Тасвирий фаолиятга ўргатишнинг турлари метод ва усуллари - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Тасвирий фаолиятга ўргатишнинг турлари метод ва усуллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

271.6416015625 KB

Ko'chirib olish

Тасвирий фаолиятга ўргатишнинг турлари метод ва усуллари Режа: 1. Кўргазмали метод ва ўргатиш усуллари. 2. Натурадан фойдаланиш. 3. Расмлардан фойдаланиш. 4. Болалар ишларини таҳлил қилиш. 5. Оғзаки метод ва ўргатиш усуллари. 6. Суҳбат ўргатиш методи. 7. Амалий методлар. 8. Бадиий адабиётнинг образларидан фойдаланиш.

Кўргазмали метод ва ўргатиш усуллари Ўргатиш методлари - педагогикада қабул қилинган таърифга кўра қўйилган масалани ечиш учун танланган ягона йўл сифатида таърифланади. У машғулотдаги боланинг ва тарбиячининг бутун фаолиятини ўргатиш усуллари-айрим ёрдамчи восита бўлиб, машғулотдаги фаолиятнинг хусусиятини аниқламайди, у таълимда тор маънодаги аҳамиятга эга. Айрим методлар машғулот ишининг умумий йўналишини аниқламай, балки усул сифатида намоён бўлади. Масалан: машғулот бошида шеър (ҳикоя) ўқиш бериладиган вазифага болаларнинг қизиқишини уйғотиш учун ўқилса, бошқа машғулотларда эса, шеър ўқиш тарбиячи учун хизмат қилади, яъни машғулот бошини ташкил қилиш учун қўлланилади. Мактабгача таълим муассасасида болаларнинг мустақил ишлари катта ўрин эгаллайди, фақат бу мустақил ишларга болаларнинг мураккаб муаммоли масалаларни ечиши кирмайди, чунки бундай мураккаб масалалар узоқ вақтни талаб қилади. Қолган методлар мактабгача ёшдаги болалар учун мураккаблик қилади, чунки уларнинг деярли барчаси муаммоли масалаларни ечиш билан боғлиқдир. Мактабгача таълим муассасаси учун ўзига хос бўлган асосий гуруҳни ўйин усуллари ташкил этади ва бу ўйинлардан турли методлар ичида фойдаланиш мумкин. Кўргазмали метод ва ўргатиш усуллари . Кузатиш методи тасвирий фаолиятга ўргатиш тизимининг умумий асосини ташкил қилади. Чунки, у атроф-муҳитни ўрганишда, билиш ҳамда уни акс эттиришда муҳим омил сифатида хизмат қилади. Болаларда қанчалик кузатиш, атроф-олам кўриниши билан алоқа ўрнатиш, умумийлик ва яккаликни ажратиш малакаси ривожланган бўлса, шунча болалар ижодий қобилиятининг ривожланиши боғлиқ бўлади. Лекин кузатишнинг ўзи кўрганни тасвирлаб беришга тўла имкон бермайди. Болаларни тасвирлашнинг муҳим усулларига, турли

тасвирлаш материалларидан фойдаланиш йўлларига ўргатиш зарур. Кўргазмали метод ва ўргатиш усулларига натурадан, расм репродукцияларидан, намунадан, бошқа кўргазмали қўлланмалардан фойдаланиш, алоҳида предметларни кўриб чиқиш, тарбиячи томонидан тасвирлаш усулларини кўрсатиб бериш, болаларнинг бажарган ишларини машғулот якунида кўрсатиш, уларни баҳолаш киради. Натурадан фойдаланиш . Тасвирий санъатда натурадан фойдаланиш деганда, кузатиш асосида предмет ёки кўринишни тасвирлаш тушунилади. Натурадан фойдаланиб ишланганда чизаётган кишининг кўзига нисбатан натуранинг қай ҳолатда турганини ҳисобга олган ҳолда маълум бир нуқтаи назардан туриб, предмет кўриниши тасвирланади. Бу натурадан олиб тасвирлаш хусусияти машғулот мобайнида ўзгача идрокнинг ривожланишига кўмак беради. Бунда асосийси боланинг идроки бўлиб, текисликда тасвирланган предмет (расм, аппликация) фақат бир томондан идрок қилинади; лойдан буюм ясаганда ва қуриш-ясашда болаларда натурани ўгириб қуриш ҳамда ҳажм-шаклни турли хил бурилишда таҳлил қилиш имкони бўлиши керак. Мактабгача ёшдаги болалар билан ишлашда натурадан фойдаланишнинг айрим хусусиятларини кўриб чиқамиз. Натура хотира ишини енгиллаштиради, негаки тасвирлаш жараёни идрок билан бирлашади, предметнинг шаклини, тузилишини, рангини тўғри тушуниб, етказиб бера олишга ёрдам беради. 4-5 ёшдаги мактабгача таълим болаларининг қобилиятларидан қатъий назар, мактаб таълим олувчиси ёки рассомнинг натура билан ишлашига нисбатан қараганда, болаларнинг тасвирланган объектни таҳлил қилишлари, шу натура билан ишлашларининг ўзига хос фарқи бор. Мактабгача таълим ёшдаги болалар учун содда шаклли, аниқ чизмали бўлиши керак. Масалан: болалар машинани ён томонидан, қўғирчоқни олдидан чизадилар ва бунда ҳажмини етказиб беролмайдилар. Агар гуруҳда болалар сони кўп бўлса, барчасига тенг

