Веданта этикаси - Madaniyatshunoslik - Referatlar

Веданта этикаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

56 KB

Ko'chirib olish

Веданта этикаси Веданта фалсафасида ахлоқ масаласи ҳам муҳим ўрин эгаллайди. Ведантада дхарма яъни индивидуал маънавий қонун етакчи ўринни эгаллайди. Ведантистларни фикрича маънавий идеал намунаси бу қаландар, ғарибона сайёҳ орзу-ҳавасдан воз кечиб, ўз гуноҳларидан фориғ бўлиб, олий мақсадга мокшага эришади. Брахманнинг дхармасини белгиловчи ахлоқ ундан тўғриликни, соф виждонлиликни, ота-онани ҳурмат қилиш, болаларга меҳрибон бўлиш, ўғрилик қилмаслик, фаҳшдан, ҳар қандай ваъдабозлик ва нолойиқ кишиларга ёрдам кўрсатишдан ўзини тийиши керак. Брахман учун энг муҳим нарса тинимсиз Ведаларни мутоала қилиш. Ведаларни доимо ўқиш туфайли озодаликка, диний ақидаларга риоя қилиш тирик жониворлар билан юмшоқ муоамалада бўлишлик ва илгари туғулганларни ёдида тутади. Яхши ахлоқи туфайли узоқ умр кўради. Яхши ахлоқи туфайли яхши авлод қолдиради. Яхши ахлоқ туфайли ўлмас бойлик қолдиради. Бировнинг иродаси билан амалга ошадиган ишларга боғлиқ барча нарса зулм келтиради, ўз иродангизга боғлиқ нарса эзгулик келтиради. Бу қисқа зулм ва фаровонлик атамасини ҳар ким билиши шарт. Урф одатларга, анъаналарга риоя қилишлик ўз вазифасини тўғри бажариш гаровидир. «Яхши инсонлар ортидан юрмоқ лозим, боболар, оталар йўлидан борувчи киши асло адашмайди» 1 Бу йўлдан юрмаганлар зулмга дуч келадилар. Ақл орқали амалга ошириладиган гуноҳлар, бировнинг мулкига кўз олайтиришлик, ўзига раво кўрмаган ёмон нарсаларни бошқаларга раво кўришлик, ёлғончиликка, ёлғон таълимотга мойиллик билдиришлик энг ёмон иллатдир, азми гуноҳдир. Оғзаки ҳаракатдаги тўртта гуноҳга ботдирувчи нарса булар: ҳақорат, ёлғон, туҳмат ва бемаъни сафсата сотишлик ҳам ёмон гуноҳдир. Жисмоний ҳаракат орқали орттириладиган гуноҳлар: бировнинг мулкига эга чиқишлик, қонунга хилоф равишда бировга ёмонлик ўтказишлик, 1 Законы Ману. Стр. 92

бировнинг аёлини йўлдан уришлик - азим гуноҳдир. Жисмоний ҳаракат орқали ортирган гуноҳи қайта туғилади. Оғзаки ҳатти-ҳаракати туфайли - паранда ёки ҳайвон қиёфасида, ақлий ҳатти-ҳаракати туфайли эса инсон энг паст қиёфада туғилади, деб ёзилган. 2 Гуноҳлардан фориғ бўлишнинг бирдан бир йўли тарки дунёчилик қилиб, қаландар бўлмоқ лозим. Брахман учун тарки дунёчилик бу муқаддас билимга эга бўлишлик, кшатрийлар учун халқни, ватанни қўриқлаш, вайшиьялар учун хўжалик ишлари билан шуғулланиш бўлса, шудралар учун энг ифлос ишларни қилишдан иборатдир. Амалга ошиши мумкин бўлган бу аҳлоқий нормаларга меҳнат орқали етиш мумкин, меҳнат орқали қўлга киритиш мумкин ва меҳнат орқали ижро этилиши мумкин. Буларнинг ҳаммасига тарки дунёчилик орқали эришиш мумкин. Браҳманлар бунга муқаддас Ведаларни билимлари орқали ўз гуноҳларидан фориғ бўладилар. Ригведани ёддан билган Брахман ҳеч қандай гуноҳга ботмайди. Веданта-объектив идеалистик таълимот бўлганлиги учун брахìанларнинг манфаатини ҳимоя қилади. Веданта таълимотининг тарафдорларининг фикрича веданта таълимотидан бошқа барча таълимотлар даҳрий таълимотлардир. «Веда - аждодларимиз, худолар ва инсоннинг абадий кўзидир». Ведаларга асосланмаган қолган барча фалсафий мактабларнинг таълимотлари ўлгандан кейин ҳам ҳеч қандай фойда келтирмайди. Чунки улар зулматда яратилганлардир. Ведантадаги аҳлоқий таълимотлар ведаларга бориб тақалади ва бошқа қадимги ҳинд диний-аҳлоқий концепциялардан озуқа олган. Ўрта аср даврида Ҳиндистонда фалсафий фикрлар ривожи Ҳиндистонда феодал тузум эрамизнинг V - VII асрларга келиб шакилланди. 2

