Шахс шаклланишига сиблинг мақоми таъсири - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Шахс шаклланишига сиблинг мақоми таъсири

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

25.0009765625 KB

Ko'chirib olish

Шахс шаклланишига сиблинг мақоми таъсири Режа: 1. Сиблинг мақоми тушунчаси. 2. Тўнғич, ўртанча, кенжа ва ёлғиз фарзанднинг сиблинг мақоми. 3. Опа-сингил, ака-инилик муносабатларига асосланган оила модели

Сиблинг мақоми тушунчаси Халқимиз узоқ ўтмишдан ота-она ва фарзанд муносабатларидан кейинги ўринда, ака-укалик ва опа-сингиллик муносабатларига алоҳида эътибор билан қараган. Оилада фарзандлар ўртасида илиқ муносабатлар бўлиши ва сақланиб қолиниши, оиладаги фарзандлар мавқеига мунсабат ҳалқ оғзаки ижоди намуналарида ўз аксини топган. Бунга “Уч оға-ботирлар”, “Кенжа ботир”, “Бирлашган ўзар” каби эртакларни, “Ширин ва Шакар” каби достонларни мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Оила боланинг илк ижтимоий муносабатларга киришадиган маскани бўлиб, унда боланинг ота-онаси, ака-ука, опа-сингиллари билан бўладиган мулоқати ижтимоийлашув жараёнига кучли таъсир қилувчи омил ҳисобланади. Индивидуал психология асосчиси А.Адлер бола шахсининг шаклланиши ва ривожланиши унинг жинсига, оилада нечанчи фарзанд эканлигига, оиласида ака-укалар ва опа-сингиллари борлигига, яъни унинг сиблинг мақомига боғлиқлиги ғоясини илгари сурган олим саналади. 1 Психологик адабиётда сиблинг мақоми аслида (инглизча sibling, sibs – бир оиладаги акалар ва опалар маъносини билдиради) – муайян инсоннинг муайян оилада туғилиши, жинси ва туғруқлар орасидаги расмий фарқни ифодаловчи тушунчани билдиради. Боланинг сиблинг мақоми ва унинг шахсий кўрсаткичлар билан боғлиқлиги масаласига хали аниқлик киритилмаган, яъни аниқ илмий далиллар етарли эмас. Шунга қарамай, кўпгина тадқиқотчилар ( Ричардсон Р., 1994; Дрисколл Р., Икстейн Д., 2003; Бразингтон Р., 2003 ва бошқалар) шахснинг сиблинг мақоми унинг шахсига, эр-хотинлик ва ота-оналик мақомларига, дўстлар билан муомаласига, ишда раҳбарият ва ҳамкасблар билан ўрнатадиган мулоқотларининг характерига таъсир этишини ўрганишган. 1 Р.Дрисколл, Д.Икстейн. Порядок рождения и личность// Психологическая энциклопедия. Изд. 2-е/Под ред. Р.Корсини, А.Ауэрбаха. – СПб.: 2003. С.950.

