Zamonaviy tarbiyachi imidji - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Zamonaviy tarbiyachi imidji

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

23.08203125 KB

Ko'chirib olish

Zamonaviy tarbiyachi imidji Reja: 1.Pedagogik odob. 2.Pedagogik nazokat. 3.Tarbiyachining nutq texnikasi va madaniyati.

Pedagogik odob Odob deganda, rasm-taomil, xulq-odatlar majmui, ijtimoiy-iqtisodiy tuzum taqozosi bilan turmush sharoitining alohida tarzi, an’analari negizida odamlar o‘rtasida paydo bo‘lgan muomala-munosabatlarning xususiyatlari tushuniladi. Odob kishilarning amaliy xatti-harakatlari, muomala-munosabatlari ham deb qaraladi. Pedagog odobi umuminsoniy va milliy axloqning qonuniyatlari, vazifalari, tamoyillari, tushunchalari, talablari, mezonlarini ta’lim-tarbiya jarayonida oydinlashtirib, pedagogning ta’lim oluvchilar, kasbdoshlari, ota-onalar, ta’lim muassasasi rahbarlari bilan munosabatlarida namoyon bo‘ladigan kasbiy- axloqiy xususiyatlari yig‘indisidir. Pedagog odobi eng avvalo, tarbiyachi va tarbiyalanuvchilarning o‘zaro munosabatlarida namoyon bo‘ladi. Biroq bunday yondashuv bir qadar cheklangan nuqtai nazar ekanligini ta’kidlash joiz. Zero, tarbiyachining kasbiy axloqi faqat tarbiyalanuvchilar bilan muloqoti jarayonidagina namoyon bo‘lmaydi, balki uning butun faoliyati davomida birinchi darajali ehtiyoj sifatida ifodalanadi. Boshqacha aytganda, pedagog odobi tushunchasi tarbiyachi dunyoqarashining hayotiy tizimini anglatadi. Pedagog odobi tushunchasining mazmuni axloqiylik bilan birga iqtisodiy, siyosiy, huquqiy jihatlarni ham o‘z ichiga qamrab oladi. Axloqiy ta’lim-tarbiyaning tarkibiy qismi sifatida pedagog odobi fazilatlarini shakllantirishda ikki yo‘nalishdagi aloqador tushunchalarni tahlil qilish maqsadga muvofiqdir: birinchisi–jamiyatning o‘qituvchi shaxsiga munosabati; ikkinchisi– o‘qituvchi shaxsining jamiyatga munosabati. O‘qituvchi odobining mohiyati, asosiy mazmuni pedagogik faoliyat uchun muhim bo‘lgan axloqiy sifatlarda ifodalanadi. Umuminsoniy va milliyaxloqiy fazilatlar barcha kishilar, hamma kasb egalari, jumladan, o‘qituvchitarbiyachilar uchun ham juda zarurdir. Axloqiy fazilatlar mehnat jarayonida kishining xulqi, fe’l-atvorini tartibga solib turuvchi axloqiy qoidalar, normalar, talablar, mezonlar shaklida ifodalanadi. Axloq normalari davlatning turli qonunlari bilan amalga oshiriladigan huquq normalaridan farq qilib, ommaviy odat va namuna kuchi, jamoatchilikning fikri

