Оилавий муносабатлар психологияси - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Оилавий муносабатлар психологияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

97 KB

Ko'chirib olish

Оилавий муносабатлар психологияси Режа: 1. Ёш оилада мослашув муаммоси. 2. Эр ва хотин ўртасидаги муносабатлар хусусиятлари ва динамикаси. 3. Ота-она ва фарзандлар муносабатлари, сиблинг муносабатларнинг ўзига хослиги. 4. Оилавий низо турлари: эр-хотин, қайнона-келин, қайнона-куёв, овсинлар ўртасидаги, ота-она вафарзандлар ўртасидаги низолар. 5. Оила ҳаёт фаолиятининг бузилиши.

Ёш оилада мослашув муаммоси. Ёш оила деб, аввало, эр ва хотиннинг иккаласи ҳам 30 ёшдан ошмаган ёки оилавий турмуш қуриш тажрибаси 10 йилдан ошмаган ёшлар оиласи назарда тутилади. Биринчи ёндашув, яъни, эр ва хотиннинг паспорт ёшини инобатга олиб, оилага мақом бериш тўғрироқ бўлиб, қачон турмуш қурганлигидан қатъий назар, албатта, шу муддат орасида хали йигит ҳам қиз ҳам том маънода катта меҳнат стажига эга бўлмайди, ва кўп ҳолларда аёл-она айнан шу даврда фарзандли бўлиб, уй бекаси бўлиб ўтириб қолиши эҳтимоли катта. Агар иккинчи ёндашув бўйича ёш оилани оилада яшаш муддатига кўра табақалаштирилса, унда у ёки бу жамиятда никоҳ ёшининг ўртача кўрсатгичи ортиб ёки камайиб боришини назарда тутиш лозим. Чунки айрим давлатда ва айрим миллий-маданий муҳитда ёшларни жуда эрта турмуш қуриши рағбатлантирилса, бошқаларида, айниқса, охирги йилларда аксинча, йигит ва қизларнинг касб-ҳунар орттириш бўйича профессионал малакага эришиш асосий қадрият ҳисобланган шароитларда 30 ёшдан ошган одам энди оила қурган ёки хали ҳам турмуш қурмаган бўлиши ҳам мумкин. Маълумотларга қараганда, Америка Қўшма Штатлари, Германия каби ривожланган Европа ва Америка давлатларида, Шарқий Осиёнинг ривожланган мамлакатларида (Япония, Корея каби) никоҳ ёши йил сайин ортиб, айрим мамлакатларда бу рақам 30 ёшдан ҳам ўтиб кетмоқда. Жуда эрта турмуш қриш қанчалик оила ва унинг барқарорлиги билан ижтимоийиқтисодий қийинчиликлар билан боғлиқ бўлса, кеч турмуш қуриш ҳам қатор салбий асоратлар ва моддий- маънавий қийинчиликлар билан, энг муҳим эр ва хотиннинг саломатлиги ҳолати, туғилажак зурриёднинг соғлом туғилиши билан боғлиқ муаммоларни келтириб чиқаради.

