Mаdаniyat tipоlоgiyasi. Ibtidоiy vа Qadimgi dunyo mаdаniyati, ulаrning rivоjlаnish xususiyatlаri

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

92 KB

Ko'chirib olish

Mаdаniyat tipоlоgiyasi. Ibtidоiy vа Qadimgi dunyo mаdаniyati, ulаrning rivоjlаnish xususiyatlаri Rеjа: 1. Mаdаniyat tipоlоgiyasi - jа h оn mаdаniy tаrixiy jаrаyonning shаkllаnishi h аmdа rivоjlаnishini o ’rgаnuvchi tа`limоt ekаnligi. 2. Ibtidоiy dаvr mаdаniyati, bu dаvrdа оdаmlаrning fikrlаshi vа оlаmni tushunishining o ’zigа xоsligi. 3. Qadimgi Shаr q mаdаniyati: Shumеr, Bоbil, Misr, Xind vа Xitоy mаdаniyati. 4. Mаrkаziy Оsiyo xаl q lаrining Qadimgi dаvri mаdаniyati .

Madaniyat tushunchasi hayotning tabiiy taraqqiyot shakllaridan farqli bo`lgan insoniy faoliyatning o`ziga xos xususiyatlarining mujassamlasha borishi, hamda bu faoliyatning tarixiy taraqqiyotning muayyan bosqichlarida ma‘lum bir tarixiy davrlarda milliy hamda umuminsoniy xususiyatlarga xos sifatiy o`zgarishlar kashf etib kelganligini o`rganishda madaniyatlar tipologiyasi alohida ahamiyat kasb etadi. Turli xalqlar, millatlar va elatlar madaniyati taraqqiyotining ma‘lum tiplarga bo`lib o`rganishni taqozo etuvchi bu yo`nalish o`zining mazmun va maqsadiga ko`ra madaniy jarayonni qiyosiy va tarixiy nuqtai nazardan ma‘lum bir tizimlarga ajratib o`rganadi. Madaniyatning qiyosiy tipologiyasi umumjahon madaniy tarixiy jarayoniga xos umummushtaraklikning paydo bo`lishida ma‘lum bir omillarning ahamiyatli xususiyatlari yetakchilik qilganligini qiyoslab tahlil etadi. Masalan, diniy falsafiy e‘tiqod yaqinligiga ko`ra Sharq yoki G`arb xalqlarida o`ziga xos yaqinlik, aksincha farqli jihatlar shakllanib kelganligini izohlab o`tadi. Shuningdek, til yaqinligiga ko`ra masalani Turkiy xalqlar madaniyatidagi umummushtaraklik yoki rang- baranglilik xususiyatlari vujudga kela borganligi qayd etiladi. Qiyosiy tipologiya turli millatlar, xalqlar madaniyatidagi o`zaro yaqinlikning paydo bo`lishida geografik muhitning yoki turmush sharoitidagi o`zaro o`xshashlikning ham yetakchi ahamiyat kashf eta borishini, tog`li xalqlar, o`rmon xalqlari yoki dengiz bo`yi xalqlari madaniyati misollarida yetarlicha tahlil etadi. Tarixiy tipologiya esa, madаniyat rivojini tahlil etishda insoniyatning bosib o`tgan tarixiy taraqqiyot bosqichlariga ko`ra davrlashtiradi va ayni ana shu bosqichlarning darajasi bu jarayon da belgilovchilik ahamiyatga ega ekanligini o`qtirib o`tadi. Masalan, antik davri madaniyatidan O`rta asrlar yoki Yevropa Uyg`onish davr madaniyati qaysi jihatlariga ko`ra farqlanishini ana shu tipologik tizim asosida yanada chuqurroq o`rgana borish mumkin. Tarixiy tipologiya ba‘zan u yoki bu xalqlar madaniyati tarixini o`rganganda ma‘lum bir shaxslar yashagan davr nuqtai nazardan ham bosqichlarga ajratishi mumkin. Masalan, nemis klassik faylasuflari davri madaniyati (Bu o`rinda Gegel, Kant, Feyerbax, Fexti kabilar nazarda tutiladi) yoki Temur va temuriylar davri madaniyati tushunchasida ham huddi shuningdek Temur va temuriylar sulolasi davri madaniyati nuqtai nazardan tahlil etiladi. Bulardan tashqari madaniyat tipologiyasi, madaniyat tushunchasi nuqtai nazardan ijtimoiy jarayonni tahlil etishda alohida olingan kishi yoki ma‘lum bir guruh faoliyatining jamiyatdagi o`rni va ahamiyatini tahlil etishi mumkin. Bu jarayonda masalan, «shaxs madaniyati», «ishchi yoshlar madaniyati», «talaba yoshlar madaniyati» kabi tushunchalar nuqtai nazardan masalaga yondoshish mumkin. Yuqorida ta‘kidlanganlardan ko`rinib turibdiki, madaniyat tipologiyasi madaniyatning taraqqiyoti jarayonini o`ziga xos qonuniyatlar asosida amalga osha borishini tahlil etilishining imkoniyatlarini yanada ko`chaytira borishiga xizmat qiladi.

