Markaziy Osiyo va Eron madaniyati - Madaniyatshunoslik - Referatlar

Markaziy Osiyo va Eron madaniyati

Yuklangan vaqt:

16.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

79 KB

Ko'chirib olish

Markaziy osiyo va Eron madaniyati Reja: 1. Markaziy Osiyodagi qadimgi madaniyatning o ` ziga xos xususiyatlari . 2. Markaziy Osiyo hududidagi ilk davlatlar madaniyati. 3. Yunon-Baqtriya madaniyati miqiyosida sharq elinistik madaniyati. 4. Qadimgi Eron madaniyati.

Markaziy Osiyodagi qadimgi madaniyatning o ` ziga xos xususiyatlari. Markaziy Osiyo madaniyati jahon madaniyati tarixida muhim o ` rin tutadi. Uning o ` rta asrlardagi madaniyatiga butun dunyo allaqachon munosib o ` rin bergan. Hatto Baqtriya, Marg ` iyona, Sug ` d, Parfya, Farg ` ona, Xorazm, Choch xalqlarining qadimgi madaniyati ham jahon xalqlarini hayratga solmoqda. Markaziy Osiyo mintaqasining qadimgi madaniyatini o ` rganish o ` n-yillar ilgari boshlangan bo ` lsa tadqiqotchilarning bu madaniyatining o ` ziga xosligi va boy mazmuni lol qoldirdi. Markaziy Osiyo madaniyati G ` arb va Sharqning buyuk madaniyat elementlarni bir butunlikda uyg ` unlashtirib o ` ziga xos individuallik kasb etadiki, bu xususiyat keyingi taraqqiyot uchun ham negiz bo ` lib qoladi. Markaziy Osiyo xalqlari madaniyatining vujudga kelishi sha-roitlarini belgilashda dastavval jo ` g ` rofy o ` rni va tabiiy vositalarga e’ti borni qaratish kerak bo ` ladi. Markaziy Osiyo mintaqasining tabiati turli millat bilan farq qiladi. Bu yerda serhosil vodiy va vohalar, sersuv daryolar, qaqroq cho ` llar, dashtu adirlar, Pomir va Tangritog ` ning baland muzofatlari bilan yonma-yon joylashgan. Barcha turlari o ` z mohiyati, mazmuni bo ` yicha odamning mehnat faoliyati bilan bog ` liq bo ` lgan sezgisi, kayfyati va fkrlarini ifodalash shaklidan boshqa narsa emas. Orin ’yak – salyutr bosqichiga kelib, tasviriy san’at vujudga kela boshlagan. Toshga, suyakka juda sodda ko ` rinishdagi suratlar tasviri tushirila boshlagan. Agar o ` sha davrda ibtidoiy odamlar tomonidan ishlangan suratlarga nazar tashlansa, ko ` proq hayvonlar va noaniq aks ettirilgan insonlar tasvirini ko ` ramiz, Madlen bosqichiga kelgach tasviriy san’at asarlari bir muncha mukammallasha borgan. Neolit davri tasviriy san ’ati asosan turli xil shakllarga boy bo ` lgan manzarali tasvir yo ` li bilan rivojlanadi. Bu davrga kelib, odamga xizmat qiluvchi, hatto kundalik turmushda ishlatiladigan oddiy buyumlarni, chunonchi, loydan ishlangan idishlarni ham bo ` yashga harakat qilishgan. Kiyimlar, uy jihozlari, qurollarga ham turli xil, ba’zan juda chiroyli naqshlar solingan.