Умуман, фанда ёш оилани тавсифлаганда қуйидаги мезонлар инобатга олинади: • жуда ёш оила – никоҳга кирган вақтдан токи 4 йилгача; • ёш оила – 5 йилдан 9 йилгача; • ўрта оилавий ҳаёт муддати – 10 йилдан 19 йилгача; • катта оилавий ҳаёт муддати – 20 йил ва ундан ортиқ муддат турмуш кечирганлар оиласи. Кўплаб олимларнинг таъкидлашларича, ёш оиланинг мустаҳкамланиб, оёққа туриб кетиши, турли маиший муаммоларни ўзи мустақил хал қилиши учун зарур бўлган муддат аслида турмуш қурган икки шахснинг бир-бирига бўлган самимий муносабатига, оила ва унинг атрофидаги турли қадриятларга нисбатан уйғун қарашларига, ота-она оиласида ибрат сифатида кўрганкечирганларини учун ўз оиласида қўллай билиш маҳоратига бевосита боғлиқдир. Лекин барибир ҳар бир оила айнан ёшлик даврида муайцян қийинчиликларни бошдан кечирадики, бу муаммолар қуйидаги ҳолатларга боғлиқ тарзда намоён бўлади: • оилавий ҳаётни бир маромда кечишини таъминлаш, ишлаш, ўқиш ёки бошқа масалаларни хал қилиш учун вақтнинг етишмаслиги; • вақтни яхши ўтказиш, кўнгилхушликларнинг чекланганлиги; • янги шароитда эркакнинг ҳам аёлнинг жисмонан толиқиши, асабларнинг чарчаши; • иқтисодий қийинчиликлар. Охирги ҳолат бир томондан, айни пайтда ёшлардаги орзу-ҳаваснинг кўпайиб кетиши билан изоҳланса, бошқа томондан, ота-оналарнинг орзуқавасларию, борди-келди билан боғлиқ сарф-харажатларнинг ортиб бориши билан чамбарчас боғлиқдир. Ўзбекистонда кундан-кунга ҳаёт ва яшаш шароитимиз яхшиланиб, оила фаровонлиги учун етарли шарт- шароитларнинг бўлишига қарамай, ташқаридан барча маиший муаммолари хал бўлган ёш оилада ҳам нималардир етишмаётгандай туюлаверади. Бу –

ўша орзуҳаваслар, ижтимоий эҳтиёжларнинг тобора ортиб бораётганлиги билан изоҳланади. Шу боис ҳам юртимизда ёш оила манфаатларини ижтимоий жиҳатдан мухофаза қилиш давлат сиёсати даражасига кўтарилган. Ўзбек оиласи бошқа халқлар оиласидан анча фарқ қилади. Кўпинча, бир оиладада бир неча авлод аъзолари бирга истиқомат қилишади. Ана шундан келиб чиққан ҳолда унинг тузилиши мураккаблашиб боради: бува ва буви (катта авлод вакиллари), ота ва она (иккинчи авлод намоёндалари), каттакичик фарзандлар (учинчи бўғин аъзолари) невара ва эваралар (тўртинчи авлодга мансублар) кабилар. Оила аъзолари ўртасидаги муносабатлар тузилишининг тахминий схемаси қуйидагича: 1)бува ва буви ҳамда оиланинг қолган барча аъзолари алоқаси: 2)ота-онанинг ўзаро муносабатлари: 3)ота-она ва фарзандлар орасидаги мулоқот: 4)фарзандларининг ўзаро муносабатлари тартиби: 5)келиннинг барча оила аъзолари билан муносабатлари: 6)келинларнинг (овсинлар) ўзаро мулоқот қилишлари кабилар. Оила мурккаб ижтимоий гуруҳ бўлиб, биологик, ижтимоий, аҳлоқий, мафкуравий ва руҳий муносабатларнинг бирлашуви натижасида вужудга келади. Шу сабабли турмушдаги ва оила аъзолари муносабатларидаги ўзгаришларунинг моддий-маиший, иқтисодий негизи ўзгаришига бевосита боғлиқдир. Оиладаги шахслараро муносабатлар миллий-ҳудудий хусусиятларга узвий боғлиқ мураккаб тизимга эга бўлиб, унинг асосий бўғини эр билан хотин ўртасидаги муносабат ҳисобланади. Ундаги шахслараро муносабатлар барқарорлигини оилавий қадриятларнинг шаклланганлик даражаси белгилайди. Ўзбек оиласининг миллий-маданий ва ижтимоий-психологик хусусиятларини ҳисобга олмай туриб оила-никоҳ муносабатларини, оилавий турмуш фаолиятини, унинг барқарорлиги ва фаровонлигини мақсадга мувофиқ йўсинда ташкил этиш ва амалга ошириш мумкин эмас.

