Болаларни табиат билан таништириш методлари (3-Амалий машғулот) - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Болаларни табиат билан таништириш методлари (3-Амалий машғулот)

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

25.58984375 KB

Ko'chirib olish

Болаларни табиат билан таништириш методлари (3-Амалий машғулот) Режа: 1.Табиат билан таништириш метод ва усулларига умумий характеристика. 2.Бериладиган билим мазмунига метод ва усулларни боғлиқлиги. 3.Турли ёш гурухларда расмларни кўриш, кинофилмлар ва диафилимларни намойиш қилиш. 4.Табиатга оид ҳикоялар. Уларнинг аҳамияти. 5.Суҳбат, унинг турлари. 6.Турли гурухларда бадиий адабиётдан фойдаланиш.

Табиат билан таништириш метод ва усулларига умумий характеристика. Болалар боғчасида болаларни табиат билан таништириш жараёнида турли мелодлардан фойдаланилади. Табиат билан таништириш методлари учта асосий гуруҳга бўлинади: Кўргазмали услуб — кузатиш, расмларни кўриш, диафилм, кинофилм, экскурсиялар; Амалий услуб — ўйин методи, меҳнат, оддий тажрибалар; Оғзаки услуб — тарбиячининг ҳикояси, бадиий асарларни ўқиш, суббат. Методларни танлашда тарбиячи болаларнинг ёш хусусиятлари, психологияси, билимлари, дастур талаблари, ўз ўлкаси иқлимининг табиати, педагогик тамойилларга мослашади. Юқоридаги методлар бир-бири билан узвий боғлиқ ва бир-бирини тўлдиради. Болаларга билим беришда билимлар мазмунига кўра метод ва усуллар танланади. Масалан: Бирор бир қуш билан таништиришда етакчи метод кузатиш ҳисобланади.Табиат ҳодисалари билан таништиришда эса етакчи метод оғзаки метод ҳисобланади. Кузатиш услуби. Турли ёш гуруҳларда болаларни табиат билан таништиришда тарбиячи кўргазмали метод - кузатишдан кенг фойдаланади. Кузатиш - табиат жисмлари ва ҳодисаларнинг табиий шароитларда мақсадга йўналган ва бевосита ҳодисаларни боришга аралашмаган ҳолда сезгилар билан қабул қилиб олишдир. Кузатиш мураккаб билиш фаолияти бўлиб, бунда идрок, тафаккур ва нутқ иштирок этиб, барқарор диққат талаб этилади. Болаларни табиат билан таништиришда доимий кузатишлар олиб бориш уларнинг мантиқий фикр юритиши ва нутқини ўстиришда ғоят катта аҳамиятга эгадир. Бу ҳақда К.Д.Ушинский шундай дейди: «Ҳақиқий инсоний, ақлий нутқ, тўғри мантиқий фикр юритишдан иборатдир, тўғри мантиқий фикр юритиш