Musiqa san ’ati mehnat jarayonida paydo bo ` lgan. Ashula ham ish vaqtida chiqadigan ovozlardan va odamning harakatdagi ritmlik bilan chambarchas bog ` liq holda paydo bo ` lgan, ya’ni ashula dastlab ritmga solingan nuqtadan iborat bo ` lgan. Uning eng dastlabki sodda shakli regitativ ko ` rinish kasb etgan. Demak, ibtidoiy qo ` shiqdagi asosiy narsa ritmdir, shuning uchun ham sodda qo ` shiqlarning so ` zlari ko ` pincha ayrim tovush va so ` zlarni qayta-qayta takrorlashdan iboratdir. Kuy esa birmuncha keyinroq paydo bo ` lgan. Ibtidoiy davrda cholg ` u asboblari unchalik rivojlanmagan, eng qadimgi musiqa asboblarining barcha turlari – urib chalinadigan, pufab chalinadigan, keyinchalik simlik (kamon yoyining tebranishiga asoslangan holda paydo bo ` lgan) musiqa asboblari vaqtlar o ` tishi natijasida vujudga kela borgan. Raqs san’atining paydo bo ` lishi ham o ` ziga xos xususiyatga ega. Sodda raqs faqat gimnastika xarakteriga ega ekanligiga hech shubha yo ` q. Ovga yoki boshqa bir qabila ustiga yurish oldidan tushiladigan raqslar jismoniy tarbiya va mashq yoki o ` ziga xos ichki junbushga kelish yo bo ` lmasa qo ` zg ` alish xarakteriga ega bo ` lgan. Shuningdek ibtidoiy raqslar afsungarlik va totemistik tasavvurlar bilan ham bog ` liq bo ` lgan. Raqs tushganda ashula yoki musiqa chalinadi. Ko ` p qabilalarning tilida ashula va raqs bir so ` z bilan ifodalanadi. Madlen davriga oid bo ` lgan suratlarda raqs kiyimi kiygan va raqs tushib turgan odamlarning tasvirlari uchrab turadi. Demak, raqs yuqori paleolit davridayoq vujudga kelgan. Sodda raqsdan san ’atning yana bir turi – drama kelib chiqishi haqiqatdan ham, qoloq qabilalarning raqslari ko ` pincha chinakam tasviriy mazmunga ega va pantomima – so ` zsiz drama san’atining ilk shakllarini ifodalaydi. Ko ` pgina xalqlarda ekishdan tortib to yig ` im-terimgacha bo ` lgan butun dehqonchilik jarayonini ifodalovchi ashulalarga cholg ` u asboblari jo ` r bo ` ladi. Shu bilan birga raqs tushilib, o ` sha jarayonlar dramatik ravishda ifodalanadi. Ibtidoiy davrda og ` zaki ijodiy-folklor (inglizcha, folk – xalq, lore – ijodiyot so ` zidan olingan) keng rivojlangan. Uning eng dastlabki turi o ` tmish haqidagi

rivoyatlar hisoblangan. Ertak alohida rivojlangan bo ` lsa, doston, topishmoq maqollar bir muncha keyinroq – inson miyasining keyingi taraqqiyoti mahsulidir. Xulosa qilib aytganda, ma ’naviy madaniyatning turli-tuman elementlari kishilik jamiyati moddiy hayotining taraqqiyotiga bevosita bog ` liq bo ` lib, ishlab chiqarish kuchlarining rivoji va tabiat hodisalariga bo ` lgan munosabatlarning chuqurlashuviga bevosita bog ` liq bo ` lgan. Kishilarning moddiy ehtiyojining oshishi natijasida mehnat unumdorligini oshirishga bo ` lgan intilish hamda shu paytgacha jumboq bo ` lib turgan tabiat hodisalarining asl mohiyatini ochishga bo ` lgan urinishlar ma’naviy madaniyati tashkil etuvchi turli xil elementlarning vujudga kelishiga sabab bo ` lgan. Shu sababli uning «Gulzor», «Sabz bahor», «Rohigul», «Abhari kuhan», «Ravshan charog ` , «Polizbon», «Dilangizan» singari ko ` pgina asarlarida Navro ` z va tabiat go ` zalligi tarannum etiladi. Shuningdek, sozanda «Yazdon ofarid», «Sabzdori sabz», «Partavi farxor», «Kini Siyovush», «Bog ` i Shahriyor, «Isabdiz» singari qo ` shiq va ohanglarni ham mavsum va marosimlarga bag ` ishlab yaratadi. Borbad ko ` pgina qo ` shiqlarini avlod-ajdodlar tarixiga, xalq og ` zaki ijodi va zardushtiylikning muqaddas kitobi «Avesto» ohanglariga bag ` ishlagani haqida ma’lumotlar bor. Uning musiqa sohasidagi buyuk xizmati shundan iboratki, u yaratgan «Zerafkand», «Nufuxt», «Gulnush», «Oromishi jon», «Dargam» kabi kuy va taronalar eron, tojik, arab va turkiy xalqlarga mansub sozanandalar tomonidan hanuzgacha sevib ijro etiiadi. Hozirgi kunda o ` zbek-tojik musiqasi boyligi hisoblangan «Shash-maqom» ohanglari silsilasidagi «Zerafkand», «Xusravoni», «Nav-ro ` zi buzrug», «Navro ` zi Ajam», «Navro ` zi Xoro» maqom yo ` llarida Borbad ijodining an’analari bevosita davom etib kelmoqda. Umuman olganda, Borbadning Sharq musiqa madaniyatiga qo ` sh gan hissasi va uning mashhurligi haqida ko ` plab asarlar yozi lib, tadqiqotlar olib borilgan. Borbad ijodi ko ` plab Sharq va G ` arb olimlari tomonidan o ` rganilgan. Masalan, Borbadning musi-qa madaniyati tarixida yorqin iz qoldirganligi haqida daniyalik