ta’sirida yuzaga keladi. Boshqacha qilib aytganda, ijtimoiy voqelik shaxs oldiga ma’lum axloqiy talablar qo‘yadi, bu talablar axloq normasi, axloqiy fazilatlar shaklida ifodalanadi. Jamiyat o‘z faoliyati va istiqboli uchun xizmat qiladigan axloq normalari, talablari, mezonlarini belgilaydi. O‘qituvchi umuminsoniy va milliy-axloqiy fazilatlarni o‘zlashtirib olishi, tajribada qo‘llashi, o‘zining dunyoqarashi, mafkurasi vaa axloqiy tajribasi bilan taqqoslash lozim. Fikrlash va his etish, turmushda sinab ko‘rish natijasida umuminsoniy va milliy-axloqiy sifatlar, qoidalar, normalar o‘qituvchining o‘z axloqiy fazilatiga, e’tiqodiga aylanadi. Bular muallimning dunyoqarashi, fikr va mulohazalari bilan qo‘shilib, bozor iqtisodiyotiga asoslangan jamiyat qurish sharoitida uning o‘rni va rolini belgilaydi. O‘qituvchi odobining normalari har bir muallimning shaxsiy fikriga, axloqiy fazilati va e’tiqodiga aylanishi lozim. Axloqiy e’tiqod va sifatlar o‘qituvchining dars berish jarayonida, tarbiyaviy ishlarida, tinglovchilar, ota-onalar va boshqa kishilar bilan muomala, munosabatlarida, kundalik turmushda o‘zining shaxsiy namunasi bilan axloqiy ta’sir o‘tkazishida ko‘zga tashlanadi. Pedagogik takt o‘qituvchi axloqining amaliy ko‘rinishlaridan biridir. Muallim xulqining natijalari uning yoshlarga axloqiy ta’sirining samaradorligida, axloqiy tarbiya sohasida erishgan yutuqlarida namoyon bo‘ladi. O‘qituvchi odobining asosiy sifatlari umuminsoniy va milliyaxloqiy fazilatlar, tushunchalariga mos keladi va ularni pedagogik faoliyat bilan bog‘liq tarzda bir qadar oydinlashtiradi, aniqlaydi. Insonparvarlik, vatanparvarlik, milliy g‘urur, baynalmilalchilik, adolat, yaxshilik qilish, burch, qadr-qimmat, mas’uliyat, vijdon, halollik, rostgo‘ylik, poklik, talabchanlik kabi axloqiy fazilatlar o‘qituvchi odobida pedagoglik faoliyati bilan bog‘liq ravishda tahlil qilinadi. Ta’lim oluvchilarga yaxshilik qilish, o‘qituvchilik burchi, o‘qituvchilik sha’ni, qadr-qimmati, o‘qituvchilik mas’uliyati, o‘qituvchilik vijdoni, talabchanlik va adolatli bo‘lish, o‘qituvchining ma’naviy qiyofasi halolligi, pokligi, rostgo‘yligi kabilar o‘qituvchi axloqining muhim fazilatlari hisoblanadi. Ularni chuqur va puxta o‘zlashtirish bo‘lajak o‘qituvchi uchun katta amaliy ahamiyat kasb etadi.

Pedagogik nazokat. Bugungi kunda davlatimiz tomonidan ta’limga qaratilayotgan e’tibor barcha pedagog xodimlarning o‘z ustida ishlashi, tinmay izlanish olib borishi ta’lim sohasiga yosh mutaxassislarning kelib qo‘shilishiga imkoniyat yaratmoqda, bu esa o‘z navbatida ta’lim muassasasi pedagog xodimlar oldiga yanada yangi vazifalar qo‘yadi. Ma’lumki, inson har doim o‘sish va rivojlanishdadir. Shunday ekan, inson kamolotiga ta’sir etuvchi omillarnig ilmiy-nazariy mohiyatini barcha pedagogik xodim jamoalari to‘g‘ri tushunishlari lozim. Har bir pedagog xodim, o‘z faoliyatini turli xil sharoitlarda va jamoalarda insonlar ta’sirida amalga oshiradi. Tarbiyachining mahoratini to‘la amalga oshirish uchun, avvalo, pedagogik mahorat tushunchasining mohiyat-mazmunini bilish, uning barcha komponentlari to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘lib, ularning birligi, izchilligini ta’minlash lozim. Chunki ularning birini o‘zgarishi, tabiiy holda ikkinchisining o‘zgarishiga olib keladi. Natijada pedagogik mahorat to‘laqonli mazmunga ega bo‘lmay, uni egallash qiyin bo‘lib qolishi mumkin. Xush pedagogik maxoratning uzi nima? Pedagogik mahorat-bu–tarbiyachining shunday shaxsiy (bolajonligi, xayrixohligi, insonparvarligi, mehribonligi, samimiyliligi, nazokati va h.k.) va kasbiy (bilimdonligi, zukkoligi, fidoyiligi, ijodkorligi, eruditsiyasi va h.k.) fazilatlarini belgilaydigan xususiyatki, u o‘z o‘quv fanini chuqur va atroflicha bilishida, pedagogik – psixologik va metodik tayyorgarligida, yoshlarni o‘qitish, tarbiyalash va rivojlantirishning optimal yo‘llarini izlab topib, amaliy faoliyatga qo‘llashida namoyon bo‘ladi. Shunday qilib, kutubxonachi rahbar va xodimi insoniylik, mehnatsevarlik va fidoyilik kabi ma’naviy – axloqiy fazilatlarni o‘zida tarkib toptirishi lozim. Shuni alohida qayd qilib o‘tmoq zarurki, tarbiyachilik kasbi murakkab va ma’suliyatli kasbdir. Ushbu kasbning sharafliligi va murakkabligi shu bilan belgilanadiki, u doimo ongning yagona sohibi bo‘lgan inson bilan muloqotda bo‘ladi. Ongli va tirik jonzot esa aqliy, ruhiy, hamda jismoniy jihatdan doimo