эса, биз кўрсатгандек, бошқа бирор нарсадан эмас, ҳақиқий ва аниқ кузатишлардан келиб чиқади». Болаларни табиатдаги нарса ва ҳодисалар билан маълум бир тартибда таништириб борилса, уларда диққат ва кузатувчанлик, табиатга қизиқиш, ундаги ҳодисаларни билишга интилиш кучайиб боради. Кузата билиш — жуда муҳим хусусият бўлиб, бунда болада тўғри ёза билиш, оғзаки нутқ малакалари ривожланади. Болаларни ҳодиса ва нарсаларни мақсадга мувофиқ ҳолда ўзлаштира олишга ва уларнинг энг муҳимларини ажрата олишга ўргатиш зарур. Табиат билан яқин муносабатда бўлиш, кузатувчанлик билан биргаликда билишга ҳам қизиқишни ўргатади. Бунинг асосида тахминий ва текширувчанлик рефлекси ётади ва унинг ниҳоятда тараққий этиши инсоннинг характерли хусусиятидир, деб ҳисоблайди И.П.Павлов. Мактабгача таълим ёшидаги болаларни катталарга «Бу нима?», «Нима учун?», «Қандай қилиб?» каби чексиз саволлари бунга мисол бўла олади. Бу ўринда тарбиячи саволларга жавоб топишда болаларнинг ўзларини жалб қилишга ҳаракат қилиши зарур. Мактабгача таълим ёшидаги болаларнинг турли ёш гуруҳларида тарбиячи кузатишларни ташкил этар экан, унинг турли хилларидан фойдаланади. Кузатишлар давомийлиги ва характери бўйича қисқа муддатли ва узоқ муддатли бўлиши мумкин. Ўсимлик ва хайвонларни ўсиши ҳамда ривожланиши, табиатдаги мавсумий ўзгаришлар ҳақидаги билимларнинг жамғарилиши учун кузатишнинг анча мураккаброқ тури — узоқ муддатли кузатишлардан фойдаланилади. Бунда болаларнинг объектнинг кузатилаётган ҳолатини илгаригиси билан қиёслашларига тўғри келади. Кузатиш нарсаларинг айрим белгиларига қараб ҳолатларини аниқлаш (масалан, гулнинг баргига қараб уни суғориш, аквариумдаги сувнинг ҳолатига қараб сувни алмаштириш, ёки қордаги изга қараб қайси қушнинг изи эканлиги, меваларнинг пишган ёки

хомлигини рангига қараб ажратиш) мақсадида ҳам ташкил этилади. Кузатишнинг бу тури болаларда табиат ҳодисаларини анализ қилиш, айрим маълумотларни қиёслаш, соддароқ хулосалар чиқариш кўникмаларини ҳосил бўлишига ёрдам беради. Солиштирма ва узоқ муддатли кузатишлар мазмунига кўра мураккаб бўлганлиги сабабли, мактабгача таълим, ўрта, катта ҳамда мактабга тайёрлов гуруҳларида фойдаланилади. Бу кузатувлар давомида болаларда анализ қилиш, қиёслаш, хулосалар чиқариш жараёни такомиллашади. Кузатишлар мазмунига ва тарбиячининг ўз олдига қўйган мақсадига кўра ўсимлик ва хайвонлар, об-ҳаво ҳамда катталарнинг табиатдаги меҳнати билан экскурсия, сайрларда, шунингдек табиат бурчагидаги машғулотларда ташкил этилади. Қисқа муддатли кузатиш жараёнида болалар нарсаларнинг шакли, ранги, катта-кичиклиги, тузилиши, фазовий жойлашуви, характерини фарқлашни, хайвонлар билан танишганда эса ҳаракат характери, уларнинг чиқарадиган товушларини ўрганадилар. Бу кузатиш турига масалан, қор ёки ёмғир ёғиши, камалакнинг ҳосил бўлиши каби ҳолатлар киради. Барча ҳолларда кузатиш болаларнинг юксак ақлий фаолиятини ривожлантириши, уларни фикрлашга, берилган саволларга жавоб топишга ундаши, шунингдек, улардаги қизиқишларни ривожлантириши ва табиатга эҳтиёткорона муносабатда бўлишни тарбиялаши лозим. Тарқатма материаллардан фойдаланиб кузатиш . Бу кузатишлар ўрта ёш гуруҳлардан бошлаб ўтказилади. Бундай кузатишни ташкил этиш биргина объектни кузатишдан кўра анча мураккаброкдир. Бу ўринда тарбиячи ўз диққат-эътиборини тақсимлай билиши, болалардаги ҳаракатни уюштира олиши талаб қилинади, болалар эса тарбиячининг барча кўрсатмаларига аниқ риоя қилишлари, бир-бирларини тинглашлари, бошқаларнинг кузатишларини ўзларининг кузатишлари билан таққослашлари керак бўлади. Кузатишнинг бу усули катта ривожлантирувчи аҳамиятга эгадир. Болалар турли хил тадқиқотчилик ҳаракатларидан фойдаланиб, ўқув кўникмаларини такомиллаштириш имконига эга

