароси биргалашиб ҳокимиятни идора этиши фақат пухта ўйланган қонунлар асосида юзага чиқиши мумкин. Қирол ва султонлар даврида ҳам қонунлар бўлган. Аммо бу қонунлар мутлақ ҳукмдорнинг идора усулини енгиллаштириш вазифасини бажарган. “Халқ ҳокимияти” даврида эса давлат бошлиғининг фаолияти ҳам қонунлар орқали халқ томонидан назорат этилади ва йўналтирилади. Қонунларни ишлаб чиқиш ва қабул қилиш сайлаб қўйилган халқ вакиллари уҳдасида бўлади. Шу сабабли демократик тузумнинг биринчи шарти қазоват(суд ҳокимияти), ижро ҳокимияти ва қонун чиқарувчи ҳокимиятнинг бир-биридан мустақиллиги бўлиб чиқади. Бизнинг миллий маънавиятимизда ҳуқуқ илми “фиқҳ“ дейилган ва ислом таълимоти асосида Ўрта асрларда (айниқса, IX-XII асрларда) ниҳоятда юксалиб, ривож олган. Муҳаммад аш-Шайбондан Бурҳониддин Марғинонийгача бўлган даврни ислом минтақасида фиқҳ илмининг “олтин даври” деб баҳолаш мумкин. Ушбу давр охирги 70 йил давомида “совет ҳуқуқшунослиги” томонидан мутлақо инкор этилди, аммо ислом олами учун бу қимматли мерос доимо дастуруламал бўлиб келган, бугун эса яна янгидан долзарблик касб этмоқда. Тан олиш керакки, ислом минтақасида доимо ҳокимият тақcимоти ўзига хос тарзда амалда бўлган. Бунда ижроия ҳокимияти дунёвий ҳукмдор ва унинг девони қўлида, судлов ишлари шариат қозилари тасарруфида, маҳаллий бошқарув демократик тамойилларга асосланган маҳалла оқсоқоллари ва маҳалла кенгаши шаклида, қонун чиқариш эса фақиҳ ва муфтийлар томонидан амалга оширилган. Мусулмон фақиҳ ва муфтийлари Аллоҳ ва уламолар олдида ўзини масъул сезган, шоҳ ва султонларга мутлақо қарамлиги бўлмаган. Улар Аллоҳнинг каломи ва пайғамбар ҳадисларига, буюк алломаларнинг тадқиқотларига, раъй ва қиёсга

таянганлар, уламолар жамоасининг умумий нуқтаи назарини (ижмоъ) ҳисобга олиб, мустақил ҳукм чиқарганлар. Қонун сиёсатдаги маънавиятдир. Чунки қонун ҳамма учун баробар ҳуқуқ ва масъулият юклайди ва инсонлар аро муомала меъёрини таъминлашга хизмат қилади. Якка шахс иродасининг устиворлигидан қонун устиворлиги томон мойиллик кучайган сари сиёсатда маънавиятнинг аҳамияти ҳам ошиб боради. Албатта, якка шахс адолатли бўлиши, Аллоҳ йўлида, Ҳақ йўлида собитлик кўрсатиши ҳам мумкин ва бунга тарихда мисоллар бор. Аммо алоҳида инсон ақли ҳам, маънавий камолоти ҳам мутлақ эмас, ноқислигидан кафолат йўқ. Демак, адолатни таъминлашнинг энг ишончли усули - давр руҳига мувофиқ мукаммал қонунлар ишлаб чиқиш ва қонун устиворлигини таъминлашдир. Қонун адолат тарозусидир. Унинг вазифаси - ижтимоий мўътадилликни сақлаш. Асосий қонун, яъни конституция мамлакатда узоқ муддат ижтимоий барқарорликни таъминлашнинг мустаҳкам пойдевори бўлмоғи кўзда тутилади. Шу сабабли унинг ҳар бир моддаси ихчам, лўнда ва пухта, яъни ҳар жиҳатдан мўътадил бўлиши, шу билан бирга Асосий қонуннинг барча модда ва қисмлари бир-бирига нисбатан тўғри мувозанатда туриши мақсадга мувофиқдир. Юртимизнинг ҳар бир фуқароси Ўзбекистон конституциясини синчиклаб ўрганар экан, унинг барча жиҳатлардан юқоридаги талабларга мувофиқ равишда тузиб чиқилганига амин бўлади. Мустақил Ўзбекистонимизнинг ривожига хизмат қилувчи Олий мажлисимизнинг қонун чиқариш фаолиятига ушбу Асосий қонун мана неча йилдирки, мустаҳкам замин бўлиб келмокда. Қонунлар халқ сайлаган вакиллар томонидан ишлаб чиқилади ва қабул қилинади. Қонунлар тизимининг яратилиши ва жамиятни бошқаришдаги уларнинг алоҳида аҳамияти қонуншунослик фани ва шу соҳа мутахассисларига эҳтиёж туғдиради. Фуқаролик жамиятида қонун асосан ҳар бир шахснинг давлат ва жамиятга нисбатан ҳуқуқларини ва ўз навбатида давлат органларининг ҳар бир фуқарога нисбатан ҳуқуқларини белгилайди. Ҳуқуқ органлари ҳар бир шахснинг қонун томонидан берилган ҳуқуқларини