mash hur sharqshunos A.Krestinsen shunday deb yozadi: «Borbad sosoniylar davri musiqasi rivojida asosiy o ` rin tutgan, shuningdek, u haqiqatdan ham Sharq xalqlari musiqa san’atining asoschilaridan biri hisoblanadi. Hech qaysi san’at arbobi tarixda va adabiyotda uningdek yorqin iz qoldirmagan. Borbad o ` z hayoti davomida 360 ta maxsus qo ` shiq va 30 ta tarona yaratdi, ulardan 148 tasining nomi hozir ham manbalarda doimo eslanadi. U yaratgan asarlarning nomlari Sharq xalqlari musiqasida hozirgi kunlargacha o ` zgarmagan». Borbadning nomi va iste’dodini abadiylashtirishda mashhur Sharq mutafakkirlarining roli benihoya kattadir. Abu Bakr Narshaxiy, Abu Abdulloh Rudakiy, Abdulqosim Firdavsiy, Ibn Sino, Nizomiy Ganjaviy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy va boshqalar o ` z asarlarida Borbad nomini abadiylashtirib ketganlar. Qadimgi Markaziy Osiyoning ilm-fani dunyoning barcha Markaziy Osiyoning antik badiiy madaniyatning muhim uslubiy xususiyatini san ’atlar sintezi tashkil etgan. Haykaltaroshlik, tasviriy san’at, naqsh bunda umumiy me’morchilik rasamadagi va uning ritmiga bo ` ysingan holat me’morchilik bilan yahlit namoyon bo ` ladi. Bu sintez Kushonlar davrida ham mahalliy madaniyatda o ` z ta’sirini saqlab qoldi. Kushonlar davri Markaziy Osiyo, Afg ` oniston, Pokiston, Hindiston xalqlari tarixidagina emas balki dunyo madaniyatining taraqqiyotida alohida o ` rin egallaydi. Turli xalqlar madaniyati chatishishi natijasida bu yerda o ` ziga xos madaniyat shakllandi, shu bilan birga keyingi asarlar madaniyatining o ` zaro ta’siri yangi tarixiy bosqichga qadam qo ` ydi. Ellin madaniyatining an’ananalari Kushonlar davrida ijodiy jihatidan qayta shakllandi va yangicha tahlil qilina boshladi. Kushonlar imperiyasi davrida (I-III asrlar) Markaziy Osiyoda sug ` or ma dehqonchilik, hunarmandchilik, shaharsozlik, savdo-sotiq va iqtisodiy aloqalar ravnaq topdi. Bunga Kushon-Baqtriya yozuvlari, brahma va qaharoshhi, hind alifbosidagi yozuvlar, kushon tangalari guvohlik berdi. Buddizm dinning rasmiy darajasi budda ibodatxonalarining o ` sha zamon san’ati bilan bezatilishida namoyon bo ` ladi. Termiz yaqinidagi Ayritomdan topilgan ibodatxona tashqi devori