бўладилар. Бу эса ўз навбатида уларда аниқроқ тасавуурларнинг шаклланишига ёрдам беради. Тарқатма материал сифатида ўсимликлар ҳамда уларнинг барги, меваси, уруғи, шохчалари, шунингдек, сабзавот ва мевалардан кенг фойдаланилади. Расмларни кўриш кинофильмлар ва диафильмларни намойиш қилиш. Кўргазмали методлар гуруҳига б'олалар билан бирга расмларни кўриш, диапозитив ва кинофильмларни намойиш қилиш хам киради. Бу методлардан фойдаланиш хилма-хил вазифаларни хал қилишга: тасаввурларни аниқлаш ва конкретлаштириш, билимларни системалаштириш ва умумлаштириш, эстетик идрокни таркиб топтиришга ёрдам беради. Расмларни кўриш. Расмлар табиат ҳодисаларини батафсилроқ кўриш, диққатни узок, муддат шуларга қаратиш имконини беради, буни эса кўпинча табиатни бевосита кузатишда табиатнинг динамиклиги ҳамда ўзгарувчанлиги туфайли амалга оширишнинг имкони бўлмайди. Бундан ташқари, кўпгина ҳодисаларни бевосита кузатиш мумкин эмас; масалан, ёввойи хайвонлар, жанубий ва шимолий ўлкаларнинг ҳайвонлари билан болаларни асосан расмлар орқали таништириш мумкин. Болаларни табиат билан таништиришда дидактик сюжетли, предметли, шунингдек бадиий расмлардан фойдаланилади. Дидактик сюжетли ва предметли расмлар болаларни ўқитишда кўргазмали восита сифатида махсус яратилгандир. «Йилнинг тўрт фасли», «Уй ҳайвонлари», «Ёввойи ҳайвонлар», «Ўтсимон ўсимликлар» ва шу каби расмлар серияси шулар жумласидандир. Булардан турли мақсадларда фойдаланилади. Болалар боғчасининг ишида И. Левитаннинг «Олтин куз», «Сирень»; А. Соврасовнинг «Қора қаргалар учиб келди»; А. Риловнинг «Яшил шовқин»; М. Кончаловскийнинг «Лола қизғалдоқлар»; А. Куинжининг «Қайинзор»; И.

Шишкиннинг «Қиш»; Л. Бродскаянинг «Қишда ўрмон»; А. Пластовнинг «Уй ҳайвонлари» каби бадиий расмларидан кенг фойдаланилади. Расмлардан фойдаланиш мақсади болаларда табиатга эстетик муносабатни таркиб топтиришдир. Қўйилган мақсадларга кўра китоблардаги иллюстрацияларни кўриш турлича ўтказилади: баъзан уларни болаларда ўрганилаётган предмет, ҳодиса ёки вокеалар ҳакида кўриш образини яратиш учун ўқишдан олдин кўриб чиқиш фойдалидир; бошқа хилларда иллюстрацияларга ўкиш жараёнида кўз югуртириб чикиш кифоядир. Иллюстрацияларни ўқилганлар юзасидан ўтказилаётган сухбат жараёнида ҳам кўрилади. Расмлардан барча ёш гурухларда фойдаланилади: кичик гу р у х д а — тасаввурларни аниқлаш ва конкретлаштириш ҳамда уларни мустаҳкамлаш учун масалан, мушукни болалари билан кузатгандан сўнг шунга мувофик келувчи расм кўрилади. Тарбиячи болаларга мушукни болалари билан расмдан танишга, ҳайвонларнинг ҳарактерли' белгиларини (катта-кичиклиги, юнгининг ранги), гавда кисмларини (кўзи, қулоғи, думи, оёқлари), баъзи ҳаракатларини (ухлаяпти, ўйнаяпти, сут ичяпти ва шу кабилар) кўриш ва айтишни ўргатади. Мактабгача кичик ёшдаги болалар билан сюжетли расмни кўришни ташкил қилар экан тарбиячи болаларнинг расм мазмунига яқин бўлган тажрибасидан фойдаланади, қуйидагига ўхшаш саволларни беради. «Расмда нима тасвирланган? Булар мушук болалари эканлигини қаердан билдингиз? Мушук юнгининг ранги қандай? Болалариникичи? Мушук болалари нима қилишяпти? Кул ранг мушук боласи нима қиляпти? Она мушук олдида ётган боласи нима қиляпти? Сизнингча унинг қорни очганми? Нима учун ухлаяпти? Мушук болаларининг қандай юришини эшитганмисиз? Нима учун улар сэкин, овоз чиқармай юради?» Расмни ў р т а гурух болалари билан кўриш болаларнинг билимларини кенгайтиришга йўналтирилади. Бу болаларни бевосита тажриба доирасидан ташқарига олиб чикиш имконини беради. Расмларни кўришдан болаларнинг билимларини системалаштириш ва умумлаштириш