rivojlanishda bo‘ladi. Shuning uchun, bola bilan doimo muloqotda bo‘lganda, unga ta’sir ko‘rsatish uchun muntazam ravishda psixologiya, tarbiya nazariyasi kabi fanlarni mukammal o‘rganib, o‘z kasbiy mahorati ustida muttasil ish olib borishi kerak. Bu tarbiyachidan pedagogik – psixologik va metodik tayyorgarlikni ta’minlaydi. Pedagogik mahorat- pedagogik jarayonda tarkib topadi. Pedagogik jarayon esa kasbiy va shaxsiy tayyorgarlikni yo‘lga qo‘yib, mehnatga, hayotga tayyorlash uchun davlat, jamiyat, millat va kelajak avlod oldida javob beradigan mutaxassislarni tayyorlashga xizmat qiladi. Shuning uchun, xodim shaxsiy va kasbiy fazilatlar egasi bo‘lishi lozim. Xodimning shaxsiy fazilatlari sirasiga iymon–e’tiqodi, dunyoqarashi, ijtimoiy ehtiyoj va faolligi, odob–axloqi, fuqarolik burchlarini his qilishi, ma’naviyati, dilkashligi, talabchanligi, qat’iyligi va maqsadga intilishi, insonparvarligi, huquqiy bilimdonligi va h.k.lar kiradi. Bular rahbar va xodimiga kasbiy xususiyatlarni o‘zida tarbiyalab borishga ko‘maklashadi. Pedagogik nazokat(takt ) – o‘qituvchining pedagogik maqsadga muvofiq, foydali, qimmatli harakatlarining o‘lchovi, me’yori va ta’sir vositasining chegarasi sifatida xarakterlanadi. Pedagogik mahoratning qayd qilingan tarkibiy qismlari o‘qituvchining kasbiy xususiyatlarini boyitadi va uni mohirlik sari yetaklaydi va o‘qituvchi - tarbiyachida pedagogik mahorat malakalarining tarkib topishiga yordam beradi. Ammo, o‘z kasbining mohir ustozi bo‘lish uchun faqatgina ularga tayanib, ish tutish kutilgan natijani bermasligi mumkin. Buning uchun muntazam ravishda pedagogik fikrlash, pedagogik o‘ylash, pedagogik ish tutish lozim bo‘ladi. Bu deganimiz, o‘z faoliyatini pedagogik hodisalarni, vaziyatlarni tahlil qilish, ularning har bir bog‘lanish joylarini anglashga intilish, kunlik natijalarni mustaqil ravishda tahlil qilishi va yangi ta’lim-tarbiyaga doir g‘oyalarni avvalgilari bilan taqqoslay olishga odatlanishi ham lozim bo‘ladi. Asosiy pedagogikpsixologik muammolarni topa olish ularni hal etishning eng qulay yo‘llarini topish ustida o‘ylash ham kerak. Hozirgi kunda ta’lim-tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda ekanligi, ta’lim oluvchilarni erkin, mustaqil fikr yuritishga va ongli intizomga