кўриниши учун 2-3 та бир хил предмет қўйилади. Тарбиячи натурани болалар билан биргаликда қисмларга ажратиб кўриб чиқади, бунда у таҳлил жараёнини осонлаштириб, ўз сўзлари, ҳаракатлари билан йўналтиради. Бу жараёни маълум бир идрок маданиятини, ривожланган аналитик фикр юритишни талаб қилади. Бундай кўникмалар болаларда 5-6 ёшда ривожлана бошлайди. Бу ёшда болалар тасвирлаётган ишларини натурага нисбатан таққослашга уринадилар. Масалан: катта гуруҳда натурадаги арча шохларини тасвирлаётганда, болалар шохни фазода жойлаштирадилар (вертикал ёки қия ҳолатда) ва шохдаги шохчаларнинг сонини, ўлчамларини чап ва ўнг томондан, тўқ ёки оч ранг билан чизадилар. Натура сифатида тирик қушлар, ҳайвонлардан фойдаланиш мумкин эмас. Уларнинг ҳаракатлари, товушлари болаларни расм чизишдан чалғитади, болаларнинг предметни керакли ҳолатда идрок қилишларига, диққатларини бир нуқтага қаратишга ҳалақит беради. Шундай қилиб, ўргатиш методи сифатида натурадан фойдаланиш тасвирлашнинг бутун жараёнини ўз ичига мужассамлаштиради: Предметининг бирламчи таҳлили; тасвирни натурага нисбатан таққослаш; натижанинг шаклини, ҳолатини, рангини таққослаш; натижадаги расм ва натурани таққослаш йўли билан баҳолаш. Машғулотда предметларни кўриб чиқиш . Кичик ва ўрта гуруҳларда кўпинча машғулот бошида алоҳида предметлар кўрсатилади. Болалар диққатини топшириққа қаратиш ва тасаввурларини жонлантириш мақсадида болаларга копток, лента (тасма), белкурак ва шу кабилар кўрсатилади. Машғулотнинг қолган вақти мобайнида эса, болалар ўз тасаввурлари асосида чизадилар. Улар расмларини кўрган предметларига нисбатан таққослай олмайдилар ва предметларни идрок қилишларига қайтиб мурожат қилмайдилар. Катта

гуруҳда ҳам предметларни кўриб чиқиш учун имкон бўлади. Масалан: “Уч айиқ” эртаги мавзуси бўйича расм чизишдан ёки буюм ясашдан аввал, тарбиячи болаларга ўйинчоқ айиқни кўриб чиқишни, предмет шаклининг асосий хусусиятларини ва айрим қисмларнинг пропорция нисбатларини аниқлашни, сўнг предметнинг бурилишига нисбатан шу айрим қисмларнинг ўзгаришини кузатишни таклиф қилади. Болалар расм чизишда эртакнинг қайси эпизодини танласалар, айиқни ҳам шу эпизодга нисбатан мос ҳолатда тасвирлайдилар. Намунадан фойдаланиш. Намунадан фойдаланиш кўпроқ ўргатиш усулига тааллуқлидир. Болаларнинг умумий эстетик дидларини ошириш учун чиройли предметларни томоша қилдириш керак. Масалан: гиламлар, вазалар, каштачилик ва ҳоказо. Декоратив расм чизиш машғулотларида болалар кўрган предметларини акс эттириб, улардаги нақшларни қайта чизибгина қолмай, балки мустақил равишда нақшларни акс эттириб, ёрқин ранг ва шаклларни мослаштириб чизишни ҳам ўрганадилар. Шунинг учун бошланғич босқичда болалар намунадан нақш элементларини чизиб оладилар, кейинчалик элементларни ўрнини ва рангини ўзгартириб борадилар. Болалар маълум бир малакага эга бўлганларидан кейин, бир неча хил намуналарни болалар ихтиёрига кўрсатиш мумкин. Баъзи машғулотларда тарбиячи намунани қўяди ва болалар кўриб чиқиб, танишиб, тарбиячининг кўрсатмасисиз мустақил равишда ишлайдилар. Предметли расм чизиш ёки буюм ясашда намуна кўчириб олиш учун эмас, балки тасвирланаётган предмет ҳақидаги тасаввурни аниқлаш учун қўйилади. Расмлардан фойдаланиш. Расмлар асосан болаларнинг атроф-муҳит ҳақидаги тасаввурларини аниқлаш учун ва тасвирий усуллар, воситаларни тушунтириш учун хизмат қилади. Педагог ва психологларнинг тадқиқотлари шуни кўрсатадики, 2 ёшдаги болалар расмни предмет тасвири сифатида тушуниб етадилар. Лекин расмдаги қаҳрамонларнинг ўртасидаги боғлиқликни, яъни ҳаракатларни тушуниш кечроқ, 4-5 ёшларда юзага келади. Масалан: 2 ёшли бола расмдаги ҳайвонларни «турибди» дейди, 4-5