мақсадларида ҳам фойдаланилади. Расмлардан тарбиячининг табиат ҳакидаги сухбатларида, ҳикояларида фойдаланилади. Катта группаларда расмлар тушунчаларни шакллантириш учун қўлланилади. Машгулот учун расмлар серияси танланади. Дастлаб хар бир расмни кўриш ва анализ килиш ташкил этилади. Сунгра расмлар серияси ажратиб кўрсатилган муҳим белгиларига қараб қиёсланади. Қиёслаш ходисадаги умумий ва муҳимини ажратиб кўрсатишга йўлланади. Масалан, м а к т а б га тайёрлов группасида «куз» тушунчасини шакллантириш учун кузнинг турли даврларига тааллуқли табиатнинг кузги ҳодисаси тасвирланган 3 та расм танланади. Тарбиячи расмни болалар билан бирга кўрар экан, уларнинг диққатини табиатдаги кетма-кет ўзгаришларга қаратади: «Кузнинг бошидан охирига" қадар об-ҳаво қандай ўзгарганлигини айтинг». Сўнгра болалар диққатини ўсимлик ҳаётидаги ўзгаришларнинг об- ҳаво шароитларининг ўзгаришига боғлик эканлигини тушу- нишларига қаратади. «Кузнинг бошланишидан унинг охиригача ўсимликларда қандай ўзгаришлар руй берди? Нима учун бундай ўзгаришлар содир булди?» Ўсимликларнинг расмларда тасвирланган ҳолатларини қиёслашни таклиф қилади. Шундан сўнг болаларнинг диққати ҳайвонлар ҳаётидаги ўз- гаришларга қаратилиб, педагог уларни янги алоқаларни билиб олишга йўллайди: «Кузнинг қайси вактида ҳашаротлар кўп эди? Нима учун? Иссиқ ўлкаларга учиб кетадиган қушлар қа- чон учиб кетади? Улар нима учун учиб кетади?» Ва шу ка- билар. . Бадиий расмларни фақат мактабгача катта ёшдаги болалар билан кўриш мақсадга мувофикдир. Ўқув экрани. Болалар богчасида болаларни табиат билан таништиришда диапозитивлар, диафильмлар, кинофильмлар ва телефильмлардан фойдаланилади, Ўқув экрани болаларда табиат ҳодисаларининг динамикаси: ўсимлик ва ҳайвонларнинг ўсиши ҳамда ривожланиши— катталарнинг меҳнати