o‘rgatish, intellektual va ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash, o‘qituvchidan chuqur bilimga, kasbiy malaka va ko‘nikmalarga, yuksak axloqiy fazilatlarga ega bo‘lishni talab qiladi. Shu jihatdan o‘qituvchining ta’lim oluvchilar bilan munosabatida “Pedagogik takt” muhim pedagogik qobiliyat sifatida e’tirof etiladi. Nutq texnikasi Tilni, uning qonun-qoidalarini yaxshi tushunish, aniq, ravshan ifodali nutq to‘za olish, tilning ifodaviy vositalaridan mazmuniga, uslubiga ko‘ra nutqiy vaziyatga qarab o‘rinli foydalana olish mahoratidir. Nutqiy savodxonlik mustaqil fikrlash, fikr mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda og‘zaki va yozma shakllarda to‘g‘ri, ravon ifodalash san’atidir. Bu ko‘nikmalarni shakllantirish avvalombor o‘zbek tilining so‘z boyligini o‘rganish, so‘zlarning ma’nodosh shakllarini va ularning zid ma’nolarini tuza olish, yozma matn mazmuni, ma’no qirralari, sintaktik va grammatik munosabatlarini aniqlashda tinish belgilarining ahamiyatini o‘rganish, ma’nodosh so‘zlarni nutq uslublari maqsadidan kelib chiqib tanlash, gaplarning, matnlarning asosiy va yordamchi bo‘laklarini aniq ajrata olish malakasiga bog‘liq. Notiqlik va nutq madaniyati odamlar bilan jonli muloqotga asoslangan bo‘lib, rahbarga nafaqat o‘z vakolati va doirasidagi ishlarni samarali tashkil etishda, balki aniq, yorqin va odamlarga tanish, yaqin va tushunarli fakt va misollar yordamida mustaqil O‘zbekistonda kechayotgan islohatlarning yutuqlarini ko‘rsatish, hukumat olib borayotgan siyosatni, Prezident Farmonlari va hukumat qarorlarini to‘g‘ri tushuntirish, xalqning bunyodkorlik hislarini yanada rivojlantirish, xalq kayfiyatini o‘rganadigan holda uning ongi va qalbiga ta’sir o‘tkazish imkoniyatini beradi. Bunda hayotdagi ayrim kamchiliklar, qiyinchiliklar xususida ochiq-oydin gaplashish, ularni bartaraf etish yo‘llarini muhokama etish, har bir shaxs bilan muloqotga kirishish alohida ahamiyatga ega. Insoniy muomala-munosabatning debochasi salom-alikdir. Suhbat va nutq odobi salom-alikdayoq ko‘rinib qo‘ya qoladi. Zero, salom-alik odobaxloqning birlamchi begilaridandir. Sharqda salomalikning o‘ziga xos odobi va qoidalari shakllangan. Unga ko‘ra, quyidagi sharoitlarda insonlar birbirlari bilan salom-alik

qilishlari vojib. Avvalo, do‘stu birodarlar birbirlarini ko‘rganlarida salom-alik qilishlari shart. Ikkinchidan, yo‘lda yurganda, odamlarga salom berish kerak. Keyingi paytlarda, ayniqsa, katta shaharlarda bu odatga amal qilinmay qoldi. Uchinchidan, birodarining eshigiga yetganda, salom berish joiz. To‘rtinchidan, o‘tirishlar, yig‘inlarga, to‘y-ma’rakalarga borganda, hozir bo‘lgan jamoaga salom berish lozim. Beshinchidan, agar kishi bir yerda o‘tirgan bo‘lsa va o‘rnidan turib ketadigan bo‘lsa, qolganlarga salom deyishi lozim. Bu–xayrlashuv salomi bo‘ladi. Oltinchidan, qabristonga yaqinlashganda salom berish vojib. Yetginchidan, inson o‘z uyiga kirganida, xonadon ahliga salom berishi kerak. Sharqona axloq va hayotiy vaziyatlardan kelib chiqib, shakllantirilgan salom berish odobiga binoan, salom beruvchi kishi pok bo‘lishi kerak: otliq yoki boshqacha ulovdagi odam yayov kishiga salom bermog‘i joiz; yoshi kichik odam yoshi ulug‘ odamlarga birinchi bo‘lib salom bermog‘i lozim; salom berayotgan odamning chehrasi ochiq va xursand bo‘lsa, u boshqalarga ham xushnudlik bag‘ishlashi, borgan davrasiga fayz kiritishi mumkin; ishora yoki imo (boshni qimirlatib, qo‘lni ko‘krakka qo‘yib) emas, balki ovoz chiqarib: «Ac salomu alayka» yoki «salomu alayk» desin va agar jamoatchilik bilan ko‘rishayotgan bo‘lsa, «Acsalomu alaykum» deb aytish odobdandir; ikki kishi bir-biriga yaqinlashganida, qo‘l berib ko‘rishmog‘i ma’qul, chunki bu do‘stlikni bildiradi. Pedagoglarga tavsiyamiz shuki, ular nimani gapirish har doim ham zarur bo‘lavermasligini va qanday gapirish doimo lozimligini unutmasinlar. Eng qimmatli g‘oya, fikr, dastur ham, agar mahoratsiz ifodalansa, o‘zining qiymatini yo‘qotadi; mabodo takrorlanaversa, tinglovchini diqqinafas qiladi. Demak, fikrning anikligi va ravshanligi ifodaning ham shunday bo‘lishini ta’minlaydi. Donolar talqinicha, til, so‘z, nutq ravshanligi fikr, hatto tafakkurning shunday bo‘lishi oqibatidir; ravshan fikr esa o‘z shakli ifodasi ham ravshan bo‘lishini taqozo etadi. Notiq nimani aniq tasavvur etolmasa, uni chalkash gapiradi; noaniq ifoda faqat shunday fikrning namoyon bo‘lishidir. Oddiygina, ya’ni hammabop, aniq-ravshan, osongana tushunib, eslab qoladigan qilib so‘zlayotgan notiqqa takdid etish (ergashish) avvaliga juda