Ўзбек оилаларида шахслараро муносабатлар барқарорлигини белгилашда эр-хотин муносабатларидаги ўзаро ҳурмат ва ишонч, бир-бирини яхши тушуниш, фарзандлар, муомала одоби, онглилик ва маънавий ахлоқий мавқе, унинг моддий таъминланганлиги, уй-жой билан таъминланганлик, роллар тақсимотининг мослиги, жинсий мослик муҳим омиллар ҳисобланади. Эр-хотин муносабатларига никоҳ олди омилларикучли таъсир кўрсатади. Оила ижтимоий тузилма сифатида бир қатор функцияларни бажариши тўғрисида муайян тасаввурга эгамиз. Шундан келиб чиққан ҳолда оиладаги эркак ва аёлнинг алоҳида ўзига хос функциялари нимадан иборат, деган ҳақли савол туғилиши табиий. Шарқ халқларининг кўпчилигида, жумладан, бизнинг ўзбекларда ҳам эркаклар хонадон бошлиғи ҳисобланадилар, шу боис эркакларнинг фундаментал функцияси оилани моддий жиҳатдан таъминлаш ҳисобланади. Шунингдек, оиладаги маънавий-маиший муаммоларни ҳал этиш ҳам асосан эркакнинг зиммасида. Ташқи таъсир факторлари кўпайиб кетганлиги боис, эркак яна бир муҳим функциясига  фарзанд, айниқса ўғил бола тарбиясига масъул эканлигини баъзан унутиб қўяётган бўлса, баъзан эса бунга вақт орттиролмаяпти. Кўп оилаларда шуни кузатишимиз мумкинки, аксар ҳолларда она оқила ва ширин сўз бўлса, қизлар ҳам яхши тарбия топадилар. Эркак ақлли, уддабурон бўлгани ҳолда ўғилнинг эркатой, ноқобил бўлиш ўсиши, ҳаётда ўз ўрнини топишга қийналиш фактлари учраб туради. Бу эса оилада, теваракатрофда ўғил бола тарбиясида ижтимоий назоратнинг сусайиб кетганлигидан дарак беради. Аёлнинг оиладаги фундаментал функцияси эса бола туғиб-тарбиялаш, рўзғор юритиш, оила маблағларини, оила бюджетини оила аъзоларининг эҳтиёжларига қараб тўғри тақсимлай билиш хисобланади. Шунингдек, фарзандлар онги ва хатти-ҳаракатида орасталик, чеварлик, эстетик дидни шакллантириш, меҳнаткаш ва хушхулқ қилиб тарбиялаш ҳам