Qadimgi sharqda insoniyat madaniy taraqqiyotining uchoqlaridan Messopatamiya (ikki daryo oralig`idagi Shumer, Akkad va Bobil davlatlari madaniyati), Misr, Suriya, Finikiya, Falastin, Ossuriya, Urartu, Eron, O`rta Osiyo, Hindiston va Xitoy madaniyatlari vujudga keladi. Qadimgi Sharqda kishilar (neolit davrining oxiriga kelib) ovchilik va baliqchilik bilan shug`ullanganlar. Birmuncha keyinroq botqoq yerlarni quritib dastlab motiga dehqonchiligini, so`ngra omoch dehqonchiligini rivojlantiradilar. Dehqonchilikning rivojlanishi iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotga turtki beruvchi yangidan yangi ehtiyojlarni, mehnat qurollarini takomillashtirishni, sun‘iy sug`orish sistemalarini (shahobchalarini) barpo etishning, birgalikda mehnat qilish va yashash shart-sharoitlarini yaxshilash ehtiyojlarini vujudga keltiradi. Mesopatamiya bilan chegaradosh mamlakatlar-Urartu, Eron, Kichik Osiyo va Suriya bilan savdo sotiq ishlarini olib boradilar. Kemasozlik ancha taraqqiy etadi. Dajla va Frot daryolari savdo-sotiqning asosiy yo`liga aylanadi. Ikkinchi tomondan juda ko`plab buyumlarni: bochka, quvur, quti, pech, o’choq, chiroq kabi buyumlarni ham loydan yasay boshlaydilar. Bu esa kulolchilikning rivojlanishi va kulolchilik charxining paydo bo`lishiga olib keladi. Mesopatamiyaning qadimgi aholisi etnik jihatdan bir xil bo`lmagan. Tarixiy manbaalarda ko`rsatilishicha, Frot va Dajla daryolari oralig`iga Sharqdan shumeriylar, G`arb va Shimoli G`arbdan, ya‘ni Arabiston va Shimoliy Afrikadan somiy (semit) qabilari kirib kelib o`rnashadilar, ular Akkad shahrini barpo etadilar va o`zlarini akkadlar deb atay boshlaydilar. Lingvistikaga ko`ra shumeriylarning tillari miloddan avvalgi II ming yillardayoq muomaladan chiqib ketadi, ya‘ni boshqa kuchliroq etnoslarning tillari ta‘sirida o`lik tilga aylanadi. Lekin Shumer tilidagi geografik nomlar va diniy e‘tiqodlarga oid atamalar akkadliklar tomonidan saqlab qolinadi. Ikki daryo oralig`i xalqlari madaniyatining Shumer-Bobil madaniyati deb atalishiga sabab, madaniyatining ko`pgina sohalarida diniy e‘tiqodda, yozuvda, adabiyot va san‘atda, fan va boshqa sohalarda doimo shumeriylarning birinchi bo`lib kelganligi hamda Bobil davlati (meloddan avvalgi XIX asrdan) yuksalib ikki daryo oralig`ini yagona davlatga birlashtirib yuksak madaniyatga erishganligidir. Qadimgi shumeriylarning madaniyatining qo`lga kiritgan yutuqlaridan biri – yozuvning ixtiro qilinishidir. Olti yuzga yaqin belgilardan iborat bo`lgan shumeriylarning yozuvi miloddan avvalgi IV ming yillikdayoq paydo bo`lgan. Shumer yozuvi dastlab suratli (piktografik) yozuv shaklida bo`lgan. So`zlar suratlar orqali ifodalangan. Ayrim paytda bir xil surat bir necha ma‘nolarni anglatgan. Bir suratning ko`p ma‘noligi katta qiyinchiliklar tug`dirgan. Yozilgan so`zlarni o`qish nihoyatda murakkablasha borgan. Bu esa yozuvni soddalashtirishni talab qilgan. Vaqtlar o`tishi bilan yozuvning asosi hisoblangan tasvirlar yo`qola borib, so`zning tovush hususiyatlarini yozma belgilar orqali ifoda qilish vujudga keladi. Natijada biror so`zni ifodalovchi suratlarning harakterli qismigina chizila borgan. Taxminan ming yillar o`tgandan so`ng suratlarning ayrim harakterli tomonlari tikkasiga, qiyalama pona shakliga kela boshlagan, yumoloq chiziqlar tez