ёшлигиси эса «гапиряпти», «юряпти», «келяпти» ва ҳоказо дейди. Болаларнинг кузатишлари кўпинча қисқа муддатли бўлади (масалан: шаҳар шароитида ҳайвонларни кузатиш). Шунинг учун расмлардан фойдаланиш қайта идрок қилишга ва кейинги тасвир учун характерли бўлган энг асосийсини аниқлашга ёрдам беради. Расмлар ана шундай шароитларда керак бўлади: керакли предмет қўл остида йўқ пайтида, ёки бўлмаса текисликда тасвирлашнинг айрим усуллари билан таништириш учун хизмат қилади. Масалан: тарбиячи болаларга узоқлашган предметни тушунтириш учун расмни кўрсатади. Ҳаётда болалар шу узоқдаги предметларни бир чизиқда жойлашган деб идрок қилсалар, расмда тарбиячи пердметларни узоқлашганини кўрсатиб, тушунтириб беради, 6 ёшдан бошлаб шу мақсад билан расмдан фойдаланиш мумкин. Расмни кўра туриб, бола ерни бир чизиқ билан эмас, балки кенг ер бўлаги билан чизишни, узоқлашаётган предметлар юқорироқда, яқиндагилари пастроқда ва қоғоз четига жойлашишини тушуниб етади. Расм машғулот давомида болалар олдида қолдирилса, болалар тушуниб етмай нусха кўчиришга ўрганиб қоладилар. Бу ёшда эса, болалар нусха кўчириш билан эмас, балки ижод билан расм чизишлари керак. Баъзида машғулот давомида болаларга айрим қисмларни аниқлаб олиш учун расмни кўрсатиш керак бўлади. Кейин эса расм олиб қўйилади, чунки болалар нусха кўчира бошлайдилар. Тарбиячи томонидан ишлаш усулини кўрсатиб бериш . Мактабгача таълим муассасида таълим жараёнида болалар ўрганиши керак бўлган тасвирлаш кўникма ва малакаларни ўлчамини аниқлаб беради. Кенг бўлмаган доирадаги малакаларни ўлчамини аниқлаб беради. Кенг бўлмаган доирадаги малакага эга бўлган бола турли хил предметларни тасвирлай олади. Масалан, уйни чизиш учун тўғри тўртбурчак шаклини чизишни

билиш, яъни чизиқларни тўғри бурчак остида бирлаштиришни билиш керак. Ана шу чизиш усуллари машина, поезд ва бошқа тўғри тўртбурчакли предметларни чизишда қўлланилади. Тарбиячи тасвирлаш воситаларини кўрсатиб бериши кўргазмали амалий усул бўлиб, бу усул болаларни керакли шаклни аниқ тажриба асосида онгли равишда чизишга ўргатади. Кўрсатма 2 хил турда бўлади: 1. Имо-ишора билан кўрсатиш; 2. Чизиш усули билан кўрсатиш. Ҳар иккала турда ҳам кўрсатма оғзаки тушунтириш йўли билан олиб борилади. Имо-ишора билан предметнинг қоғозда жойлашиши тушунтирилади. Қўлнинг ёки қаламчанинг қоғоз бўйлаб ҳаракатни, ҳатто 3- 4 ёшли болалар учун етарли бўлади. Имо-ишора орқали бола хотирасидаги қийин бўлмаган предметнинг асосий шаклини ёки унинг алоҳида қисмларини эслайди. Болалар бирор предмет ёки ҳодисани тарбиячининг қайси ҳаракат ишораси орқали идрок қилган бўлсалар, худди шу ҳаракат-ишорани тарбиячи машғулотда қайтарса, болалар кўрганлари билан чизмоқчи бўлганлари ўртасида алоқадорликни онгли равишда сезадилар. Масалан: уй қурилишини болалар кузатаётганларида тарбиячи қурилаётган уйнинг корпус чизиқларини тепага қараб қурилаётганлигини ҳаракатлари билан кўрсатади, худди шу ҳаракатларни машғулот бошида қайтарар экан, болалар хотирасидаги кўрганларини қайта эсга туширади. Ишора билан бола хотирасидаги предмет шаклини эслашга, ҳамда чизиш мобайнида боланинг қўл ҳаракатларининг