Эмпирик маълумотлар бундай боғлиқликларнинг тўрт тури мавжудлигини таъкидлайди. • Тўнғич бола , оиладаги фарзандларнинг каттаси, одатда отаонасининг умиди бўлиб, ота-оналар ундан кўп нарсаларни кутади ва одатда у бу умидларни оқлайди ҳам. Ундаги муваффақиятларга бўлган интилиш, ўқиш ва касб-ҳунар эгаллаш йўналишидаги ютуқлари ва унга эришиш имкониятлари ҳам одатда юқори бўлади. Унинг муваффақиятлари нафақат ота-онанинг кутишларига боғлиқ, балки маълум вақт эркалатилган боланинг, кейинчалик “тахтдан тушиши”, мавқенинг бирдан ўзгариши ва кутишлар тизимининг ҳам шунга яраша бошқача бўлиб қолиши билан боғлиқдир. Буни Адлер ибораси билан айтганда, “детронизация”, яъни тахтдан айрилиши деб аташ мумкин. Чунки укаси ёки синглиси пайдо бўлгандан сўнг, отаонасининг эътибори бирдан бошқа болага қаратилиб, унга муносабат ўзгариб қолганлигини бола ўзига хос қайғуриш билан ҳис қилади. Лекин ота-онанинг эътибори ва меҳрига қайтадан эришиш мақсадида у ҳаракат қила бошлайди. Агар тўнғич фарзанднинг ука кўргандан сўнг пайдо бўладиган депривацияси кучли бўлса-да, ўзини кўрсатиш учун ички имкониятлари, лаёқати етарли бўлмаса (баъзан тўнғич фарзанд нимжонроқ бўлади), унда боланинг хулқида кескин салбий ўзгаришлар рўй бера бошлайди, масалан, укасини ёмон кўриб, унга зиён етказишга ҳаракат қилади, инжиқлиги билан ота-онасини хафа қилади, овқат емайдиган, ўзи мустақил равишда ухламайдиган, ҳатто, ҳожатга чиқмайдиган, айтилганларни бажармайдиган ўжар бўлиб боради. Ҳаётда шундай воқеалар ҳам кузатилганки, энди тетапоя бўлиб, мустақил ҳаракатлар қила бошлаган тўнғич фарзанд укасини итариб юбориши, оғзига ёмон нарсаларни солиб қўйиши, бешикда ухлаб ётган болани йиқитиш ҳолатлари бўлган. Яъни, ота-онанинг домимий меҳри етишмаётганлигини ҳис қилган болада рашк ҳисси уйғонади, унинг сабабчиси эса янги дунёга келган укасидир. Шунга қарамай, аксарият тўнғич фарзандлар ота-онасининг зийраклиги, ўзида пайдо бўлган кўникма туфайли янги шароитга мослашади, секин-аста

укасига меҳр қўяди, унга ғамхўрлик қилишдан роҳатланадиган ҳам бўлиб қолади. Бу унга фойда келтиради ҳам: келажакда у турли тоифа инсонлар, жумладан, катталар, обрўли инсонлар билан келишиб ишлашга ҳаракат қиладиган, уларнинг кўнглига қарайдиган, уйида кўрганлари кўчада қайтарилмаслигига ҳаракат қиладиган, мослашувчан бўлиб ўсади. Одатда бундай боланинг тенгқурлари орасида ўзига хос мавқеи бўлади. Ёшлигидан ота-онанинг юзи-кўзига қараб, уларнинг муносабатини ҳис қилишга ўрганган бола келажакда ўқитувчиси ёки раҳбарининг ҳам юзи-кўзига қараб, муомала қилишга ўрганади. Ота-оналик мақомига алоқадор муносабатларни ташқарида бошқаларга ҳам қўллашга кўникиб боради. Шунинг учун тўнғичларда киришимлилик, кичикларга ғамхўрлик, мустақил қарорлар қабул қилишга, масъулиятни бўйнига олиш ва лидерликка мойиллик ривожланиб боради. Шунинг учун ҳам жамиятда раҳбар лавозимларда ишлаётган, сиёсий ва жамоатчилик идораларини бошқараётганларнинг аксарияти оилада тўнғич фарзанд эканлиги ўрганилган. Масалан, Америка Президентларининг ярми, 20 нафардан ортиқ австронавтлар оилада тўнғич фарзандлар бўлишган. Одатда оилада ўсаётган ўғил болаларнинг тўнғичи эркаклар жамоасини (масалан, ҳарбий, халқаро, сиёсий ташкилотлар), сингиллари бўлган акалар хотин-қизлар жамоасини (мактаб, шифохона), ва шунга ўхшаш опалар ҳам мантиқан мос равишда жамоаларни муваффақиятли бошқарадиган раҳбарлар бўлиб етишади. Никоҳ борасида эса ўртанча фарзанд анча келишиб, бахтли яшашга мойил бўлади. Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, айрим ҳолатларда айнан тўнғич фарзандлар баъзан жамиятда муаммоли, тарбияси оғирлар категориясига тушиб қолади. Бунга ё отаонанинг катта фарзандидан умидларининг ҳаддан зиёд оғирлиги ёки “детронизация” жараёнининг бола томонидан салбий идрок этилиши сабаб бўлади. • Иккинчи фарзанд (ёки ўртанча ) одатда катталарга тобе, ўзгалар кўмагига муҳтож, адолатсизлик, хақсизликлар ва қаттиқликка чидамсиз, бошқаларнинг муносабатларини инжиқлик билан қабул қиладиган бўлиб