peshtoqlariga sarg ` ishroq toshdan haykal o ` rnatilgan. Bino ichida g ` ishtdan ishlangan budda haykalining qoldiqlari topilgan. Haykallarning ishlanish uslubi, kiyimi musiqa asboblari Hindis ton, O ` rta Osiyo, Yunoniston madaniyatlarining o ` zaro ta’sirida rivojlanganligidan dalolat beradi. Buni Xorazm, Farg ` ona, Sug ` d, Parfiyadan topilgan turli xil buyumlar, madaniy obidalar, topilmalari timsolida ham ko ` rsatish mumkin. Kushonlar davrida shaharlar qurilishi keng rivojlangan. Shaharlar qalin devorlar bilan o ` ralib, ichida ark va arkning atrofida har xil binolar qad ko ` targan sopol idishlar nihoyatda nafis va jarangdorligi bilan va xilma-xilligi bilan ajralib turgan. Amaliy san’at keng taraqqiy etgan. Zeb-ziynat buyumlari va mehnat jang qurollari yasash, mato to ` qish rivojlangan. Umuman kushonlar davri madaniyati Markaziy Osiyoning eng cho ` qqisi hisoblanib, ma’lum hudud va zamon bilan chegaralanmaydi. Bu madaniyat Old Osiyo, Markaziy Osiyo va Antik, Hind madaniyatlari yutuqlarini o ` zida jamlab, qo ` llab sharq xalqlarining o ` rta asrdagi madaniyati rivoji uchun asos bo ` ldi va jahon madaniyati o ` chmas iz qoldirdi. Qadimgi Eron madaniyati . Behistun qoyasiga o ` yib yozilgan yozuvlar, Doro I ning yozuvlari va Naqshi Rustam hamda Bobil va Misr yozuvlari, qadimgi Eron xalqlari tarixi va madaniyati to ` g ` risida birmuncha tasavvur hosil qilishga yordam beradi. Aslida Eron hududida olib borilgan arxeologik qazishmalar XIX asrning o ` rtalarida boshlangan bo ` lsa-da, asosiy ilmiy tekshirish ishlari XX asrda o ` tkazilgan Eronning qadimgi poytaxti Persepolda olib borilgan arxeologik qazishmalar qadimgi Eron xalqlarining arxitekturasi, tasviriy san’ati, hunarmandchiligi to ` g ` risida bir qator qimmatli ma’lumotlarni bergan. Suza shahrida olib borilgan qazishmalar esa qadimgi Eronda toshdan buyumlar yasash, kulolchilik va to ` quvchilik yuksak darajada rivojlanganligini ko ` rsatadi. Metallurgiya esa juda sekinlik bilan rivojlangan. Shu sababli uzoq vaqtgacha tosh qurollar asosiy mehnat quroli bo ` lib qolgan. Qadimgi Eronda suv muqaddas hisoblangan. Shu sababli muqaddas Vorukash ko ` li to ` g ` risidagi tasavvur suvga e’tiqod asosiy elementi hisoblangan. Suv ruhi

Apam-Napatga e’tiqod qilish muqaddas «Avesto»da saqlanib qolgan. Shuningdek, qadimgi Eronliklar oliy xudo – Axuramazdaning o ` g ` li – olov – Atarga ham sig ` inganlar, Olov xudosi marhamatli xudo hisoblangan va u uch boshli ajdaho Dahhokni yenggan. Shu bilan birga Qadimgi Quyosh xudosi Mitra, yer, suv va hosildorlik ma’budasi Anaxitaga e’tiqod qilish ham qadimgi eronliklar diniy qarashlarining markazida turgan. Qadimgi Eron madaniyati o ` zining eng gullagan davrini er. avv. V asr boshlarida boshidan kechirgan. Bu davrda ko ` plab hashamatli saroylar va maqbaralar qurilgan. Serjilo sopol idishlar yasalib, bo ` rtma (relefi) haykaltaroshlik devoriy suratlar yuzaga kelgan. Qadimgi Eron madaniyati qadimgi Sharq madaniyati ta ’siri ostida rivojlangan. Arxeologik qazishmalar natijasida Ahamoniylar davlatining poytaxtlaridan Pasargad, Persepol va Suzadan ko ` plab binolar – saroylar, ibodaxonalar, turar-joy binolari va boshqalarning qoldiqlari topilgan. San ’atkorlar Xitoyda bo ` ladigan tantanalar va bayramlarning doimiy ishtirokchisi bo ` lgan. Xitoy manbalarida ko ` rsatilishicha, VII – VIII asrlarda Markaziy Osiyoda musiqa, raqs, qo ` shiqchilik va dorbozlik kabi san’atning boshqa sohalari ham rivoj topgan. Xitoy imperatorlari saroylarida o ` tkaziladigan tantanalarda Turkistondan borgan dorbozlar, akrobatlar, ko ` zboylag ` ichlar, olovyutgich va purkagich afsungarlar hamda qiziqchilar o ` z mahoratlarini zavq- shavq bilan namoyish qilganlar. Hatto Xitoyning Chan’on shahri aholisi qo ` g ` irchoq o ` yinini ilk bor VII asrda Turkistondan borgan san’atkorlar ijrosida tomosha qilishga muyassar bo ` lgan. Islomgacha bo ` lgan Turkiston musiqa madaniyatining rivojla-nishida Marv viloyatida tug ` ilib, Eron shohi Xusrav Parvez saroyida faoliyat ko ` rsatgan Borbad Marvaziyning hissasi beqiyos katta bo ` lgan. Borbadning musiqa madaniyatini rivojlantirishdagi buyuk xizmati azal-azaldan iqtisodiy-madaniy aloqada bo ` lgan Turon va Xuroson xalqlari madaniyatining yanada boyishiga olib keldi. Borbad qisqa muddat ichida mashhur musiqashunos, bastakor, mashshoq-sozanda, hatto