онанинг вазифаларидир. Шу билан биргаликда ҳар иккала жинс вакиллари учун оилада юзага келган, юзага келиши мумкин бўлган низоларни олдини ола билиш функцияси ҳам мавжуд. Яқин-яқингача ўзбек оиласида мавжуд бўлган бир ҳақиқат шунда эдики, унда бола шахсини шакллантириш, ақлан, руҳан, жисмонан соғлом қилиб тарбиялашда онанинг ўрни катта эди. Қисқаси, оиланинг маънавий таъминотининг маълум қисми аёлнинг зиммасида. Ота боланинг тарбияси билан бевосита шуғулланмай, балки кўпинча она тарбия жараёнида ота шахсидан фойдаланар эди. Масалан: оналаримиз «отангга айтаман», деб биз фарзандларни ёмон ишдан қайтарар, «отангга қандай айтамиз?» деб қилган ишимизнинг ёмонлик даражасини англатар ва бу билан бизга отамизнинг таъсир кучини оширар эди. Фарзандини тарбиялашда онага отанинг шахси, обрўйи қўл келар эди. Ота эса тарбия жа-раёнига фавқулодда ҳолатларда, ёки боланинг қилмиши «газак» олганда бевосита аралашган. Бунгача бўлган жараён она орқали бошқарилар эди. Бугун ҳам оилада отанинг шу мавқеини йўқотмаслик, миллат, халқ ва жамият тақдирига бефарқ эмаслигимизни кўрсатади. Бугун ўзбек аёли оилада ҳукмронликни даъво қилмоқда. Янги келинчаклар, ёш оналарнинг оилада гегемонликка интилиши, ўз фикрини эрига ўтказишга ҳаракат қилишини нормал ҳолат деб бўлмайди. Эрини болалари олдида изза қилувчи, ҳатто болаларини отаси айтганини бажармасликка ундовчи аёллар, афсуски, кўпайиб бормоқда. Эркакларнинг вазифаларини бажариши баробарида аёлнинг характерида ҳам эркаклашув белгилари юзага келмоқда. Дағаллашув, ҳиссизлик, ҳаттоки, сўкинишга мойиллик белгилари сезилмоқдаки, натижада қизларимиз эркаксимон, ўғилларимиз қизсимон бўлиб ўсиши хавфи юзага келяпти. Аёлларнинг ижтимоий ҳаётдаги фаоллашуви, унинг оилавий муносабатларига таъсир этишувига олиб келиши мумкин бўлган муаммолар келиб чиқмоқда, айниқса бошқарув тизимидаги аёл салоҳияти ва унинг бу мавқеининг шахсий фазилатларига таъсири масалалари сезилмоқда, бу

жараёнда шахсий фазилатларда аёллик фазилатлари (назокатлилик, ширин сўзлилик...) дан воз кечиб, эркаклик фазилатлар (қатъиятлилик, қаттиққўллик, тутган жойидан кесишга интилиш...)ига эришиш лозимлиги кўринади, йўқса иш фаолиятида самара камдек туюлиши мумкин. Аёлнинг асосий вақти оила бюджетига ҳисса қўшишга сарфанаётганлиги боис, фарзандлар тарбияси ўзига яраша бўлиб қолиб, кўпгина нохушликлар вужудга келишига сабаб бўлмоқда. Болаларнинг шахсий муаммоларига бефарқлик, унинг ички дунёси, манфаатлари, қизиқишларига нисбатан лоқайдлик она ва бола ўртасида бегоналашув жараёнини келтириб чиқармоқда. Эркаклар оилада ўз функцияларини муносиб бажариши учун уларнинг муаммоларини аниқлаш ва ҳал қилишга ҳаракат қилмоқ лозим. Мутахассисларнинг фикрича, бугун Ўзбекистонда эркаклар аёлларга нисбатан ўртача ҳисобда 5-8 йил кам умр кўришаяпти. Чунки уларнинг организми жисмонан бақувват бўлса-да, маънавий-маиший муаммоларга, қийинчиликларга нисбатан чидам-сиз. Шунингдек, улар руҳан тушкунликка тушганида, турли шахсий муаммоларга дуч келганида уларни бирлаштириб турувчи марказлар, ҳимоя қилувчи ташкилотлар йўқ. Оталари, акалари билан гаплашиш ноқулай ва ёқимсиз бўлган мавзуларда дардкаш тополмай қийналишади, махсус маслаҳатхоналарга, етук психологларга эҳтиёж сезишади. Оилаларда ота-оналарнинг ўз фарзандларини тарбиялашнинг турли услубларини фарқлаш мумкин: Гиперпротекция – ота-оналарнинг фарзандларига нисбатан ҳаддан зиёд эътибори бўлиб, бу уларнинг бола тарбияси учун куч, вақт ва эътиборни аямасликларида намоён бўлади. Ота-она бу ишни ҳаёт тарзига айлантиради, яъни она учун ҳам, ота учун ҳам бола тарбияси ҳаётининг мазмунмуддаосига айланади. Гиперпротекция – ота-она томонидан боланинг барча истак, тилак ва эҳтиёжларини кўр-кўрона, танқид ва мулоҳазасиз қондиришга интилиш;