ўсади. У акаси ёки опасига қараб, унинг соясида айёрроқ, эпсизроқ бўлиб кўринади, чунки туғилганидан ёнида ундан катталар борлигига у кўникиб боради. Ўртанча фарзандлардан яхши санъаткорлар, спортчилар, дипломатлар, одамлар билан ишлашга устаси фаранг раҳбарлар етишиб чиқиши ҳам мумкин. • Кичик фарзанд умрининг охиригача ўзини кичикман, деб ҳис қилишга мойил бўлади, уни ҳеч ким ҳафа қилиши мумкин эмас. Ҳамиша ғамхўрлик оғушида бўлган кичкинтой, келажакда ҳам ҳамма ерда ўзини муҳофазада, хавфсизликда ҳис этишга мойил бўлади ва буни ўзгалардан талаб ҳам қилади. Уларнинг кайфияти кўпинча яхши бўлиб, ёнатрофидагилар билан яхши муомалага кириша олади. Одатда кичик фарзандда муваффақиятга эришиш мотивацияси кучли, рақобатбардошлик талаб этилган шароитда у чидамлироқ бўлади. Афсуски, уларнинг никоҳ борасида омадлари камроқ бўлиши кузатилган, оилада кичик фарзанд бўлганлар салга ажралишни ўйлайди, чунки улардан яхши вафодор, чидамли эр ёки хотин чиқмайди. Шу боис, турмуш қуришга ҳам унчалик шошмайди, чунки ўзига масъулиятни олишни ёқтирмайди . • Ягона фарзанд нинг сиблинг мақоми тўнғичникига яқин. Отаонанинг умидлари ва орзу-ҳавасларини билиб катта бўлган бола кўп соҳада, айниқса, интеллектуал соҳада катта муваффақиятларга эришиши мумкин, лекин одатда жуда ўзини яхши кўрадиган, эгоист бўлиб қолишади. Улар жамиятда ҳам хато қилиб қўйишдан қўрқмайди, муваффиқият сари далил юради, лекин ҳар доим ҳам унга эришолмайди, чунки одамлар билан киришимли эмас. Шунинг учун ўзбекларда “ягона фарзанд – фарзанд эмас”, деган гаплар бор, улар ота-онанинг куйиб-пишиб, унга барча имкониятларни яратиб, яхши кўраётганлигининг қадрига етмайди. Бу келгусида ҳам бошқа инсонларга нисбатан муносабатда ўз аксини топади, кексайиб қолган отаонага тўнғич фарзанд қанчалик меҳрибон бўлса, ягона фарзанд бунинг акси бўлиб, отаси ва онаси вафотидан кейин ҳам улардан хафа бўлиб юради, “нега мени ташлаб кетишди?”, деб. Шунинг учун яхши оила учун камида иккита фарзанднинг