Брахманизм ва буддизм динларининг ўрнига ҳиндуизм дини жамиятнинг етакчи мафкураси сифатида мустахкам ўрин олабошлади. Ҳиндуизм қадимги ҳинд фалсафий мактабларга ўз таъсирини кўрсата бошлади. IV - X асрларда Ҳиндистон фалсафасида қадимги ҳинд фалсафий мактабларга таълимотларига (сутраларга) шарҳлар ёзиш билан чегараланган эди. Адабиётларда бу даврни шарҳлаш (коментария) даври деб аталгани эди. Эрамизнинг VI асрида файласуф Пурандара Чарвака-Локаята фалсафий мактабнинг таълимотларини шарҳлаган бўлса, V асрда эса файласуф олим Ватсьяна Ньяя ва Вайшешика фалсафий мактабининг таълимотларини шарҳлаган. Мазкур фалсафий таълимот VI асрда Парашастапада томонидан, X асрда эса файласуф олим Удаяна томонидан шарҳланган эди. Санкхья фалсафий мактаб таълимоти Ишвара Кришна томонидан шарҳланган фалсафий мактабларнинг шарҳлари ўша даврнинг мафкуравий руҳига мос холда шарҳланган. Қадимги ҳинд фалсафий мактаблари таълимотида идеалистик томонлари кўпроқ бўртириб юборилган эди. шу даврда буддизм таълимотининг турли оқимлари юзага кела бошлади. Жумладан вайбхашика, саутрантикаларда материалистик ғоялар ётган бўлса, шуньявада, йогачарияларнинг таълимотларида асосан идеалистик ғоялар ётган. Мазкур фалсафий оқимларнинг вакиллари Нагаржуна ва Шантидевелар инсон билимининг нисбийлиги ва ўзгарувчанлигидан моддий олам, шунингдек онгнинг ҳам реал эмаслигини исботлашга ҳаракат қилиб, борлиқ фақат бўшлиқдан (шунья) иборат деганлар. Бу даврга келиб, Ҳиндистонда Буддизмнинг мавқейи пасайиб кетган бўлса, Хатой, Бирма, Япония, Тибет, Марказий Осиёда ҳукмрон динга айланган эди. «Чет эл босқинчиларининг Ҳиндистонга юриши туфайли маданий ҳаёт бир мунча инқирозга юз тута бошлади». 1 XI - XII асрларда мусулмонларнинг Ҳиндистонга кириб келиши, XI асрда Маҳмуд ўазнавий, кейинчалик Чингизхоннинг Ҳиндистонга қилган юришлари ўз навбатида Ҳиндистон маданиятига ва мафкурасига ўз 1 Ж.Неру «Открытие Индии» М.1955 стр. 233-234

таъсирини кўрсатмай қолмади. Бу даврда дин хукмронлигини ўз қўлига ола бошлаган эди. Маҳмуд Ғазнавий Ҳиндистонга босқинчилик мақсадида бостириб кирган бўлса, унинг билан бирга борган буюк ватандошимиз Абу Райҳон Беруний эса ҳинд маданияти, илм-фани ва маънавиятини чуқур ўрганди ва уни Марказий Осиёга ёйилишида хизмати катта бўлган Ҳиндистонга сўфий таълимотининг кириб келиши, ислом мафкурасининг кенг ёйилишига туртки бўлди. Бу даврда Ҳиндистонда сўфийзимнинг Сухравардия, Чиштия ва Нақшбандия оқимлари кенг тарқалган эди. Феодал тузум халқнинг ҳаётини анча мушкул холатга олиб келган эди. Халқнинг манфаатларини ҳимоя қилишга яъни ижтимоий ҳаракат юзага келди. Бу Бхакти ҳаракати эди. Бхакти ҳаракати ўз моҳияти жиҳатидан анти феодал ҳаракат эди. Бу даврда талай файласуф олимлар «Бхакти» байроғи остида ўзларининг илғор фикрларини баён қилганлар. Мазкур ҳаракатнинг раҳбарлари ҳисобланмиш Кабир ва Тулси Даслар турли эътиққодаги кишиларни бирлаштиришга ҳаракат қилишган. Айниқса, муслмонларнинг ҳиндулар билан бирлашишга даъват қилдилар. Кабир фикрича, ҳақиқий эътиқод ҳар бир диндаги кишиларнинг турли расм-русмларга, маросимларга эътиқод қилиш ва уларни бажаришда эмас, балки ички ахлоқий покликка риоя қилишларидадир. Унингча Худо ҳамма ерда мавжуд у табиатдаги барча жонли нарсаларга сингдирилган «Худо тирик жоннинг нафасидир» - деган Кабир Худони осмондан ерга олиб тушган. Унинг фикрича ҳиндулар билан муслмонларнинг худоси бир. Шуни айтиш керакки, Ҳиндистонда сўфизм, буддизм ва ҳиндуизм билан қўшилиб кетган. Барча кишилар худо олдида баробарлар, турли динларнинг хомийлари биродарларидир. Ҳиндистонда сўфизм тарафдорлари икки катта гуруҳга бўлинишган. Бири Башар - бу гуруҳ аъзолари исломнинг сунна мазҳабининг қонунларига ва амалиётига бўйсунганлар.