болани ҳар қандай қийинчиликлар ва тўсиқлардан ҳимоя қилиш, унинг барча истакларини жойида бажо келтириш, эркалатиш, оддий ютуқларидан қувониш, хатоларини сезмасликка қаратилган ҳаракатлар. Боласи учун “жонини жабборга берувчилар” одатда ўзлари билмаган ҳолда фарзандларига ёмонлик қилаётганликларини сезмайдилар, натижада бола келажакда ишга тоқати йўқ, кўпчиликнинг ичида ўзини тута олмайдиган, ҳаётнинг пастбаландликларида ўзини ночор ҳис этадиган, тантиқ, эрка бўлиб қолади. Айниқса, бола ўсмирлик ёшига етганда, эрка, тантиқ бўлгани учун дўстлари ва тенгқурлари даврасида ҳам ҳамма айтганлари бўлишини истайдиган, лидерликка интилувчанлигини намоён этгиси келади, лекин иккинчи томондан, аслида унда бундай сифатлар бўлмайди. Гап шундаки, бундай ҳолатларда ота-она зурриёди тимсолида илгари ўз ҳаёт тажрибасида эришолмаган армонларини рўёбга чиқаргиси келади, уларнинг тарбия услублари айнан шунга қаратилган бўлади, лекин бола кўп жиҳатдан ночор эканлигини кейинчалик ижтимоий муҳитнинг турли вазиятларига тушганида ҳис эта бошлайди. Ғамхўрликдан устун келадиган гиперпротекция – бунда эркалатишдан кўра ота-она томонидан боласининг ҳар бир юрган қадами ва хаттиҳаракатини нзоратга олиш орқали унга эътибор бериш назарда тутилади. Шунинг учун бу тарбия услубида турли хил таъқиқлар, чегаралашлар (“у мумкин эмас”, “бу мумкин эмас” қабилида) бисёр бўлади. Бундай шароитда катта бўлган бола одатда мустақил фикрли, мустақил қарорлар чиқарувчи бўлолмайди, лекин салга жаҳли чиқадиган, кўп нарсалардан норози ҳолда катта бўлади, чунки у доимий назоратга, бировларнинг ҳамма йўлйўриқларни кўрсатиб, айтиб беришларига ўрганиб қолади: онасисиз дарс таёрлай олмайдиган, отасисиз кўчага чиқмайдиган бўлади, барча ишларида катталарнинг аралашувига кўникиб кетади. Ўта кучли ахлоқий масъулият – бунда ота-она томонидан болага нисбатан талаблар даражаси юқори бўлади, лекин унинг асл хоҳишистаклари, эҳтиёжлари унчалик эътиборга олинмайди. Ота-она