osondek tuyiladi; ammo aslida bundan qiyinroq ish yo‘q. Pedagog miyasiga aniq fikr kelsa, u ravshan so‘zlaydi, ammo bu fikrni ongiga singdirib olsa, yanada ravshanroq gapiradi. Pedagog fikridagi xatolar, noaniqliklar nutkdagi xatolarni, ular esa, o‘z navbatida, ishdagi, amaldagi xatolarni keltirib chiqaradi, o‘quvchilarni chalg‘itadi. Pedagog tilining go‘zalligi, birinchi navbatda, uning aniqligi va mazmundorligidadir. Oddiygina qilib, ravshan bayon etish mumkin bo‘lmagan hech bir fikr, g‘oya yoki ta’limot yo‘q. Binobarin, aniqlik nutqning asosiy fazilatidir. Pedagogning tili, so‘zi qanchalik oddiy bo‘lsa, shunchalik ravshan bo‘ladi; so‘z qanchalik o‘z o‘rnida ishlatilsa, nutqni shunchalik kuchli, jozibali va ishonchli qiladi. Buyuk aql sohiblarida oz so‘z bilan ko‘p ma’no berish xislati mavjud bo‘lgani kabi, mohir notiq, ustasi farang pedagog ham “oz so‘zla-yu, soz so‘zla”, degan maqolga amal qiladi. Ma’qul so‘zlasang, hech qachon ko‘p so‘zlamaysan, agar uzayib ketsa, eng yaxshi nutq ham tinglovchini charchatadi, degan hikmatlarga rioya qilish eng yaxshi fazilatlardandir. Bunday notiqlar – notiqlik javohirining xuddi o‘zginasi: salmog‘iga qarab nur taratadi. Ular asl donolik qisqa ifodalanadi, degan qoidaga bo‘ysunadilar. Ulug‘ dramaturglardan biri aytganidek, gap kam joyda uning salmog‘i ko‘p bo‘ladi. Qisqa, lekin ifodali ibora bir bor eshitib anglanadi, tinglovchi xotirasida muhrlanib, uning shioriga aylanadi, uzundan-uzoq mulohazalarda esa bunday bo‘lmaydi. Nutq madaniyati va notiqlik san’ati tarixiga murojaat qilsak, bu mahoratlarda notiqning bilim doirasi hal etuvchi omillardan biri bo‘lganiga ishonch hosil qilamiz. O‘z nutqi obyektini yaxshi bilgan, uning mohiyatini puxta anglagan, mavzuni chuqur fahmlagan voizning nutqi muayyan salmoqqa va muqarrar samaraga ega bo‘ladi. Pedagog, nutq so‘zlayotganda mustahkam ishonch bilan gapirsa, so‘zlar ham quyilib kelaveradi, tinglovchilarni beixtiyor mahliyo etadi. Uning fikri qancha teran bo‘lsa, so‘zlar ham shu qadar jarangdor, ishonarli bo‘ladi. Chiroyli gapirishdan ko‘ra o‘rinli, ishonarli gapirish ma’qulroq. Yurakdan buloqdek otilib chiqqan ma’naviyat kuchi ehtiros bilan qo‘shilsa, pedagogni notiqqa aylantiradi. Bilimdon notiq o‘z fikrini qat’iy ishonch bilan, dangal aytadi.