yozishda beixtiyor to`g`rilana boshlagan. Masalan, «quyosh» so`zini anglatuvchi doira rombga uxshab yozila borgan va pona shaklini olgan. Yozuv belgilari hali qotib ulgurmagan loy lavhalarga uchli, ponasimon mixlar yordamida o`yib yozilgan. (shu boisdan mixxat ham deb yuritiladi). So`ngra maxsus humdonlarda pishirilgan. Sopol lavhalar ibodatxonalar va saroylarning devorlari hamda ustunlariga maxkamlangan. XIX asr oxirida Amerikalik arxeologlar qadimgi shumeriylar shahri Nipurda qazishma ishlari olib boradi va bu yerdagi 62 ta xonalarga joylashgan bir necha ming sopol lavhalarni izlab topadilar. XX asr boshida esa nemis arxeologlari qadimgi Shurrupakda qazishma ishlarini olib boradilar va qadimgi shumer kutubxonasini izlab topadilar. Mixxat topilmalari turli sohani qamrab olgan sopol lavhalardan iborat bo`lgan. Uruk shahridan topilgan kutubxona xarobalari tagidan tol novdasidan to`qilgan savatlarga joylashtirilgan ko`plab sopol lavhalarga bitilgan mixxat yozuvlari qazib olingan. XX asrning 20 yillarda ingliz arxeologi L.Vulli boshchiligidagi ekspeditsiya 12 yil mobaynida qadimgi Ur shahri harobalarini ochish bilan shug`ullanadi. Saroylar, qasrlar, ibodatxonalar va podsholarning daxmalari qoldiqlari ochib o`rganiladi. Natijada 20 mingtacha mixxat yozilgan taxtachalar, ko`plab qimmatbaho zargarlik va uy – ro`zq’or buyumlari hamda oltin idishlar topiladi. Ingliz olimining Ur shahri xarobalarini o`rganishi san‘at taraqqiyotining beshigi qadimgi Yunoniston, deb xulosa chiqargan ko`pgina olimlarning fikrini chippakka chiqaradi. Ur xarobalaridan topilgan bo`rtma suratlar, haykalchalar me‘moriy yodgorliklar qoldiqlari haqiqiy san‘atning yuksalishi dastlab qadimgi Shumerda vujudga kelganligini isbotlab berdi. Sopol lavhalarga tushurilgan yozuvlar orqali bizga ko`pgina turli xil dostonlar, qonunlar majmualari, shu jumladan, Xammurapining 247 banddan iborat qonunlar (kodeks) to`plami yetib kelgan. Bobil podshosi Xammurapi (mil. avv. 1792-1750 yillarda podsholik qilgan) qonunlari majmuasi ijtimoiy hayotning ko`pgina sohalarini, ayniqsa, qishloq xo`jaligi sohasini qamrab olgan. Xammurapi qonunlarida dehqonchilik, yer va chorva mollarini ijaraga olish, yerning qarovsiz qolishi oldini olish xunarmandchilik, savdo-sotiq va sudxurlik, pul munosabatlari, xo`jayin, xizmatkor, qul, qarzdorlik va uning oqibatlari o`z ifodasini topgan. So`nggi neolit davriga kelib qadimgi Mesopatamiya hududida o`lganlar ro`higa sig`inish, totemizm va fetishizm asosiy diniy e‘tiqodga aylangan. Har bir urug` o`zining nasabi, ya‘ni kelib chiqishini biror bir hayvon, qush, baliq va hatto, hashoratlar bilan bog`liq deb hisoblaganlar. Shu boisdan arxeologik qazishmalar natijasida topilgan tosh lavhalar sopol idishlar va taxtalar hamda saroy devorlariga chizilgan suratlar va yozuvlarda podsholar ayrim hayvonlarning nomlari bilan ataladi. Ba‘zi bir xudolar hayvonlar va qushlar shaklida gavdalantirilgan. Keyinchalik xudolarning ko`pchiligi antropomorfik (odamsimon) qiyofaga kira boshlagan. Ularning hayoti ham odamlarning hayoti shaklida tasvirlangan.