йўналиши аниқланади. Боланинг ёши қанча кичик бўлса, уни чизишга ўргатишда шунчалик қўл ҳаракатларини ишорасини кўрсатиш муҳим рол ўйнайди. Кичик гуруҳдаги боланинг ҳаракатлари яхши ривожланмаган бўлса ва бола ўз ҳаракатларини бошқара олмаса, тарбиячи боланинг қўлини ушлаб, биргаликда ҳаракат билан чизади. Бундай иш усули шу ҳаракатларни боланинг ўзи ҳис қилиши учун қўлланилади. Агарда предметнинг шакли мураккаб бўлмаса, ишора билан бутун предметни чизиш мумкин. Масалан: копток, китоб ёки олма шаклининг қисмларини, арча шохининг жойлашиши, қуш бўйнининг қиялиги. Тарбиячининг кўрсатма бериши машғулотда қандай топшириқ берилишига боғлиқ. Машғулотда предмет шаклини тўғри ҳаракатлари билан чизиб кўрсатади. Бу асосан кичик гуруҳда ўтказилади. Масалан: болаларга юмалоқ шаклдаги предметларни чизишни ўргатиш учун тарбиячи копток ёки олмани, ўз ҳаракатларини тушунтирган ҳолда чизиб кўрсатади. Агар предметни тасвирлаётганда унинг қисмларини аниқ кетма- кетликда чизиш керак бўлса, тарбиячи предметни бошидан якунига қадар чизиб кўрсатади. Фақат бунда болаларнинг диққатини жалб қилиш учун тарбиячи болаларга “Энди нимани чизиш керак?” деган саволни беради. Катта гуруҳдаги болалар кўпинча қисман кўрсатмалар бериш ўринли бўлади. Болалар ҳали чизишни билмайдиган предметнинг бирор қисмини ёки алоҳида элементини чизишда кўрсатмалар берилади. Масалан, 4-5 ёшли болалар дарахтнинг танасини учбурчак шаклида, кенг асос билан чизадилар. Бу кўпинча тарбиячининг оғзаки тушунтиришидан келиб чиқадиган камчиликдир. “Дарахтнинг танасини юқори қисмида тор, қуйи қисмида эса кенг бўлади”. Оғзаки айтиб бериш билан бирга қўл ҳаракатлари билан чизиб кўрсатиш лозим. Катта гуруҳда эса, “Чиройли уй” мавзусида болалар расм чизаётганларида, тарбиячи доскада уйнинг ойна-эшиклари турли хил шаклда бўлишини кўрсатиб беради. Бундай кўрсатма боланинг расмини умумий чизмада ҳеч қанчалик чегараламайди. Малакаларни мустаҳкамлаш учун қайтарилаётган машқларда, сўнг улардан мустақил равишда фойдаланишда

кўрсатма фақатгина индивидуал равишда, маълум бир кўникмага эга бўлмаган болаларга берилади. Доимий равишда кўрсатма бериш болаларнинг пассивлашишига, ҳамда фикрлаш жараёнларини тормозланишига олиб келади. Чунки болалар тарбиячининг кўрсатмасини ва ёрдамини кутиб, ўрганиб қоладилар. Тарбиячининг кўрсатмаси янги техник усулларни тушунтиришдагина керак. Болалар ишларини таҳлил қилиш . Болалар ўзлари бажарган ёки дўстлари бажарган ишни мустақил равишда таҳлил қилиб, баҳо беришлари 5 ёшга бориб тўла шаклланади. Кичик гуруҳдаги болалар ўз ҳаракатларини ва уларнинг натижаларини назорат қила олмайдилар, шунинг учун улар ўз ишларини бажараётган вақтда