боласининг келажагини пухта қилишни ўйлаб, унинг юриш-туриши учун ўзларини масъул деб ҳис қилган ҳолда, шахсий тасаввуридаги инсонни яратишга, шахсни шакллантиришга уринадилар, баъзан назорат остида боланинг ёши, ақлий ёки жисмоний имкониятларига зид талаблар, топшириқлар ҳам берилаверади. Масалан, “сен тўнғичимизсан, укаларингга сен қарашинг керак”, деган маънода унга оиладаги кичик аъзоларга ёки касалликка чалинган оила аъзосини парвариш қилиш каби масъулиятли ва оғир ишлар ҳам юкланади. Эмоционал раддия – бунда ота-она боласини шундай тарбиялайдики, унинг ота-она ҳаётида у ўзига яраша ташвиш, ортиқча юк эканлиги, у бўлмаганида ота-онанинг ҳаёти бошқачи бўлиши мунтазам равишда эслатиб турилади. Агар бу фарзанд оилада ягона бўлмаса, бошқа арзандароқ, суюклироқ инсон бўлса, вазият янада оғирлашади, “сен бўлмаганингда…” ёки қиз болага қараб: “Сенинг ўрнингда ўғил бўлганда эди...” қабилидаги кесатиқлар тез-тез айтиб турилади. Айрим ота-оналар бу каби эмоционал жиҳатдан боласини рад этаётганлигини яширишга уринади, “нега болани ёқтирмайсан?” каби саволларга аслида уни севиши, кераклигини таъкидлаган билан барибир бола ота-онаси учун ортиқча ташвиш эканлигини ҳис қилиб яшайди ва тезроқ мустақил бўлиб олиб, уларни ташлаб кетишни, алоҳида яшашни ихтиёр қилиб қолади. Она қанчалик ўз меҳрибонлигини сунъий равишда намоён этишга уринмасин, бола барибир уларнинг самимий эмаслигини қалби билан ҳис этади. Айниқса, отаси билан ажралишган ёки ота ташлаб кетган ҳолатларда онанинг бундай муносабати болага жуда оғир ботади. Қаттиққўллик – бир қарашда эмоционал рад этишга ўхшайди, лекин ундан очиқроқ ва оғирроқдир. Қаттиққўллик тўғридан-тўғри болани ёшлигидан калтаклаш, ҳақорат қилиш, камситиш шаклида ёки бола эҳтиёжларига тўла бефарқлик, унинг бор-йўқлигини гўёки сезмаслик каби кўринишларда бўлиши мумкин. Иккала ҳолатда ҳам бола ёшлигидан нима қилиб бўлса-да, тезроқ катта бўлиш, ўзи амаллаб тирикчилигини қилиш, ота-

она тазйиқидан қутулишни ўйлаб яшайди. Бундай оилада болани у ёки бу хулқи учун жазолаш одат тусига кириб қолади, бола қўрққанидан ота-она ҳукмига итоат этаётганлиги, бунинг истиқболда ёмон асоратлари борлигини катталар билмайдилар, билсалар ҳам бу усул улар учун самарали туюлади. Айбдорлик, айбга яраша жазо каби усуллар бола хулқ-атворини бошқарувчи психологик омилга айланади, у ҳам келажакда доимо айбдорларни қидиришга ўрганиб боради. А. Фрейд назариясига кўра, ана шундай жазога ҳукм этилган бола тобора агрессив бўлиб бориб, ўзида аламни қайсидир бир объектдан (ўзидан кичиклардан, бегоналардан, ҳайвонлардан) олишга қасд қиладиган, қасоскор бўлиб ўсади. Маълумотларга кўра, Америкада кўча болаларининг камида 1%и оилада айни шундай тарбиянинг қурбонидирлар Оиладаги шахслараро муносабатлар, эр-хотин ва ота-она ҳамда болалар муносабатлари кўплаб тадқиқотларнинг объекти ва предмети бўлган. Маълумки, ижтимоий тарбиянинг дастлабки ўчоғи оила бўлиб, айнан ота ва она дастлабки ижтимоий кўникмаларни бола онгига сингдирувчи, унинг иродасини чарҳловчи инсонлардир. Оилавий муносабатлар болани нақақат шахс сифатида ўзлигини англаш, балки ўзини у ёеки бу жинс вакили сифатида идрок этиш ва шахсий фазилатларини такомиллаштиришга ҳам ёрдам беради. Бизнинг кузатишларимиз шуни исботладики, оиланинг тўлиқ бўлиши, яъни, унда ҳам ота, ҳам онанинг тинчлик-тотувликда яшашлари ва унда нормал инсоний муносабатлар, соғлом маънавий муҳитнинг мавжудлиги боланинг ҳар томонлама яхши ривожланиши, соғлом, ақлли, кучли ирода соҳиби бўлиб етишига имкон беради. Болага ҳам отанинг ҳам онанинг бўлишининг зарурати шу билан изоҳланадики, масалан, қиз бола онаси ва унинг оилада ўзини тутишига қараб, ўзини аёллар жинсига тааллуқли эканлигини англашдан ташқари, келажакда қандай она бўлишини тасаввур қилса, отасига, унинг онасига бўлган муносабатига қараб, ўзини келажакда оила қурганда қандай оила соҳибаси бўлиши лозимлигини англаб боради. Худди шундай, ўғил бола онасининг фазилатлари, оиладаги тутими