ҳақидаги тасаввурини шакллантиради, қисқа муддат ичида узоқ, вақт бўлиб ўтган ҳодисаларни кўрсатиш имконини яратади. Кинофильмлар болаларда алоҳида эмоционал муносабат, қизиқиш уйғотади, бу эса билимларни янада муваффақиятлирок, эгалланишига ёрдам беради. Мактабгача ёшдаги болалар учун ўқув киносининг энг самарали тури сюжетли киноленталар («Стол қаердан пайдо бўлди?», «Филлар ҳақида») ва очеркли киноленталардир («Бир пиёла сут», «Балиқчи ҳикояси»). Диапозитивлар ва диафильмлар («Йилнинг турли фаслларида ўсимликлар», «Табиатни қўриқлаш», «Ўрмон ва унда яшовчилар», «Уй ҳайвонлари йилнинг турли фаслларида», «Қуруқликда ва сув ҳавзаларида яшайдиган ҳайвонлар» ва бошқалар) тасвирнинг статиклигига кўра дидактик расмларга яқин туради. Улар худди расмлар сингари ҳодисаларни йирикроқ кўрсатиш имконини беради. Бу болаларнинг диққатини тасвирда узок, муддат ушлаб туришга ёрдам беради. Кадрлар серияси ҳодисаларнинг ўзгариши ва ривожланишини кўрсатиш имконини яратади. Улардан барча ёш гурухларида табиатнинг у ёки бу ҳодисалари ҳақида бошланғич тасаввурларни шакллантириш, шунингдек бу тасаввурларни конкретлаштириш, кенгайтириш ва умумлаштиришда фойдаланилади. Сюжетли диафильмлар, кинофильмлар ва телефильмлар сюжетининг қизиқарлилиги билан болаларда алоҳида қизиқиш уйготади. Бу билимларнинг актив идрок этилишига ёрдам беради, экрандаги ҳодисаларга алоҳида муносабат уйғотади. Сюжетли диафильм, кинофильм ва телефильмлардан турли мақсадларда: билимларни конкретлаштириш, у ёки бу ҳодисани характерловчи муҳимрок. хусусиятларни ажратиб кўрсатиш, билимларни кенгайтириш, табиатга эҳтиёткорона муносабатда бўлишни шакллантириш мақсадларида фойдаланилади. Фильмни кўришга болаларни олдиндан тайёрлаш лозим. Бунинг учун фильм мазмунига боғлик. суҳбатлар, экскурсиялар ўтказилади, китобларни

ўқиш ташкил этилади. Бевосита фильмни кўрсатишдан олдин болалар билан йўл-йўриқ берувчи суҳбат ўтқазилиб, унда болаларга фильмни кўраётганларида эътибор беришлари лозим бўлган топшириқлар берилади. Фильм биринчи марта кўрилгандан сўнг мазмунан жуда муҳим моментларни ажратиб кўрсатишга йўлланган суҳбат ўтказилади. Фильм иккинчи марта кўрилгандан сўнг болалар фильм мазмунини қанчалик ўзлаштирганликларини текшириб кўриш лозим. Шу мақсадда болалар билан текширувчи суҳбатлар ўтказилади, кўрилган фильм мавзусида расм чизилади. Мана шу усулда ўтказилган иш болаларнинг билимларини системалаштириш ва бойитиш имконини беради. Мактабгача кичик ёшда овозсиз фильмлардан фойдаланган маъқул. Уларнинг мазмунини тарбиячи айтиб туради. Бу фильмдаги айнан шу гурух болалар учун асосий нарсани ажратиб кўрсатиш имконини беради. Аввал диапозитив ва диафильмлардан фойдаланилади. Уларни кўришни сэкинлаштирилган суръатда ташкил этиш, баъзи кадрларни қайта кўрсатиш, энг муҳимларини танлаб кўрсатиш мақсадга мувофиқдир. Диапозитив, диафильмларни кўриш аста-сэкин болаларни овозли кинофильмларни кўришга тайёрлайди. Фильм кўрилгандан сўнг кичкинтойлар билан махсус суҳбат ўтказиш тавсия этилмайди. Болаларни табиат билан таништиришда тарбиячининг ҳикоясидан табиат ҳақидаги бадиий китобларни ўқишдан, суҳбатдан фойдаланилади. Оғзаки методлардан фойдаланиш бир қатор вазифаларни ҳал этади. Сўз ёрдамида кузатишлар ва табиатдаги меҳнат жараёнида эгалланган, болаларга маълум бўлган табиат ҳодисалари ва ҳайвонлар ҳамда ўсимликлар ҳаётига тегишли фактлар ҳақидаги билимлар конкретлашади, тўлдирилади, аниқланади. Оғзаки методлар йўли билан болалар янги ҳодисалар ва табиат предметлари ҳақидаги билимларни эгаллайдилар (масалан, баҳорги сув тошқини, ёввойи ҳайвонларнинг ўрмондаги ҳаёт тарзи ва шу кабилар). Бундай ҳолларда оғзаки методни кўргазмали метод билан қўшиш, расмлардан, диафильм ва кинофильмлардан фойдаланиш зарур. Сўз табиатда