raqqos va shoir sifatida elga tanildi. Uning dovrug ` i Turon-u Eronga yoyilgan. Naql qilishlaricha, Borbadning ovozi shunday yoqimli bo ` lganki, uning ovozini eshitgan odamning qo ` shiq sehridan chiqib ketishi qiyin bo ` lgan. Shu sababli o ` sha davrning ko ` pgina hukmdorlari Borbadning o ` z saroyida xizmat qilishini orzu qilganlar. Borbad Xusrav Parvez II ning olimlar, shoirlar, san’atkorlar va hunarmand ahliga g ` amxo ` rlik qilayotganini eshitib, uning saroyiga yo ` l oladi. Xusrav uni o ` z saroyiga xizmat qilayotgan san’atkorlarga bosh qilib qo ` yadi. Borbad shoh Xusrav Parvezni adolatparvarlikka, ma ’rifatparvarlik va raiyatparvarlikka undagan. Uni zulm qilishdan, aysh-ishratga berilishdan tiyib turgan. U Xusrav Parvezning san’atkorlarga homiyligi hurmati haqqi unga atab «Xusravoniy» nomli kuyni yaratgan. Uning bu xizmatlari shohning sevimli xotini Shirin tomonidan munosib taqdirlanadi. Malika Borbadga o ` zining Isfaxondagi mulkini in’om qiladi. Borbad ko ` plab shogirdlar yetishtiradi. Naql qilishlaricha. Sosoniylar sulolasi davrida mashhur bo ` lgan Nyokiso Changiy, Bomshod, Romtin, Ozodvor Changiy, Sarkash ismli san’atkorlar Borbadning shogirdlari bo ` lganlar. Borbad o ` z asarlarini ko ` proq tabiat hodisalariga bag ` ishlaydi. Bahor fasli, Navro ` z bayrami Chunki, qadimdan So ` g ` diyona va unga tutash bo ` lgan hududlarda kelinni oq rangdagi ulovda tushirib kelish marosimi mavjud bo ` lib, u o ` z yangasi va boshqa hamrohlar kuzatuvida bo ` lishi shart bo ` lgan. Malikani kuzatib kelayotgan ayollarning birinchisining qo ` liga so ` g ` dcha «malikaning yangasi» deb yozib qo ` yilgani bundan da-lolat beradi. Turk xoqonligi davrida musiqa, raqs, qo ` shiqchilik san’atlari, dorbozlik, masxarabozlik va qo ` g ` irchoqbozlik tomoshalari keng rivojlangan. VI-VII asrlar Markaziy Osiyoda san ’atning rivojlanganligi bilan xarakterlanadi. Ayniqsa, musiqa va qo ` shiqchilik san’atlari yuqori darajaga ko ` tarila boradi. Musiqa va qo ` shiqchilik san’atlarining rivojlanishi So ` g ` diyona hududida yaqqol sezilib turgan. Qadimgi Markaziy Osiyo musiqa madaniyati yuksak darajada rivojlanganligini mintaqaning turli hududlarida olib borilgan arxeologik