бўлиши ва улар ўртасида яхши ўзаро муносабатларнинг қарор топиши шахс учун ҳам, оила ва жамият учун ҳам фойдалидир. ХХ асрнинг 70 йилларида австралиялик психолог Уолтер Тоумен сиблинг мақомининг шахс шаклланишига таъсири мавзусига оид кўпгина тадқиқот ишлари олиб борди. У минглаб оилаларни ўрганиб, қадриятлар тизимининг, молиявий аҳволининг ва маълумоти даражасининг турлича бўлишига қарамасдан оиладаги ўрни бир хил бўлган инсонлар характерида жуда кўп ўхшашликлар борлигини аниқлаган. Р.Б.Фельсон сиблинглар ўзаро муносабатларидаги агрессивликни ўрганиб, оиладаги ёлғиз жинсли болага нисбатан (жинсидан қатъий назар) бошқа болаларнинг жисмоний ва вербал агрессив ҳаракатлар қилишини аниқлади. Шунингдек, сиблинглар ўзаро тортишувига ҳадеб ота-оналарнинг аралашуви кутилган натижаларга олиб келмаслиги исботланди. Фельсоннинг фикрича, шахснинг агрессив хулқ-атворига унинг оиласидаги шахслараро муносабатлар қаторида, сиблинг мақоми ва сиблинглар сони ҳам муҳим рол ўйнайди. Мамлакатимизда ҳам сиблинглар ўзаро муносабатларининг шахс шаклланишига таъсирини ўрганиш бўйича тадқиқот ишлари олиб борилмоқда (В.М.Каримова, З.Е.Абдураҳманова, Х.Хайдарова, Н.А.Ғайибова). Жумладан, Н.А.Ғайибованинг тадқиқот ишлари натижасига кўра, синалувчи ўсмирлар ичида тўнғич фарзандлар низоли вазиятни бартараф етишда бошқа сиблинг мақомидагиларга нисбатан кўпроқ масъулиятни бўйниларига олишлари, оиладаги ўртанча фарзандлар бошқа сиблинг мақомидаги ўсмирларга нисбатан атрофдагиларга ҳукмрон, бошқарувчилик муносабатида бўлишлари, кенжа фарзандлар еса оилада ва тенгдошлари даврасида масъулиятни бўйнига олишни ёқтирмасликлари аниқланган. Шу билан бирга оилада кенжа қизлар кенжа ўғил болаларга нисбатан низоли вазиятларда рақобатга мойил еканлари аниқланган 2 . Тадқиқот иши натижаларидан ўсмир дўст танлашда ўз сиблинг мақомига 2 Ғайибова Н.А. “Ўсмир сиблинг мақомининг тенгқурлари билан бўладиган шахслараро муносабатларга таъсири”. Монография Т.: -2016. Б-107

монанд бўлган ўсмирни танлаш еҳтимоли юқори еканлиги аниқланди. Бу сиблинг мақоми дўстона муносабатлар ўрнатишга алоқадор еканлигидан далолат беради. Оила ва никоҳ бўйича кўплаб мутахассислар З.Фрейд ва А.Адлер нинг ғояларини маъқуллаган ҳолда шуни таъкидлайдиларки, оила қураётган ёш келин-куёвлар ўзлари англамаган равишда ўзлари тарбия топган оилаларининг моделини янги оилага тадбиқ эта бошлайдилар. Жумладан, Тоумен сиблинг мақоми келажакда умр йўлдоши танлашга ва у билан бўладиган муносабатларга ҳам таъсир қилади, деб ҳисоблади. Тоуман назарияси ака ва опалар сифатларини қайтарилиши, деб аталиб, шунга кўра, агар турмуш қураётган ёшларнинг опалари ёки акалари бўлса, улар янги турмушдаги муносабатларда ана шу ўз яқинларига бўлган муносабатларини жинсга мувофиқ тарзда намоён қилишга интилишаркан. Айниқса, хотиннинг акаси ва ернинг кичик синглиси бўлганлиги оилавий муносабатларнинг ижобий бўлишига ёрдам беради. Опа-сингил, ака-инилик муносабатларига асосланган оила модели А.Адлер ғоялари таъсирида ишлаб чиқилган. Унга кўра, эр-хотин алоқалари мустаҳкам ва барқарор бўлиши учун иккаси ўз муносабатлари жараёнида акалари ёки опа-сингиллари билан бўладиган ҳамкорлик, лидерлик, ҳукмронлик, масъулият, ғамхўрлик, тобелик каби қатор муносабатларини рўёбга чиқаришлари лозим (сиблинг ёндашув). Бу алоқаларнинг бир кўриниши шундайки, унда эр ва хотин бир-бирига акадай, сингилдай у ёки бу муносабатлардаги кемтикликларни тўлдириб боришлари мумкин (комплементар никоҳ). Бу биздаги муносабатларга ҳам хос бўлиб, кўпгина ўзбек оилаларида хотин эрини “ака” деб атаса, эр биринчи фарзанд туғилгач, хотинига тўнғич фарзанднинг исмини айтиб мурожаат қилади. Бу ҳолат айниқса, эр ўз оиласида сингилларининг акаси бўлган бўлса, ёки хотин ҳам ўз навбатида ота-онасининг уйида акаларнинг синглиси бўлган бўлса комплементар тарзда уйғунлик кашф этади, улар оилавий муносабатларда ким устун, ким тобе каби муаммоларга дуч келмайдилар. Агар хотин ўз