мавжуд бўлган алоқа ва боғлиқликларни чуқурроқ тушунишга, англашга ёрдам беради. Тарбиячининг ҳикоялари ва уларга қўйилган талаблар Суҳбат унинг турлари Бадиий адабиёт ва унга қўйилган талаблар Илмийлиги,болалар ёшига мос табиатшуносликка оид, жонлилиги Кириш Якуний Тарбиявийлиги, Ҳиссиётлилиги, Жонли-образли Шундай қилиб, оғзаки методлар болаларнинг тажрибаси доирасидан четга чиқувчи билимларни шакллантириш имконини беради. Оғзаки методлар ёрдамида болаларнинг табиат ҳақидаги билимлари системалаштирилади ва умумлаштирилади, табиатшуносликка оид тушунчалари шакллантирилади. Оғзаки методлардан фойдаланишда тарбиячи болаларнинг нутқни тушунишга бўлган қобилиятларини, узоқ муддатли ихтиёрий диққатларини ва сўз орқали берилаётган мазмунга диққатни қарата олишларини, шунингдек болаларда муҳокама, аниқлаш, системалаштириш предмети бўлувчи у ёки бу ҳодиса ёки факт ҳақида ёрқин тасаввурларнинг борйўқлигини эътиборга олади. Бу ўринда ҳам болаларга билимларни англашларида ёки аниқлашларида кўмак берувчи кўргазмалиликдан фойдаланиш мумкин ва мақсадга мувофиқдир. Тарбиячининг ҳикояси . Ҳикоянинг қиммати шу билан аниқланади-ки, у маълум таълимий вазифани ҳал этар экан, мактабгача ёшдаги болаларнинг тажриба ва қизиқишларини назарда тутган ҳолда тузилади ҳамда маълум ёшдаги гурух болаларига мўлжалланади. Унинг бадиий адабиётни ўқишга нисбатан афзаллиги мана шундадир. Ҳикояни идрок этиш болалар учун анчагина мураккаб ақлий фаолиятдир. Бола катталарнинг нутқини эшитиши

ва тинглай олиши, ҳикоя давомида уни англаб олиши, оғзаки тасвир асосида етарлича жонли образларни актив тасаввур қилиши, тарбиячи ҳикоясидаги воқеа-ҳодисаларнинг бир-бирига боғлиқлиги ҳамда муносабатларни аниқлаш ҳамда тушуниши, ҳикоя мазмунидаги янгиликни ўзининг аввалги билими билан қиёслаб кўриши лозим. Буларнинг барчаси тарбиячининг табиат ҳақидаги ҳикоясига бўлган талабларни белгилайди. Ҳикояда маълум қилинаётган билимлар ишончлилик, илмийлик талабларига жавоб бериши лозим. Тарбиячи бирор нарсани болаларга айтишдан олдин фактларнинг тўғрилигини текширади. Ҳикоя қизиқарли, ёрқин динамик сюжетли, эмоционал бўлиши лозим. Сюжетсиз ҳикоялар, ортиқча тасвирлашлар болаларнинг эътиборини жалб қилмайди, эсда қолмайди. Тилнинг жонлилиги, образлилиги ва конкретлилиги - тарбиячининг ҳикоясига қўйиладиган мутлақ талабдир. Бундай ҳикоя фақат бола нгигагина эмас, балки ҳиссиётига ҳам таъсир этади, уни узоқ вақт эслаб қолади. Бироқ, жонлилик ва образлилик қуруқ мақсад бўлиб қолмай, балки ҳикоя мазмунига бўйсуниши керак. Қаҳрамон номидан айтиладиган ҳикояларни болалар яхши идрок этадилар. Болаларга турли мақсадларда: уларга таниш бўлган ҳодисалар, ҳайвонлар, ўсимликлар ҳақидаги билимларни кенгайтириш мақсадида; янги ҳодисалар, фактлар (катталарнинг табиатдаги меҳнати; қушларни қўриқлаш ва ўргатиш, ёввойи ўсимликларни ҳимоя қилиш ва шу кабилар) билан таништириш мақсадида ҳикоя қилиб бериш мумкин. Бундай ҳолда ҳикоя албатта иллюстрация материаллари — фото суратлар, расмлар, диафилмлар кўрсатиш билан қўшиб олиб борилади. Кўргазмалиликсиз ҳикояга болаларнинг қизиқиши сусаяди ҳамда у болалар томонидан яхши идрок этилмайди. Мактабгача катта ёшдаги болалар учун ҳикоянинг давомийлиги 10—15 минутдан ошмаслиги керак. Ҳикоя учун тарбиячи хилмахил материал: табиатга оид шахсий кузатишлари, ажойиб кишиларнинг ҳикоялари, табиат ҳодисалари ҳақидаги