ва отасига муносабатини идрок қилиб борар экан, келажакда қандай қиз билан турмуш қуриш мумкинлиги, танлайдиган қизи қандай сифатлар соҳибаси бўлиши лозимлигини билиб борса, отаси ва унинг оилада мавқеига қараб, ўзини эркак сифатида келажакда тасаввур қилиш билан биргаликда турмуш ўртоғига қандай муносабатда бўлиш лозимлиги тўғрисида билим ва тасаввурларини орттириб боради. Бу психологик қонуният бўлиб, шахснинг оиладаги шахсий ва жинсий социализациясининг етакчи тамойили ҳисобланади. Шу боис ҳам боланинг том маънода яхши тарбия олиб, жамиятда ва оилавий муносабатларда муносиб мавқега эга бўлиши учун оила муҳити соғлом, барқарор, эр ва хотин бир-бирларига ғамхўр, меҳрли в асадоқатли бўлишлари ўта муҳимдир. Шу билан бирга оилада фарзандларнинг ўзаро муносабатларини тўғри йўлга қўйиш ҳам муҳим масалалардандир. Бунда ҳар бир боланинг сиблинг мақомини ҳисобга олган мақсадга мувофиқ саналади. Психологик адабиётда сиблинг мақоми аслида (инглизча sibling, sibs – бир оиладаги акалар ва опалар маъносини билдиради) – муайян инсоннинг муайян оилада туғилиши, жинси ва туғруқлар орасидаги расмий фарқни ифодаловчи тушунчани билдиради. Боланинг сиблинг мақоми ва унинг шахсий кўрсаткичлар билан боғлиқлиги масаласига хали аниқлик киритилмаган, яъни аниқ илмий далиллар етарли эмас. Шунга қарамай, кўпгина тадқиқотчилар ( Ричардсон Р., 1994; Дрисколл Р., Икстейн Д., 2003; Бразингтон Р., 2003 ва бошқалар) шахснинг сиблинг мақоми унинг шахсига, эр-хотинлик ва ота-оналик мақомларига, дўстлар билан муомаласига, ишда раҳбарият ва ҳамкасблар билан ўрнатадиган мулоқотларининг характерига таъсир этишини ўрганишган. Эмпирик маълумотлар бундай боғлиқликларнинг тўрт тури мавжудлигини таъкидлайди: тўнғич фарзанд, ўртанча фарзанд, кенда ва ёлғиз фарзанд. Республикамизнинг етакчи психолог олимларидан Ғ.Б.Шоумаровўз тадқиқотлари натижаларига таяниб, оиланинг мустаҳкам бўлиши, эр-хотин муносабатларида ўзаро қовушиш муҳим роль ўйнайди деб кўрсатади. У ўзаро