qazishmalar natijasida topilgan ashyoviy dalillar ham ko ` rsatadi. Bunga musiqachilar tasviri tushirilgan turli xil buyumlar va idishlar dalil bo ` la oladi. Masalan, rus olimi A. Belinskiyning ta’kidlab ko ` rsatishicha, birgina Panjikentda har bir bayram, to ` y-tomosha va hatto dam marosimlari sozanda, xonanda va raqqosalarsiz o ` tmagan. Yoki V-VI asrlarga oid Bolaliktepadan topilgan tasvirda bazmi jamshid tasvirlangan bo ` lib, unda chang va nay chalayotgan sozandalar, qo ` shiq kuylayotgan xonanda ko ` zga tashlanadi. Shuningdek, Markaziy Osiyoda musiqa va qo ` shiqchilik san’at-larining rivojlanganligini So ` g ` diyona, Baqtriya, Marg ` iyona hudud-larida bo ` lgan chet ellik sayyohlar va rasmiy kishilarning esdaliklari hamda yozishmalariga qarab bilsa bo ` ladi. Masalan, VII asrda Afrosiyobga kelgan buddaviy monaxning yozishicha, bu paytdagi har bir bayram va shodiyona qo ` shiq va raqslarsiz o ` tmagan. Nafaqat bayram va to ` y-tomoshalar, balki dafn marosimlarida ham sozanda va xonanda (go ` yanda) lar qatnashganlar. Go ` yandachilikning bizning davrimizgacha yetib kelganligi buning dalili bo ` la oladi. Ushbu davr san’atkorlari nafaqat Markaziy Osiyoda faoliyat ko ` rsatganlar, balki boshqa davlatlarda tashkil etilgan bayram, tantana va bazmlarda ham ishtirok etganlar. Markaziy osiyolik san ’at ahli bilan xitoylik san’atkorlar o ` rtasida doimiy hamkorlik mavjud bo ` lgan. Ko ` proq Markaziy osiyolik Er. avv. VI-IV asrlarda Persepoldagi podshoh saroyi ansambli o ` z qurilish uslubi jihatidan qadimgi Osuriya me’morchiligi uslubini eslatadi. Shoh saroyi tepalik ustiga qurilgan bo ` lib, unga bo ` rtma suratlar solib bezatilgan keng zinapoyadan chiqib borilgan. Ulkan devorlarga shoh saroyining qo ` riqlovchi qanotli muqaddas xo ` kizlarning haykallari ishlangan. Ayniqsa, saroydan topilgan shoh, shuningdek unga turli xil sovg ` alar olib kelayotgan xiroj to ` lovchilarning suratlari muayyan syujet asosida ishlanganligi bilan ajralib turadi. Sarsonga 17 metrli to ` rtta ustundan ishlangan darvoza orqali o ` tib borilgan. Darvoza yo ` n tomonlarida esa qanotli muqaddas xo ` kizlar haykali bo ` lib ular odam boshli bo ` lgan. Saroy ansambliga shoh

qabulxonasi, omborxona, yashash va ishlash uchun mo ` ljallangan xonalar bo ` lgan. Shox qabulxonasi o ` zining ko ` rkamligi va mahobatliligi bilan ajralib turgan qabulxonaning maydonni 62,5x62,5 metr bo ` lib, uch tomondan ikki qavatli ayvonlar bilan o ` ralgan. Ayvon uchun o ` ta yengil va o ` ta nafs ustunlar ishlatilgan. Ularning balandligi 13,6 metr bo ` lgan. Ustunlarning yuqori kapitel (mukarnas)lari muqaddas xo ` kizlar haykaliga o ` xshatib ishlangan. Haykallarning yuzasi esa oltin plastinkalar bilan qoplangan. Saroy xonalari, devorlari va zinalarining yon tomonidagi yuzalarga bo ` rtma (relefi) tasvirlar ishlangan. Bu tasvirlarni tushirishda qizil, yashil, ko ` k ranglardan foydalanilgan. Bo ` rtma tasvirlarda shoh faoliyatiga bag ` ishlangan mavzular asosiy tasvirlarda shoh hayoti va faoliyatiga bag ` ishlangan mavzular asosiy o ` rinni egallagan. Saroyga boradigan zinaning yon tomoniga ishlangan bo ` rtma tasvirlar-33 elat va urug ` larning shohga sovg ` a-salom olib kelishi tasvirlangan. Ularning kiyimlari va etnik tuzilishi (tashqi qiyofasi) aniq detallar bilan ko ` rsatilgan. Xullas, Eron Ahamoniylari davrida vujudga kelgan san ’at asarlari O ` rta Sharq xalqlari tarixida muhim o ` rin egallaydi. Bu san’at bevosita O ` rta Sharqda yashagan xalqlarning o ` zaro madaniy aloqalar natijasida shakllangan va mazkur xalqlar san’ati ta’siri ostida rivojlangan. Masalan, Persepol va Suzadagi shoh saroylarining qurilishida Sug ` d, Baqtriya, Xorazm, Parfya, Marg ` iyonadan kel-gan ustalar va san’atkorlar shuningdek Ahamoniylar davri san’ati va madaniyati atrofdagi boshqa mamlakatlar san’ati va mada-niyati taraqqiyotiga ham sezilarli ta’sir qilgan. Qadimgi Eron ma daniyati taraqqiyotidagi O ` rta Osiyo xalqlari va qadimgi Sharqdagi boshqa ko ` pgina xalqlar madaniy hayoti sezilarli ta’sir ko ` rsatgan. Geradotning yozishicha, “Eronliklar boshqa xalqlarning urf-odatlarini boshqalardan ko ` ra tezroq qabul qilgan”. Haqiqatdan ham Eroniylar tasviriy san’atiga chuqurroq nazar tashlansa Mesopotamiyaning ko ` pgina xalqlari tasviriy san’atining ayrim tomonlarini qabul qilib o ` ziga singdirganligini ko ` rish mumkin. Masalan, podshohlarning hayoti, qahramonliklarini tasvirlovchi, ko ` pgina tasviriy san’at asarlari qadimgi Shumeriylarning podshosi qahramoni deb hisoblangan