Nutq so‘zlaganda, ma’ruza o‘qiyotganda ortiqcha so‘zlar, kirish gaplar, pisandanamo iboralar, shuningdek, gumonsirash, ishonchsizlik, hadiksirash, esankirash, asabiylashish, g‘azablanishga aslo yo‘l qo‘ymaslik zarur. Nutqning to‘g‘riligi. Nutqning to‘g‘ri bo‘lishi asosan ikki me’yorga urg‘u va grammatik me’yorga amal qilishni taqozo etadi. Nutq jarayonida ma’noni to‘g‘ri anglatish uchun so‘zdagi bo‘g‘in, gapdagi so‘z urg‘usining to‘g‘ri ishlatishiga e’tibor qilishimiz lozim bo‘ladi. Nutq urilishining grammatik shakllarini farqlay olish so‘zlarni mazmuniy bog‘lanishlariga qarab joylashtirish grammatik me’yorlarni belgilar ekan, nutqning to‘g‘ri ifodalanishi uchun gap tuzish qoidalarini o‘zlashtirish, o‘zak va qo‘shimchalar o‘rtasidagi munosabatlarni, ega- kesim mosligini, ikkinchi darajali bo‘laklarning ularga bog‘lanish yo‘llarini yaxshi anglash lozim bo‘ladi. Nutqning aniqligi. Aniqlik ham nutqning asosiy kommunikativ sifatlaridan biridir. Agar to‘g‘rilik nutqning yuzaga kelishida faqat til omili zaruriy belgisi sifatida qaralsa, nutqning aniqligi deyilganda uning shakllanishiga xizmat qiladigan, tildan tashqarida bo‘lgan omillarni ham nazarda tutish lozim bo‘ladi. Bunda dastlab til va tafakkur munosabati turadi. Chunki, tabiat va hodisalar o‘rtasidagi mutanosiblik va uning nutqda aks etishi ana shu aniqlikning xuddi o‘zidir. Nutqning mantiqiyligi. Nutqning mantiqiyligi uning asosiy sifatlari– to‘g‘rilik va aniqlik bilan chambarchas bog‘langandir. Chunki grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzilmagan nutq ham, fikrni ifoda etish uchun muvaffaqiyatsiz tanlangan leksik birlik ham mantiqning buzilishiga olib kelishi tabiiydir. Mantiqiy izchillikning buzilishi tinglovchi va o‘quvchiga ifodalanayotgan fikrning to‘liq borib yetmasligiga, ba’zan umuman anglashilmasligiga sabab bo‘lishi mumkin. Nutqni shakllantirishdagi e’tiborsizlik oqibatida ba’zan mantiqsizlik ham yuz beradi. Nutqning tozaligi. Nutqning tozaligi deganda unda til elementlarining ishlatilishida adabiy til me’yorlariga amal qilishqilmaslik tushuniladi. Yaxshi, namunaviy nutq hozirgi o‘zbek adabiy tiliga, uning talablariga mos holda