оиласида бирига сингил, бирига опа бўлиб катта бўлган бўлса, у ёки бу тажриба эри бўлган муносабатларда қисман комплементар вазифани бажаради. Ниҳоят, агар эр ўз оиласида тўнғич фарзанд ва хотин ҳам ўз оиласида тўнғич бўлган бўлса, унда эр-хотин муносабатлари нокомплементар никоҳга тўғри келади, яъни, улар тенг мавқели бўлгани учун одатда ўзаро муносабатларида лидерлик ва ўзаро адаптация ҳолатлари муайян қийинчиликлар ва муаммолар билан кечади, тез-тез бир-бирига нималарнидир даъво қиладиган, ўз фикрини уқтириш ва амалга оширишга мойиллик кузатилади. Одатда бундай никоҳ икки зиёли инсон ўртасида тузилган бўлса, улар бахтли бўлишлари мумкин, айниқса, ҳозирги даврда, лекин ўзаро тил топишиб, кўникиб кетишларига анчагина вақт, сабр-тоқат керак бўлади. Мамлакатимизда сўнгги йилларда олиб борилган кўпгина тадқиқотларда ҳам эр-хотин ва оиладаги сиблинг муносабатларнинг бола шахсига таъсири, жумладан, эркаклик ва аёллик фазилатлари шаклланишидаги ўрни ўрганилган, илмий хулосалар чиқарилган 3 . Ота-онасининг оиласида кўрган-кечирганлари боланинг бўлғуси оиласи, ундаги эр-хотин муносабатлари, фарзандлар тарбияси, қариндош-уруғлар билан бўладиган мураккаб ўзаро алоқаларнинг қандай кечишини белгиловчи муҳим омилдир. Ушбу омилнинг таъсирини батафсил ўрганган олимлардан бири Н. Пезешкиан (1993) бўлиб, у бундай таъсирчанликнинг 3 жиҳатини алоҳида ажратади: • турли стрессларга нисбатан муносабат; • ҳиссиётларга берилувчанлик ва унинг оқибатлари • ижтимоий хаттиҳаракат меъёрлари; • оилавий муносабатлар. 3 Каримова В. Оилавий ҳаёт психологияси:Ўқув қўлланма. – Т.: 2006. – 142 б. Ғайибова Н.А. “Ўсмир сиблинг мақомининг тенгқурлари билан бўладиган шахслараро муносабатларга таъсири”. Монография Т.: -2016.