Gilgamesh singari yovvoyi hayvonlar bilan kurashib ularni yengayotganday qilib tasvirlangan yoki oliy xudo Axuramazda ossuriyaliklarning bosh xudosi Ashshurga taqliddir. Quyosh gardishiga makon qurgandek tasvirlangan. Yana bir misol saroylarning pog ` onali va zinapoyali qilib qurilishi, podshoh saroyiga afsonaviy hayvonlarni qo ` yilishi Mesopotamiya arxitekturasiga binolarni qurishda ustunli kallonnalardan foydalanishlari esa misrliklar arxitekturasiga mos bo ` lgan. Lekin eronliklar boshqa xalqlar madaniyati elementlaridan ularni umumlashtirgan, qayta ishlangan va ijodiy yondoshgan holda foydalanganlar, ya’ni bu elementlarning barchasini yagona monumental uslub asosida qayta ishlaganlar. O ` sha davrning o ` ziga xos san’at asarlarini hamda bu san’at asarlarini yaratgan me’morlar, haykaltaroshlar va musavvirlarning dunyoqarashi, intilishlari- yu orzu-umidlarini qadimgi Bolaliktepa, Panjikent, Varaxsha, Afrosiyob, Quva va boshqa qadim shaharlar xarobalaridan topilgan devoriy suratlar, haykallar, ganchkor naqshlar, turli xil zeb-u ziynatlarda ko ` rish mumkin. Bu yodgorliklar ilk o ` rta asrning o ` ta murakkab siyosiy va iqtisodiy, madaniy va maishiy hayotining sermazmun va serjilo, jozibali va ayanchli, zavqli va mungli manzaralarini o ` z bag ` rida yashirib kelgan. Misol uchun, Bolaliktepadan topilgan devoriy suratlardagi qo ` llariga qadah tutgan juft-juft ayol-u erkaklarning tasviri o ` sha davr hayotining jozibadorligini ko ` rsatib bersa, Varaxsha saroyidagi oq fl ustidagi flbon va boshqa pahlavonlarning old va orqadan chovut solayotgan arslon hamda qanotli grifonlar bilan jang qilishi insonning hayot va yashash uchun kurashini ko ` rsatib beradi. Panjikent xarobalaridagi qariyb 15 metrga cho ` zilgan rang tasvirda to ` riq otliq suvoriy boshchiligida choparlarning yurishi, ularning dushman bilan olishuvi, suvoriyning ajdaho va otliq dushmanga qarshi yakkama-yakka jangi, chokarlarning devlar to ` dasi bilan kurashi tasvirlangan. Suratning oxirida qulagan ajdahoni yanchib tashlab, o ` z chokarlarini boshlab borayotgan suvoriyning g ` alaba nashidasini surishi tasvirlangan. Panjikent xarobalarida xona devorlariga chizilgan suratlar turli xil mavzularga bag ` ishlangan. Bu suratlardan biri dehqonchilikka