мамнун бўлган бўлсалар, уларнинг натижасидан ҳам мамнун бўлиши учун тарбиячидан мақтов эшитишни кутадилар. Кичик гуруҳда тарбиячи болаларнинг ишларини баҳолаётганда таҳлил қилмайди, балки 4-5 яхши бажарилган ишларни болаларга кўрсатади. Шу билан бирга қолган болалар ишларини ҳам мақтайди чунки мақтов болаларнинг ушбу машғулотга нисбатан қизиқишини сақлаб қолишга ёрдам беради. Расмларни кўрсатишнинг мақсади эса, болаларнинг ўз ишларини натижасига жалб қилишдир. Ўрта ва катта гуруҳларда тарбиячи болаларнинг ишларини кўрсатади ва камчиликларини айтиб ўтади. Болалар камчиликларини қанчалик кўра билсалар, шунчалик кейинги расмларини онгли равишда чизиб борадилар. Машғулот якунида тарбиячи болалар ишларидан бирини олиб, ижобий томонларини кўрсатади. Масалан: “Рангларини яхши танлаганини-оч ранг билан тўқ ранг ёнма-ён яхши кўриниши, чизиқларнинг озода ва аниқ чизилганлигини” ва ҳоказо. Агарда камчиликлар кўпчилик болаларда учраса, шу камчиликни бартараф қилиш учун болаларга савол беради ва диққатини қаратади. Агарда бир боланинг камчилиги бўлса, у ҳолда яккама-якка тушунтириш муносибдир, чунки жамоа олдида биргина боланинг ишини таҳлил қилиш, фақатгина шу боланинг ўзи учунгина тушунарли бўлади. Катта гуруҳда таҳлилга барча болаларни жалб қилмоқ зарур. Баъзида эса, тарбиячининг ўзи баҳо беради. Масалан: яхши чизмайдиган боланинг ишидаги камчиликларни бошқа болалар айтишларини тарбиячи олдиндан била туриб, ўзи аввал шу бола бажарган ишининг ижобий томонларини айтиб ўтади. Вақтни тежаш мақсадида тарбиячи 5-6 та боланинг ишини олиб, таҳлил қилади, фақат ҳар машғулотда бир хил болаларнинг ишларини олиб баҳолаш ярамайди. Чунки доимий мақтов асосида ўша болаларда ҳаддан ташқари ишонч, бошқалардан ажралиб туриш

ривожланади. Ўта қобилиятли болалар билан уларнинг лаёқатларини ҳисобга олган ҳолда, алоҳида иш олиб борилади. Баъзида тарбиячи таҳлил қилиш учун бажарилган ишларни болаларнинг ўзларига топширади. Бунда барча болаларнинг ишлари столга ёйилади ёки стендга маҳкамланади ва болалар ўзлари энг яхши бажарилган ишларини танлайдилар. Сўнг тарбиячи таҳлил қилади. Кўпроқ болаларга (6 ёшда) ўз ишини натурага нисбатан ўзи баҳолашга имкон бериш керак. Чунки бола ўз ишига, ҳамда дўстларининг ишларига танқидий томондан баҳо беришга ўрганади. Оғзаки метод ва ўргатиш усуллари. Тасвирий фаолият машғулотдаги доимо тарбиячининг болалар билан суҳбатидан бошланади. Суҳбатнинг мақсади болалар хотирасидаги аввалги идрок қилинган образларни қайта эсга олиш ва машғулотга бўлган қизиқишини уйғотишдир. Болалар ўз тасаввурлари асосида ижод қиладиган машғулотларда суҳбатнинг ўрни каттадир. Суҳбат қисқа, мазмунли ва ҳисхаяжонли бўлиши керак. Тарбиячи асосий диққатини машғулотда қилинадиган ишга қаратади. Болаларнинг мавзу бўйича ёки янги тасвирлаш усуллари ҳақидаги тасаввурларини аниқлаб олишдан аввал, суҳбат мобайнида ёки суҳбатдан кейин тарбиячи керакли предмет ёки расмни кўрсатади. Топшириқни бошлашдан аввал эса иш усулини болаларга кўрсатади. Суҳбат - ўргатиш методи сифатида 4-7 ёшли болалар билан ишлашда

асосий роль ўйнайди. Кичик гуруҳларда суҳбат болалар тасвирлашлари керак бўлган предметни эслатиш учун ёки янги иш усулини ўргатиш учун керак бўлади. Бундай ҳолларда суҳбат тасвирлашнинг мақсадини ва вазифаларини болаларга яхшироқ тушунтириш учун хизмат қилади. Болаларнинг тасаввурлари ва ҳиссиётлари тез жонланиб, ижодий кайфиятлари тез йўқолиб қолмаслиги учун суҳбат метод сифатида ҳам, усул сифатида ҳам қисқа ва 3-5 минутдан ошмаслиги керак. Яхши уюштирилган суҳбат машғулотда мақсадга яхши эришиш учун қулай шароит яратади. Бадиий адабиётнинг образларидан фойдаланиш. Бадиий образни ўзида мужассамлаштирган нутқ ўзига яраша кўргазмаликка эгадир. Масалан: шеър, ҳикоя, топишмоқ ва ҳоказо. Ифодали ўқилган бадиий асар ижодий кайфиятнинг ошишига, тафаккурнинг, хаёлнинг фаол ишлашига ёрдам беради. Шу мақсад билан бадиий сўздан фақатгина ифодали ўқиш машғулотларида эмас, балки предметларни идрок қилгандан сўнг тасвирлаш жараёнларида ҳам фойдаланилади. Барча ёш гуруҳларда машғулотларни мақсадга йўналтирилган ҳолда топишмоқ айтишдан бошлаш мумкин. Масалан, “Боши тароқ, думи ўроқ”. Бу топишмоқ орқали хўрознинг бошқа қушлардан чиройли тожиси, думини бетакрорлиги каби қисми шакллари ажратилади. Баъзида кичик шеърларни ёки асарлардан парча ўқиш ҳам мумкин. Агар керак бўлса, асарни ўқиш билан бирга оғзаки образга қўшиб натура ёки предметнинг тасвири болаларга кўрсатилади. Расм чизиш, лойдан буюм ясаш машғулотларида бадиий асар ўқиш ҳар доим ҳам қўл келавермайди, уни бошқа ўргатиш усули билан алмаштирган маъқул. Чунки бола оғзаки сўзни