Пезешкиан ота-она оиласида кўрган-кечирганлари таъсирида турлича стрессларга ҳозиржавобликнинг тўрт хил типик усулларини, йўлларини ажратади: Аввало, бу – тана реакциялари ёки вужуд билан жавоб бериш бўлиб, у турли психосоматик касалликлар ёки ҳолатларга нисбатан инсон вужудининг жавоби (масалан, уйқу, кайф бўлиш, очлик ёки тўқлик каби) сифатида намоён бўлади. Бунда масалан, ота-она оиласида урф бўлган хазилхузул, айтишувлар орқали у ёки бу зарар етказувчи тангликларнинг олдини олиш тажрибаси назарда тутилади. Фаолият ҳам стресснинг олдини олиш воситаси сифатида муаллиф томонидан икки йўналишда бўлиши мумкинлиги қайд этилади. Масалан, биринчиси – ишга муккадан кетиш орқали стрессни ечиш бўлса, иккинчиси – у ёки бу соҳадаги ютуқлар ва қўлга киритилган натижалар орқали ўзини-ўзи тинчлантириш, тангликлардан “қочиш”ни англатади. Мулоқот ёки бевосита муомала шаклида одам кўпроқ турли суҳбатдошларни топиб, улар билан киришиб кетиш орқали ёки аксинча, ўзини ёлғизликка маҳкум этиш орқали стрессни енгиллатиш усули бўлса, охирги йўл – хаёлга берилиш, яъни, реал ҳаракатларни рамзий таассуротдаги образлар билан алмаштириш ҳисобига тангликлардан узоқлашишдир. Ҳиссиётларга берилиш ҳамда уни ижтимоий хатти-ҳаракат нормаларига мувофиқлаштириш – бу кўрган-кечирган ҳиссиётлар ва хулқ намуналари тўғрисидаги тасаввурлар. Пезешкиан бевосита ҳиссий-эмоционал нормаларга севги-муҳаббатни, ишонч, умид, сабр-қаноат, ўзгаларга эътиборли бўлиш, ўзгалар билан яқин самимий муносабатларга кириша олиш, эътиқодлилик, диний ҳиссиётларни киритади. Бундай ҳиссиётлар одатда ота-онаси, яқинлари, ака, опалар, ука- сингиллар билан ўзини идентификация қилиш, ўзини улар билан солиштириш, ўхшашликка интилиш жараёнида шаклланади. Айнан шу сабабли инсон кимгадир ишонишга, самимий мурувват кўрсатишга ўрганади. Оила муҳитида бошдан кечирган ҳиссиётлар оқибати бўлмиш хатти- ҳаракатлар нормаларига эса бир сўзлилик, саранжомсаришталик, озодалик,

самимият, адолатлилик, интилувчанлик, тежамкорлик, садоқат, ишонч, халоллик кабилар киради.

Адабиётлар рўйхати: 1. Алешина Ю.Е. Индивидуальное и семейное психологическое консультирование. – М.: Класс, 2004. 2. Жалилова С.Х., Ғайибова Н.А. Умумий психодиагностика. Т.:-2017. 3. Ғайибова Н.А. “Ўсмир сиблинг мақомининг тенгқурлари билан бўладиган шахслараро муносабатларга таъсири”. Монография Т.: -2016. 4. Ғайибова Н.А. Оилада фарзандлар ўзаро муносабатларини ўрганиш. Методик қўлланма. Т.: 2014.-68 б. 5. Карабанова О.А. Психология семейных отношений и основы семейного консультирования: Учебное пособие. М.: Гардарики, 2005. 320 с. 6. Осипова А.А. Общая психокоррекция. Учеб. пособие. М.: СФЕРА, 2002 г. 510 с.

O'xshashlar

Ижтимоий муҳитнинг шахс шаклланишига таъсири

Ота оналик установкаларининг кўринишлари

Оилавий муносабатлар психологияси

Ижтимоий психологияда шахс муаммоси

Фарзандлар ўзаро муносабатлари хусусиятлари