очерклар, натуралистларнинг ёзувлари ва ҳикоялари, илмий материаллардан фойдаланади. Суҳбат.Дидактик вазифалардан келиб чиққан ҳолда суҳбат икки турга — олдиндан ўтказиладиган суҳбатлар ва якуний суҳбатларга бўлинади. Олдиндан ўтказиладиган суҳбатларни тарбиячи кузатишлар, экскурсиялардан олдин қўллайди. Бундай суҳбатнинг мақсади — бўлажак кузатишлар билан мавжуд билимлар ўртасида алоқа ўрнатиш мақсадида болаларнинг билимини аниқлашдир. Якуний суҳбат билиб олинган фактларни системалаштириш ва конкретлаштиришга, мустаҳкамлаш ва аниқлашга йўлланади. Бу суҳбатлар мазмунан турли даражада бўлиши мумкин: бировлар кузатиладиган объектларни тор доирада кузатилгандан сўнг (масалан, иссиқ ўлкаларга учиб кетувчи қушлар ҳақи-да, ёввойи ҳайвонларнинг ўрмонда қишлаши ва шу кабилар), бошқалари ҳодисаларнинг кенг доирасини қамровчиларни (масалан, мавсумлар ҳақида суҳбатлар)—болаларнинг жонсиз табиат ҳодисалари, ўсимликлар ҳаёти, ҳайвонлар, кишиларнинг меҳнати ҳақидаги билимларини системалаштириш мақсадида ўтказилади. Суҳбатнинг самаралилиги болаларнинг олдиндан қандай тайёрланганлигига боғлиқдир. Суҳбат—бу улар билан ўтказилган ишнинг якунидир. Шунинг учун тарбиячи олдида болаларда кузатишлар, меҳнат фаолияти, ўйинлар, табиатшунослик китобларини ўқиш, ҳикоялар орқали тасаввур ҳосил қилиш вазифаси туради. Суҳбатни болаларда нима ҳақида аниқ тасаввур бўлса, фақат шу нарса юзасидан ўтказиш мумкин. Тарбиячи суҳбатнинг дидактик мақсадини аниқ тасаввур қилиши лозим: қандай мазмунни аниқлаш ва конкретлаштириш керак, умумлаштириш ва системалаштириш учун қандай муҳим алоқаларни ажратиб кўрсатиш лозим, болаларни суҳбат якунида қандай умумлаштириш ва хулосага олиб келиш керак. Суҳбат ҳодиса, фактларни анализ қилишдан, уларнинг хусусиятлари, белгилари, ҳодисалар ўртасидаги муҳим алоқа ҳамда муносабатларни