эшитгандан кўра натурани кўрганида кўпроқ жонланади. Тарбиячи бадиий образни танлаётганида жуда ҳам эҳтиёткорлик билан танлаш лозим. Негаки, тўғри танланган асар предметни, қиёфаларини кўриш идрокини ўз ичига олади (рангини, шаклини, ҳолатини). Масалан: “Бўғирсоқ” эртаги орқали бўғирсоқнинг образи, “Олтин балиқ” эртаги орқали эса балиқ образи янада ёрқинроқ тасвирланади. Тарбиячининг кўрсатмалари ва тушунчалари. Тарбиячининг кўрсатмалари барча кўргазмали усуллари ўз ичига олади ҳамда ўзи мустақил ўргатиш усули сифатида хизмат қилади. Кичик ёшдаги боғча болалари учун оғзаки кўрсатмалар камдан-кам берилади. Болаларнинг тасвирлаш малакалари етарли бўлмай, сезги анализаторининг иштирокисиз тарбиячининг кўрсатмасини тушунмайдилар (кўриш, эшитиш, қўл, таъм билиш сезгилари). Агарда болалар мустаҳкам кўникмага эга бўлсалар, тарбиячи кўргазмали кўрсатмасиз тушунтириши мумкин. 5-6 ёшли болалар учун бир сўзнинг ўзи хотирадаги чизиш усули ҳақидаги тасаввурни эслашга ёрдам беради. Тарбиячининг кўрсатмалари бутун гуруҳ болаларига ва алоҳида болаларга қаратилган бўлиши мумкин. Бутун гуруҳ учун бериладиган кўрсатмалар машғулотнинг бошида берилади. Улар қисқа, лўнда, тушунарли бўлиши керак. Ўрта ва катта гуруҳларда тарбиячи болалар топшириқларини қандай ўзлаштирганликларини билиш учун бирор боладан топшириқнинг кетмакетлигини ва қайси усуллардан фойдаланиб бажариш кераклигини сўрайди. Бундай қайта сўраш яхши тушунишларига ёрдам беради. Кичик гуруҳда тушунтириб, кўрсатгандан сўнг, тарбиячи яна ишни нимадан бошлаш кераклигини қайта эсга солади. Катта гуруҳда эса болаларга: нимани чизишини ёки ясашини, асосийси нимадан иборат, предметларни қандай жойлаштириш кераклиги ҳақида

ўйлашни таклиф қилади. Болалар ишга киришгандан сўнг, тарбиячи ҳар бир болага кўрсатма беришга киришмасдан, балки ишга кириша олмаётган болаларга нима нарса тушунарли бўлмаганини сўраши лозим, бундай болаларга қайтадан вазифа тушунтирилади ва кўрсатма берилади. Ҳамма болаларга ҳам кўрсатма бериш зарур эмас. Кўрсатма иккиланувчан, уятчанг, ўзига ишонмайдиган болаларга керакдир. Юзага келадиган қийинчиликларни тарбиячи ҳар доим ҳам олдиндан айтиб бериши керак эмас. Баъзи бир болалар ўзи мустақил бажаришига тарбиячининг кўзи етса, у ҳолда тарбиячи кўрсатма беришдан бош тортиши ҳам мумкин эмас. Асосийси, тасвирий фаолиятда бола қийинчиликка дуч келиб, уни ечишга йўл топа олиши керак. Кўрсатма шакллари ҳамма болалар учун ҳар хил бўлиши керак. Айрим болаларга мақтовли оҳангда кўрсатма берилса, ўзига ишонган болаларга эса кўпрок талаб қўйилади. Тарбиячининг кўрсатмалари тўғридан-тўғри, буйруқ шаклида бўлиши керак эмас. У болани ўйлашга, фикрлашга ундаши керак. Бола қилган хатони кўрсатиш билан бирга, тасвирнинг маъноси ўзгараётганига диққатни қаратиш лозим. Масалан: “Қизчанинг кўйлаги худди ғижимга ўхшайди” (яхши бўялмаган), “Дарахтлар йиқилиб кетаётганга ўхшайди” (яхши жойлаштирилмаган), “Бу одам бирам катта, аммо уйга кира олмаяпти”. Шу билан бирга хатони қандай қилиб тўғрилаш кераклигини айтиб бермаслик лозим. Боланинг ўзи фикр юритсин. Кўрсатма ёқимли товуш билан берилиши болаларнинг қизиқишини орттиради. Индивидуал кўрсатмалар бошқа болаларнинг диққатини жалб қилмаслиги учун пастроқ товуш билан берилади. Машғулот давомида қачон кўрсатма берилади, қачонки, кўпчилик болалар хатога йўл қўйсалар ва тарбиячи барча болаларнинг диққатини ўзига жалб қилади ва қайтадан тушунтиради. Бундай машғулот давомида бериладиган кўрсатмаларни камроқ бериш керак, негаки у ижодий фаолиятини бузади.