bag ` ishlangan bo ` lib, unda kattagina g ` alla xirmoni, yakka pallali tarozida g ` alla tortayotgan amaldor, donni qoplayotgan va qoplangan g ` allani eshakka ortishga taraddud ko ` rayotgan yalangoyoq keksa dehqon hamda o ` spirin tasvirlangan. Yana bir tasvirda Siyovushning o ` limi bilan bog ` liq bo ` lgan aza marosimi ifodalangan. Qadimgi Afrosiyob xarobalarida topilgan suratda esa tantanali yurish tasvirlangan. Suratda tasvirlangan oq fl, uning ustiga o ` rna-tilgan taxtiravonga joylashib olgan malika, uning joriyasi, ot minib olgan hamrohlari va qo ` riqchilari ko ` z oldingizda namoyon bo ` ladi. Fikrimizcha, bu suratda hukmdorning uylanish marosimiga oid kelin (malika)ni tushirib kelish lahzasi tasvirlangan bo ` lishi mumkin. VII asrning boshlariga kelib ishlab chiqarish jarayonining rivoj-lanishi, savdo-sotiq va hunarmandchilikning taraqqiy etishi yan-gidan yangi shaharlar va qishloqlarning vujudga kelishiga ta ’sir ko ` rsatadi. Buxoro, Zarafshon, Qashqadaryo va Xorazmning keng dasht larida yangi qo ` rg ` on va qal’alar qurilib, ularga suv chiqarilib, atrofar obodonlashtiriladi. Bu davrga kelib, xoqonlik hududida ko ` p lab qal’alar, qo ` rg ` onlar, qasrlar, saroylar, huqandozlar, ko ` shk va sardobalar qurilishi keng avj oladi. Bu inshootlarning qurilishida, birinchidan, hunarmandchilik, ikkinchidan, savdo-sotiq, uchin-chidan, mahalliy hukmdorlarning shuhratparastligi (chunki ular o ` zlarini haqiqiy hukmdor, xoqon deb hisoblaganlar), to ` rtinchidan, markazlashgan xoqonlik tomonidan boshqarilsa- da, yerli mayda feodal hokimlar o ` rtasida o ` zaro nizo, bir-biriga ishonchsizlik tufayli o ` z-o ` zini himoya qilishga bo ` lgan intilish kabi sabablar muhim rol o ` ynagan. Shu boisdan mazkur arxitektura inshootlarining qurilishi bir necha baravar oshib ketgan. Masalan, Xorazm vohasidagi Burgut qal’a mavzeyida 100 ga yaqin ko ` shk va qasrli qo ` rg ` onlar qurilgan bo ` lsa, Buxoro atrofda 4000 ga yaqin qasrlar, Chochda 50 dan ortiq katta-kichik istehkomlar, yirik yer egalari qo ` rg ` onlari, ko ` shk va obod qishloqlar qad ko ` taradi. Markaziy Osiyoga Shimoldan turkiy qabilalarning ko ` chib kelishi natijasida (er.avv. II asrdan boshlab) turkiy lahjalar va shevalarda gaplashish odat tusiga

kirgan. Turkiy til so ` g ` d va yunon tillari bilan bir qatorda muomala tiliga aylangan, ya’ni Eron lahjalari va shevalarida so ` zlashuvchi ayrim guruhlar turkiy tilda so ` zlasha boshlaganlar. Eron tillari guruhidagi tillar zaminida fors-tojik tillari vujudga kelganidek, turkiy tillar zaminida o ` zbek, turkman, qozoq, qirg ` iz, uyg ` ur va boshqa turkiy tillar paydo bo ` ladi. Eramizning boshlaridan VIII asrgacha bo ` lgan davrda ijtimoiy hayotda ro ` y bergan barcha o ` zgarishlar me’morlik, haykaltaroshlik va tasviriy san’atda o ` z ifodasini topgan.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo `q. – T.: «Sharq», 1998-y. 2. Karimov I.A. Yuksak ma ’naviyat – yengilmas kuch. – T.: “Ma’naviyat”, 2008-y. 3. Mirziyoyev Sh. M. Ilm-fan yetuklari – taraqqiyotning bir omili // Xalq so`zi. 2016. 31 dekabr. 4. Mirziyoyev Sh. M. Erkin va farovon, demokratik O `zbekiston davlatini birga quramiz. – T.: O`zbekiston, 2017. – 59 b. 5. Abdullayev X.U. San ’at tarixi. – T.: San’at. 2001-yil. 6. Azizxo `jayev A. Davlatchilik va madaniyat. – T.: Sharq, 1997-y. 7. Azamat Ziyo O `zbek davlatchiligi tarixiy: (Eng qadimiy davrdan Rossiya bosqiniga qarshi). – T.: 2000-yil. 8. Zoxidov P. Memor olami. – T.: Qomus, 1996-y. 9. Sagdullayev va boshqalar. O `zbekiston tarixiy: davlat va jamiyat taraqqiyoti. – T.: 2000-yil. 10. Oydinov N. O `zbekiston tasviriy san’ati tarixidan lavhalar. – T.: O`qituvchi, 1997-yil.

O'xshashlar

XVII-XX asrlarda Markaziy Osiyo madaniyati

Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyati. Sharq uyg‘onish davri madaniyati

Arxaik (ibtidoiy) madaniyat va an’anaviy madaniyat. Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyati

Jahon madaniyati

Хitоy madaniyati