қовушувларни шартли равишда 3 таркибий қисмга бўлинишни эътироф этади. Улар: 1) биологик қовушув, 2)психологик қовушув, 3)социал қовушув. Баъзи ҳолларда мижоз тури жиҳатидан келин-куёвлар мос келмаса-да, лекин улар орасидаги ҳиссиёт кучи, психологик-педагогик билим савияси, оилавий ҳаётни мустаҳкамлашга интилиш, тарбия ва маданий савия даражаси, ўзаро муносабат маромлари уларнинг ўзаро қовушишини, оиланинг мустаҳкамлигини таъминлай олади. Келин-куёвларда альтуризм (меҳр-муҳаббат) худбинликдан устун бўлса, ҳар қандай тафовут, келишмовчилик оилавий турмуш учун хавф туғдирмайди. Шунингдек, психологик қовушувда марказий ўринни шахс психологиясининг таркибий қисмларидан бири бўлган феъл-атвор ва характер эгаллаши алоҳида таъкидланади. Г.Роланд ўз тадқиқотларида оиладаги шахслараро муносабатдан қониқиш учун зарур коммуникатив сифатларни ажратиб кўрсатган: 1. Мулоқотмандлик. 2. Оилада юқори даражадаги ўзаро тушуниш. 3. Эр-хотинларнинг жинсий қониққанлиги. 4. Эмоционал қўллабқувватлашнинг мавжудлиги ва ишонч. 5. "Уй" ни оиладаги ҳамжиҳатликни белгиловчи маскан деб қараш (Roland 98). Психологик адабиётларда ажримларнинг табиати, бу жараёнга оид қонуниятлар илмий нуытаи назардан берилади. Масалан, С.Крахотвил ажрим жараёнининг қуйидаги босқичларини ажратади: • Бош кўтариш босқичи : хўрланган ва норози аёл ўз фаоллигини ошириб, ажрим содир бўлмаслигининг олдини олиб учун муайян сайъиҳаракатларга киришади. Лекин барча ишларни хавотирлик ва ҳаяжон билан амалга оширгани сабабли, кўп хатоларга йўл қўяди ва номаъқул ишлар ҳам қилиб қўйиши мумкин;

• Тушкунликка тушиш босқичи: ажралишни хоҳламаган томон вазиятни бошқара олмаганлигини тан олиб, тушкунлик, депрессия ҳолатига тушади, ва энди ўзини ҳам айблай бошлайди; • Бўйинга олиш босқичи: ажралишни хоҳламаган томон энди мавжуд ҳолат билан келишиб, бундай никоҳнинг бўлганидан бўлмагани маъқуллиги фикрига келади. Албатта, шуни таъкидлаш жоизки, айрим ҳолларда иккала томон онгли равишда, ўзаро келишиб, бир-бирларига тана-дашном бермайдилар ва бундай ажримлар юқорида кўрсатилган босқичларсиз содир бўлади. Демократик ҳуқуқий давлат, эркин фуқаролик жамияти қурилаётган давлатларда ажримлар масаласига ҳам демократик тарзда қаралади, яъни, бу икки томоннинг ёки бирининг манфаатига мос келиши инобатга олиниб, ажрим содир этилади, лекин бундай ҳолатларда, айниқса, ёш боласи билан қолган она ижтимоий-психологик ёрдамга, жамият тоомнидан кўрсатиладиган мададга муҳтож бўлади.

Адабиётлар рўйхати: 1. Каримова В. Оила психологияси: Педагогика олий ўқув юртлари талабалари учун дарслик. – Т.: 2008 – 152 б. 2. Шоумаров Ғ.Б. ва б. Оила психологияси. - T.: “Sharq”,2001 y.-272 б. 3. Андреева Т.В. Семейная психология. – СПб.: Речь, 2004.-244 с. 4. Карабанова О.А. Психология семейных отношений и основы семейного консультирования: Учебное пособие. М.: Гардарики, 2005. 320 с. 5. Шнайдер Л.Б. Семейная психология: Учебное пособие для вузов.2-е изд. М.: Академический проект. 2006. – 768 с. 6. Эйдемиллер Э.Г., Добряков И.Б., Никольская И.М. Семейный диагноз и семейная психотерапия. Учеб. пособие для врачей и психологов. СПб.: Речь, 2003. 336 с.

O'xshashlar

Болаларда оилавий муносабатлар идрокини ўрганишда проектив методикалардан фойдаланиш

Таълим психологияси

Педагогик қобилиятлар психологияси

Касбий маҳорат психологияси

Оила психологияси фанининг предмети вазифалари