Ўйинли ўргатиш усуллари . Тасвирий фаолиятда ўйинларидан фойдаланиш кўргазмали амалий ўргатиш усулига киради. Бола қанча кичик бўлса, ўйин унинг тарбиясида шунча катта ўрин тутади. Ўйин усуллари қўйилган масалага нисбатан болаларнинг ишини диққатини яхши жалб қилади ва хаёл билан тафаккурнинг ишини енгиллаштиради. Кичик ёшдаги болалар учун ўйин машқларидан расм чизишда кенг фойдаланилади. Мақсад болаларнинг оддий чизиқли шаклларни чизишга ўргатиш, ҳамда қўл ҳаракатларини ривожлантиришдир. Болалар тарбиячининг ортидан қўллари билан ҳавода, сўнг қоғозда турли чизиқларни чизадилар. Тарбиячи: “болакай йўлда чопиб кетяпти”, “машина юриб кетяпти” ва ҳоказо, деган иборалар билан тушунча ҳосил қилади. Образ билан ҳаракатнинг бирлашуви бола томонидан чизиқларни ва содда шаклларни тасвирлаш малакасига эга бўлишни анча тезлатади. Кичик гуруҳда предметларни тасвирлашда ҳам ўйин усулларидан фойдаланилади. Масалан: меҳмонга қўғирчок келади ва болалар унга нозу- неъматлар ясайдилар, нон, кулча, ширинлик, ва ҳоказо. Бундай иш мобайнида болалар шарни яссилашга уринадилар. Ўрта гуруҳда болалар айиқни юмшоқ ўйинчоғига қараб чизишлари керак. Шунда қизиқарли ўйин ўтказиш учун, айиқча эшикни тақиллатади, сўнг болалар билан саломлашиб, болалардан унинг расмини чизиб беришларини илтимос қилади. Машғулот якунида у расмларни баҳолашда қатнашади ва яхши расмларни ўзи танлайди. 6 ёшли болалар билан ҳам тасвирлаш фаолияти давомида ўйинлардан фойдаланилади. Лекин кичик гуруҳга қараганда бу ўйинлар анча камаяди. Масалан: сайрда болалар ўзлариниг фотоаппаратлари билан атрофни расмга оладилар: дарахтлар, қушлар, ҳайвонлар ва ҳоказо. Боғчага келиб, ўзлари

олган “расмларни проявка қиладилар ва расмларни чиқарадилар”, яъни кўрганларини қоғозга туширадилар. Тарбиячи ўйиндан фойдаланганида бутун машғулотни ўйинга айлантириб юбормаслиги керак,чунки бу болаларнинг диққатини топшириқни бажаришдан тортиб, кўникма, малакаларга эга бўлиш мавзусини бузади. Амалий методлар. Тасвирий санъатга ўргатиш мобайнида болалар турли материаллардан фойдаланиш кўникмасига эга бўладилар. Расм чизиш, лойдан буюм ясаш, аппликация турли методлардан ҳамда ўргатиш усулларидан фойдаланишни талаб қилади, шу жумладан болаларда кўникма малакаларни ҳосил қиладиган амалий методлардан ҳам фойдаланиш талаб қилади. Амалий методлардан асосийси бўлмиш, техник ва баъзан тасвирий малакаларни ўргатадиган машқлардир. Кичик гуруҳда бу машқлар болалар учун сезиларли эмасдир юмалоқ шаклли предметларни ясашни ўрганиб, болалар коптокни, олмани, апельсинни ва шу каби предметларни ясайдилар. Йўлларни, ёмғирларни чизиб, улар горизонтал ва вертикал чизиқларни чизишни машқ қиладилар. Катта гуруҳдаги болалар олдида эса тўғридан тўғри маълум бир топшириқ қўйилади, чиройли ва тўғри штрих билан чизишга ўрганиш. Штрихлаб чизишни кўрсатиб бергандан сўнг, болаларга мураккаб бўлмаган предмет контурини (масалан: уй, қўзиқорин, олма) чизиб олиб, уни озода қилиб бўямаслик расмни хунук қилиб қўйишини биладилар ва сидқидилдан машқ қиладилар. Машқлардан тасвирий характерга эга бўлган топшириқларни тушиниш учун фойдаланилади. Масалан, тарбиячи бир чизиқ билан инсон бошининг ёнмача қиёфасини чизишни кўрсатиб берганидан сўнг, болалар бир неча марта одам бошининг расмини қайта - қайта чизадилар. Тарбиячининг вазифаси болаларнинг