shakllangan bo‘lishi, turli g‘ayriadabiy va g‘ayriaxloqiy til elementlaridan holi bo‘lishi kerak. Chunki u boy ma’naviyaxloqiy qadriyatlarga ega bo‘lgan va bugun mustaqillik davrida yashab, dunyo hamjamiyati bilan teng mavqeda muloqotda bo‘layotgan o‘zbek xalqining madaniy darajasiga mos bo‘lishi lozim. Nutqning ta’sirchanligi. Nutqning ijro etilishida unga ma’lum bir voqea- hodisa haqida ma’lumot berishdan tashqari yana bir maqsad– tinglovchi ongiga va ruhiyatiga ta’sir etish vazifa qilib qo‘yiladi. Shuning uchun ham ta’sirchanlik nutqning asosiy sifatlaridan biri sanaladi hamda to‘g‘rilik va aniqlik ham, mantiqiylik va tozalik ham suhbatdoshga, tinglovchiga yoki o‘quvchiga ta’sir etishiga qaratilgan bo‘ladi. Bu sanab o‘tilgan xususiyatlarda til omillari birinchi o‘rinda tursa, ularning barchasidan foydalangan holda ta’sirchanlik keng doirada tildan tashqaridagi omillarni ham qamrab oladi. Nutqning ta’sirchanligi deganda, asosan, og‘zaki nutq jarayoni nazarda tutiladi va shuning uchun uning tinglovchi tomonidan qabul qilinishidagi ruhiy vaziyatni e’tiborga olish ham muhim sanaladi. Nutqning shaxslarga qanday ta’sir qilishida va ularda qanday taassurot qoldirishida notiqning nutqiy jarayon davomida o‘zini qanday tuta bilishi, jest va mimikalari, hatto kiyinishi kabi omillarning ham ahamiyati bor. Samimiylik, xushmuomalalik, odoblilik, auditoriyaga hurmat bilan qarash kabi fazilatlar nutqning tinglovchilar tomonidan e’tibor bilan tinglanishiga sabab bo‘ladi. Nutqning ta’sirchanligi, ifodaliligi haqidagi gap, ma’lum ma’noda, nutq sifatlari haqida aytilgan mulohazalarga yakun yasashdir. Chunki yaxshi nutqning fazilatlarini ko‘rsatib o‘tish, nutqda uchraydigan ayrim tipik xatolarni tahlil etishda natijada ta’sirchan bir nutqni shakllantirishga xizmat qiladi. Nutqning mazmuni qanchalik boy, chuqur bo‘lsa, uning shakli ham shunchalik rang-barang bo‘lishi unga munosib jilo, sayqal berilishi, badiiy bo‘yoqlar bilan jozibali qilinishi, tasvirlar bilan boyitishi darkor. Buning uchun hikmatli so‘zlardan, maqol, she’riy parchalardan, o‘tkir iboralar, tasvir, qiyos va o‘xshatishlardan keng ko‘lamda, biroq me’yorida foydalanishni tavsiya etamiz. Bular nutqning bezagi, ko‘rki, sayqalidir. Notiq, shu bilan birga, satira, yumor, istiora, majozlardan o‘z o‘rnida, badiiy talaffuz bilan, shoirona ko‘tarinki ruhda

ishlatsa, uning nutqi tinglovchini o‘ziga maftun etadi, gapi “shirali” bo‘ladi, nutqi qiyomiga yetadi, tasanno va ofarinlarga sazovor bo‘ladi. Xulosa shuki, ma’ruza ilmiy, ishonarli, mantiqan izchil, mazmunan boy, shaklan rang-barang bo‘lsagina, unga qo‘yiladigan eng asosiy talabga javob bera oladi. Pedagog nutqiga qo‘yiladigan talablardan biri shuki, nutq matni badiiy jihatdan puxta, tili adabiy, so‘zlari jarangdor, jumlalari yoqimli, gaplari lo‘nda, lekin mazmuni chuqur, ma’no teran bo‘lishi kerak. Pedagog tarbiyachi tabiyalanuvchilarini qiziqtirish, ularga badiiy oziq berish uchun o‘tkir ibora, maqol, ruboiy, hikmatli so‘z, ifodali tavsiflardan zeb beruvchi vositalar sifatida foydalansin. Nutq badiiy bo‘lishi lozim, degan tavsiyadan u balandparvoz, dabdabali gaplardan, yasama iboralardan, iste’moldan chiqqan so‘zlardan iborat bo‘lsa ham mayli, degan xulosa kelib chiqmaydi. Xodimlarning nutqi ravon bo‘lishi uchun har bir gapning so‘zlari muayyan tartibda joylashishi zarur. Oldin gapning egasi, so‘ng uning ikkinchi darajali bo‘laklari, oxirida esa kesimi aytiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – 173 b. 2. Azizxodjayeva N.N. Pedagogicheskiye texnologii i pedagogicheskoye masterstvo. Izdatelsko-poligraficheskiy tvorcheskiy dom im.Chulpana. 3. T.; 2005. -200 s 4. Levitan K.M. Lichnost pedagoga: stanovleniye i razvitiye. Izd-vo Saratovskogo universiteta. 1991. -166 s. 4. Mavlonova R., To‘rayeva O. Holiqberdiyev K. Pedagogika. T., 5. O‘qituvchi. -2001. – 512 b. 6. Ochilov M. Yangi pedagogik texnologiyalar. – Qarshi. Nasaf, 2000.

O'xshashlar

Tarbiyachi pedagogik faoliyatiga kreativ yondashuv

Maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyachisining kompetensiyasi

Pedagog shaxsi va unga qo‘yiladigan talablar

Jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarini multimedia vositalari orqali tashkil etish (2-amaliy mashg‘ulot)

Bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash shakllari va metodlari