ҳимоя қилади. Шу сабабли қонуншунос мутахассислар ва ҳуқуқ органлари ходимлари ҳуқуқшунос деб, фан эса ҳуқуқшунослик деб аталиб келинмоқда. Юрист асли қонуншунос дир. Юриспруден ц ияни эса қонуншунослик илми, дейиш мумкин. Ҳуқуқ ва маънавият икки ёндош соҳа бўлиб, бир-бирига доимо таъсир кўрсатиб туради. Уларнинг туташув ўринлари бениҳоя кўп. Қонун ва маънавиятнинг энг умумий томони ҳар иккисининг ҳам асоси мувозанат, уйғунликда эканлигидир. Қонун жамиятдаги турли ижтимоий тоифалар ва фуқаролар аро мувозанат ва уйғунликни, маънавият эса инсон руҳидаги уйғунликни белгилайди, фарқи шундаки, қонуннинг мукаммаллиги уни қабул қилган инсонларнинг маънавий даражаси билан боғлиқ, яъни инсонларнинг маънавий такомил даражаси охир-оқибат қонунлар мукамаллигини таъминловчи омил бўлади. Аммо масаланинг нозик томонлари ҳам бор. Агар Аллоҳ иноят этса, давлат раҳбарининг ўз мақоми олдидаги масъулияти ва умумхалқ маънавиятидаги ижобий тамойил ўзаро мувофиқ келиб бирор жамиятда, жаҳондаги алоҳида бир давлатда башарият маънавий такомили даражасидаги қонун қабул қилиниши мумкин. Аммо унинг воқеъ ҳаётга татбиқ этилиши яна, барибир, масъул ижрочиларнинг маънавий салоҳияти ва миллатнинг онгли фаоллик даражасига боғлиқ бўлиб қолади. Шу сабабли қонун мукаммаллиги билан ижро мувофиқлиги орасида анчагина муаммолар, жумладан, маънавий тарбияга доир муаммолар мавжуд. Мукаммал қонун қабул қилиниши учун давлат раҳбарининг идроки ва маълумоти, маслаҳатчилар донолиги ва умумжаҳон ижобий тажрибаси мавжудлиги ёнига умумхалқ сайлаб қўйган вакилларнинг аксарият хайрихоҳлиги қўшилса кифоя. Аммо уни тушуниб етиб, моҳиятига мувофиқ ижро этиш учун қўшимча бир қатор омиллар тақозо этилади. Масалан, аввало, қонун ижрочиси ҳалол-пок инсон бўлиши, қолаверса, ақли, билими, салоҳияти ўзи эгаллаб турган мақомга мувофиқ бўлиши, табиатан ғайратли ва шижоатли, ташаббускор ва ҳушёр бўлмоғи лозим. Агар ўнта ҳалол ва уддабурро ижрочига битта ландовур ёки товламачи тўғри келиб қолса ҳам

иш мураккаблашади. Олтита комил инсонга тўртта муттаҳам тўғри келса-чи? Унда жамиятнинг аҳволи қандай кечади? Бундай нохуш ҳолатларни бартараф қилишнинг ягона йўли халқ ҳокимиятчилиги (демократия) ва эркин фуқаролар жамиятини шакллантириб боришдир. Аввало, Аллоҳ қўлласин. Аммо “ҳаракатда баракат”, деган нақл бежиз эмас. Эзгулик йўлидаги астойдил ҳаракатни Аллоҳ ҳам қўллашига умид боғласак, адашмаймиз. Қисқаси, давлат сиёсати икки йўналишда намоён бўлади: 1) якка шахс иродаси; 2) қонун ҳукми. Аҳли башарнинг сиёсат соҳасидаги такомили биринчи йўналиш етакчилигидан иккинчи йўналиш қудратининг юксалиши сари кетмоқда ва шу сабабли борган сари ҳуқуқ ва қонунчилик соҳасининг аҳамияти ошиб бориши кузатилмоқда. Бугунги кунда миллатни ниҳоятда умидвор қиладиган, қувонтирадиган, кўнгилга ишонч бағишлайдиган нарса - 1) Мустақил Конституциямизнинг ушбу маънавиятимиз қувватига жавоб бера оладиган даражада мукаммал эканлиги, 2) Юртбошимизнинг фикрий кўлами ва дадиллиги, 3) халқимизнинг Мустақил Ватан келажаги йўлидаги буюк жиҳод амалида бардош ва қатъиятидир. Олдимизда улуғ ва эзгу мақсад - ҳар бир инсоннинг ўз ички имкониятлари, турфа иқтидори ва салоҳиятини намоён қилишга, фаровон ва ўз қадрига муносиб турмуш кечиришига барча шароит муҳайё бўлган, қонун устиворлигига, барча тоифаларнинг ўзаро тенг ҳамкорлиги ва баҳамжиҳат фаоллигига асосланган ҳур ва озод жамият қуриш, жаҳон ҳамжамиятида ўз муносиб ўрнини эгаллаб турган мустақил давлат, илғор миллат сифатида башарият тараққиётига ҳисса қўшиш вазифаси турипти. Президентнинг “Ўзбекистон ХХ I аср бўсағасида...” китобида ёзилганидек, “шу улуғ мақсад йўлида турган муаммолар ва таҳдидларни аниқ тушуниш жамиятни бирлаштиради, жипслаштиради, ҳар бир кишига ўзининг масъулиятини, ўз ўлкаси, жонажон Ватанининг тарихи ва ҳаётидаги

мураккаб воқеаларга дахлдорлигини пухта ўйлаш, янада чуқурроқ англаш имконини беради.” 2 [129] 2 [129] “Ўзбекистон ХХ I аср бўсағасида...” с.

O'xshashlar

Маънавият ва миллат тарбияси. Борлиқ ҳақиқати ва Бош маънавий қадриятларимиз

Миллий ва диний кадриятларнинг тикланиши. Давлат билан диний ташкилотлар уртасидаги муносабат

Ватан туйгуси. Табиат ва инсон Маънавий ва моддий ҳаёт уйғунлиги

Маънавият ва миллий менталитет

Маънавият ва ижтимоий адолат. Ижтимоий тоифалар табиати ва маънавияти