тасвирий фаолиятини шундай ташкил қилиш керакки, у фаол ва ижодий бўлсин. Ҳар бир машғулот фақатгина дидактик вазифасини эмас, яъни маълум бир предметни тасвирлашни ўргатиш эмас, балки боладан ишни мустақил бажаришни ҳам талаб қилади. Шу мақсад билан тарбиячи турли хил усуллардан фойдаланиши мумкин: маслаҳат, мақтов, топшириқни бажариш усулини кўрсатмаси (тўлиқ бўлмаган), ўйинчоқ кўрсатмаси, эслатма ва шу кабилар. Болани шундай ҳолатга қўйиш керакки, у ўйлаган ўйини бажариши учун ўзи йўл топсин. Шундай қилиб у ёки бу метод ва усулларни танлаш қуйидагиларга боғликдир: Машғулот мазмунига ва машғулот олдида турган мақсадга, шу билан бирга, тасвирий фаолиятнинг вазифаларига; Болаларнинг ёши ва ривожланиш даражасига; Болалар фойдаланадиган тасвирлаш материалларига боғлиқдир. Атроф олам ҳақидаги тасаввурларни мустаҳкамлаш мақсадидаги машғулотларда, асосан оғзаки методлар қўлланилади: суҳбатлар, болаларнинг кўрганларини хотирадан қайта эслаш учун ёрдам берадиган саволлар берилади. Тасвирий фаолиятнинг турли кўринишларида ўргатиш усуллари турличадир, чунки бир образ турли воситалар ёрдамида вужудга келтирилади. Масалан: мазмунли мавзуларда композицияга ўргатиш вазифасини расмда иллюстрацияларга қараб тушунтирилади, узоқлашаётган предметлар юқорироқда, яқиндагилари эса пастроқда чизилади. Бу масала лойдан буюм ясаганда шаклларнинг уларнинг ҳолатига қараб жойлаштирилади; ёнма-ён ёки кетма-кет ва ҳоказо. Бу ерда алоҳида тушунча ёки кўрсатма бериш шарт эмас. Ҳар бир усулдан ўйлаб, машғулот олдида турган вазифаларга нисбатан, дастурда берилган машғулотнинг мазмунига нисбатан ва асосан ушбу гуруҳ болаларининг қай даражада ривожланганлигини ҳисобга олган ҳолда фойдаланиш керак. Машғулотда алоҳида метод ва усуллар кўргазмали ва оғзакилари - ўзаро қўшилади, мужассамлаштирилади ва бир-бирига умумий таълим жараёнида боғланади. Кўргазмалилик болалар тасвирий фаолиятининг моддий ҳиссий асосини янгилайди, сўз эса тўғри тасаввурни, таҳлилни, идрок

қилинганларни ва тасвирлаётганларини умумлаштиришни шаклланишига ёрдам беради.

Адабиётлар рўйхати: 1. Такомиллаштирилган “Болажон” таянч дастури. Т.: 2016. 2.Мактабгача таълимга қўйиладиган давлат талаблари. Т.: 2017 “Билимдон” дастури. Т.: 2014 3.Амирова. Г.А., Сулаймонов А.П., Джураева Б .Р. Мактабгача таълим муассасаларда аппликация машғулотлари. Т., 2014. 4.Д.Т Сабирова. Мактабгача ёшдаги болаларда тасвирий саводхонлик элементларини шакллантириш. (13.00.01.-Педагогика назарияси ва тарихи ихтисослиги бўйича ёзилган диссертациянинг автореферати). Т.2007 5.“Бола шахсини ривожланишининг долзарб муаммолари”. Халқаро илмий- амалий анжуманининг тезис ва мақолалар тўплами. 2008 йил. 6.Джалалова Д.Х. Основные тенденции развития современной японской школы. Автореферат дис.к.п.н. 2004. 7.Титов В.А.Педагогика зарубежных стран (сравнительная педагогика). АПриор, 2010.

O'xshashlar

Мактабгача таълим муассасада аппликация ишига ўргатишнинг вазифалари ва турлари (6-амалий машғулот)

Мактабгача ёшдаги болаларни расм чизишга ўргатиш

Мактабгача таълим муассасининг турли ёш гуруҳларида қуриш ясашга ўргатиш методлари

Мактабгача таълим муассасаларида турли ёш гуруҳларида қуриш ясашга ўргатиш

Мактабгача тарбия ёшидаги болаларга таълим тарбия бериш методлари