Башарлар шариат қонунларига бўйсунишни мажбурий эмас деб билганлар ва тарки дунёчиликка даъват қилишган. Ҳиндистонда шунингдек исломнинг бошқа мазҳаби бўлмиш-исмоилизм биринчи ноортодоксал бўлиб, исломнинг шиа мазҳабининг тарафдорлари сифатда ўз таълимотларини ёйдилар. Ўрта асрда Ҳиндистонда илм-фан ва маданиятнинг ривожига Амир Хусрав Деҳлавий катта роль ўйнаган. Амир Хусрав Деҳлавий 1253 йили Ҳиндистоннинг Патиали шаҳрида туғилган, отаси Амир Сайфутдин Маҳмуд асли Ўрта Осиёлик бўлиб, Чингизхон Ўрта Осиёга бостириб киришидан олдин Ҳиндистонга келиб, шу ерда истиқомат қилиб қолган. Амир Сайфутдин Маҳмуд шоҳ Илтутмуш саройида ҳарбий хизматда бўлган. 1260 йили бир жангда отаси ҳалок бўлади. Отадан эрта етим қолган Амир Хусрав Деҳлавий онаси ва тоғаси кўмагида таълим-тарбия олиб, улғаяди. У эрта адабиётга хавас қўяди. Тез орада шеърият мухлислари орасида шуҳрат қозона бошлади. У сўфий таълимотининг Чиштия тариқатининг тарафдори бўлган. Чиштия тариқатининг асосчиси, таниқли олим Низомиддин Авлиё билан дўстлашиб, улар ўртасидаги алоқа вақтинча давом этади. Унинг ижодий мероси тубсиздир. Унинг меросини тадқиқ этувчиларига берган маълумотларига қараганда унинг адабий мероси бир (1) миллион сатрни ташкил этади. У ўзидан кейин қуйидаги асарларни ёзиб қолдирган. «Туҳфат ас сағир» (Ёшлик туҳфаси), «Васит ал Хайва» (Ҳаёт ўртаси), «Ниҳоят ал Камол» (Камолатнинг чегараси), «Хамса», «Хашт бе хишт» (Саккиз жаннат боғи) кабилардир. У ўзининг барча асарларида адиб табиат, ватан, адолат, байнанминаллик ва ҳазрати инсонни куйлайди. Амир Деҳлавий «Хамса»сини ўз хомийси Султон Аловиддин Хилжийга бағишлаган. У асосан форс ва араб тилида ижод қилган. Хамсачиликка асос солган. Бу ҳақида улуғ бобокалонимиз, шеърият юлдузи Алишер Навоий Амир Хусрав Деҳлавийни ўзининг устози сифатида улуғлаб шундай ёзган эди. Ҳиндистонлик олимлардан бирини ёзишича: Низоми-ю, Жомий олиб қўлимдан

Етакладилар мени Хусрав Деҳлавий томон Шак-шубҳасиз Алишер Навойи ўзининг Хамсасига панжа уришида Амир Хусравнинг ҳам таъсири бўлган. Ҳинд халқининг биринчи бош вазири Жавоҳарлал Неру Амир Хусрав Деҳлавийнинг ижодидан хайратланиб: «Мен унга ўхшаш бирон бир адибни билмайман. Унинг бундан 600 йил илгари битилган шеърлари халқ орасида ханузгача оғзидан тушмай, ижро этилиб келинмоқда».

O'xshashlar

Веданта фалсафаси

XVIII-XX асрларда марказий осиё маданияти

Диний маданият

Риштоннинг мовий сополи

Мустақиллик шароитида ўзбек миллий маданияти ривожланишининг назарий масалалари