таъкидлашдан бошланади. Бундай анализ умумлаштиришга ўтишни таъминлайди, тарқоқ фактларни системага солади. Суҳбатнинг б и р и н ч и қисмида тарбиячининг болаларга берган саволлари анализни ва болаларни умумлаштиришга тайёрлашни таъминлайди. Масалан: «Қайси қушлар биринчи бўлиб учиб келади? Қора қарғани қандай таниб олдик? Биз уларни қаерда кўрганмиз? Қора қарғалар далада нима қилаётган эди? Қора қарғалар нима ейди?» Сўнг кейинги савол берилади: «Нима учун қора қарғалар бошқа қушлардан олдин учиб келади?» (бошқа қушлар — чуғурчуқ, қалдирғоч ва шу кабилар ҳақида ҳам шундай саволлар берилади). Болаларни қорнинг ҳимоя қилувчи хусусиятлари ва ўсимликларнинг қишдаги ҳолати билан таништиришдан олдин «Ўтлоқда қор остида» ҳикоясини ўқиб бериш мумкин. Болалар ўсимликлар қишда ҳалок бўлмаслигини, фақат ўсишдан тўхташларини билиб оладилар. Бу ҳикоядан олинган маълумотларни текшириш сайрлар вақтидаги кузатиш учун вазифа бўлиб қолади. Кузатишлар жараёнида болаларга мақоллар, маталлар, топшириқлар, кичик шеърлар тавсия этилади. Буларнинг образли тили ҳодисанинг хусусиятларини, предметнинг маълум сифатларини ажратиб кўрсатиш, табиатни эстетик идрок этишни кучайтириш имконини беради. Қишда муз, қор, об-ҳавони кузатаётганда тарбиячи топишмоқ ва мақоллардан фойдаланади. Кузатишлар жараёнида табиатшуносликка оид адабиётлардан фойдаланиш болаларга ўраб турган табиат дунёсини тўғри идрок этиш ва тушунишларида, уни ўз билимлари билан боғлай олишларида ёрдам беради. Бу мақсадда В. В. Бианкининг «Урмон газетаси», Н. Сладковнинг «Эзма зағизғонлар» дан олинган қисқа маълумотлар фойдалидир. Табиатшунослик китобларини тарбиячи болаларга кузатишдан кейин ҳам ўқиб беради. Бундай ҳолатда бадиий асарлар кўрилганларга якун ясаш,

тўлдириш, кузатишни чуқурлаштиришга, болалар дкққатини табиат ҳодисаларини келгусида ҳам идрок этиш учун йўллашга ёрдам беради. Болалар табиатшунослик китобларини ўқиши, уни ўқиб бўлгандан кейинги суҳбат табиат билан таништиришнинг мустақил методи ҳам бўлиши мумкин. Китоб ўқилгандан сўнг ўтказиладиган суҳбатда болаларга асар маъносини тушунишларида, унинг мазмунини тўлиқроқ ва чуқурроқ ўрганиб олишла-рида ёрдам бериш зарур. Шунинг учун суҳбат ўқилган матнни гапириб бериш асосида тузилмаслиги керак. Бу ўринда асосий эътиборни ҳодисалар ўртасидаги алоқани очиб беришга, фактларии англашга қаратиш лозим. Илгари эгалланган билимлар тўплами болаларнинг янги ахборотларни эгаллаб олишларига таъсир этади. Мана шундан келиб чиқиб, суҳбатда шахсий билим билан янги билимлар ўртасидаги алоқани ўрнатиш зарур. Суҳбатга қўйиладиган сўзсиз талаб — болаларда бадиий образлардан олинган таъсуротларнинг бевоситалигини сақлаб қолишдир. Бунга саволларни қаҳрамон шахси орқали бериш, саволларда ҳикоя, эртак образларини қўллаб эришиш мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Мактабгача ёшдаги болаларни ривожланишига қўйиладиган Давлат талаблари. Тошкент 2008 й. 2. О.У.Хасанбоева, Х.Д.Джабборова. «Болаларни табиат билан таништириш методикаси». Т., “Чўлпон” 2007 й. 3. Қ.Ҳайдаров. С.Нишонова. Табиатшунослик асослари ва болаларни атроф- табиат билан таништириш. Т., “Ўқитувчи” 1992 й. 4. П.А.Юсупова. Мактабгача ёшдаги балаларга экологик тарбия бериш. Т., “Ўқитувчи” 1995 й. 5. О.Хасанбоева ва бошқалар. “Педагогика тарихи”. Қўлланма. Т., “Ўқитувчи” 1997 й.

O'xshashlar

Болаларни табиат билан таништириш методлари

Табиат билан таништириш методикасининг фан сифатида шаклланиши (1-Амалий машғулот)

Болаларни табиат билан таништириш методикасининг мақсад ва вазифалари

Болаларни мактабга тайёрлашда табиат билан таништириш методикасининг роли

МТМда табиат билан таништиришнинг мазмуни (2-Амалий машғулот)