Qadimgi shumeriylar olamning paydo bo`lishi to`g`risidagi ta‘limotni yaratganlar. Ularning tasavvuriga ko`ra An (akkadlarda Anu) osmon xudosi, Ki esa yer ma‘budasi hisoblangan. Bu ilohiy juftlikdan havo xudosi Enlil to`g`ilgan. U yer bilan osmonni tutashtiruvchi baland tog` tepasida yashaydi va butun olamni idora qilib, xudolar panteoniga boshchilik qiladi. Shu boisdan, qadimgi shumerlar Nippur shahrida xudo Enlilga atab yirik va hashamatli ibodatxona quradilar. Bu ibodatxona «Tog` uyi» («E-kur») deb nomlangan. Mazkur ibodatxona shumerlarning umum ziyoratgohi hisoblangan. Har bir shumer bu ibodatxonaga kelib ziyorat qilib ketishni o`zi uchun muqaddas deb bilgan. Qadimgi shumerlar Oy xudosini Naniar (akkadlarda Sin), uning o`g`li quyosh xudosini Utu (akkadlarda Shamash), uning qizi hosildorlik va muhabbat ma‘budasini esa Ininna (akkadlarda Ishtar) deb ataganlar. Shu bilan birga qadimgi Shumerlar Dajla va Frot daryolarining toshib, hayiqirib oqishidan vahimaga tushganlar. Natijada suv tufoni xudolari Apsu va Tiamat to`g`risidagi diniy tasavvurlarga ham ega bo`lganlar. Lekin dehqonchilikning rivojlanishida suvning foydali tomonlaridan ko`z yummaganlar. Shu boisdan ular xayrli va muruvvatli suv xudosi, odamlarga turli xil kasb – hunarlar, san‘at va bilim o`rgatuvchi donishmandlik xudosi to`g`risidagi tasavvuvrga ega bo`lishgan. Ea loydan odamlarni yaratib, ularga san‘at, bilim va turli xil kasb – hunarlarni o`rgatadi. Shumeriylarning (shuningdek akkadlarning ham) tasavvurlariga ko`ra, o`simliklarning o`sishi, hayvonlarning qo`lga o`rgatilishi, hunarlarning paydo bo`lishi, oilalarning mavjudligi, odamlarning o`rtasidagi munosabatlar-bularning barchasi osmon va unda makon qurgan xudolarning irodasidan. Shumeriylar, akkadlar, so`ngra bobilliklarning tasavvurlariga ko`ra odamlarning itoatsizligi tufayli xudolar ularga turli ofatlarni yuborib turadi. Masalan, bir afsonaga ko`ra odamlarning itoatsizligi uchun xudo Enlil yerga dahshatli tufonini yuboradi. Dunyo suv ostida qoladi. Faqat xudojo`y O`tnapishtim donishmandlik xudosi Eaning maslahati bilan katta kema yasab, o`z oilasi va jonivorlardan bir juft, bir juft olib jon saqlaydi va tufondan omon qoladi. (Mazkur afsona keyinchalik Bibliyaga Nuh to`foni sifatida o`tgan). Bizningcha, qadimgi shumer, akkad va bobilliklarning diniy qarashlari va xudolar panteoni to`g`risidagi tasavvurlari keyinchalik yunonlarniing diniy qarashlari va xudolari panteonining vujudga kelishiga ta‘sir ko`rsatgan bo`lishi mumkin. Qadimgi xalq og`zaki ijodi shumer, Akkad, so`ngra bobilliklar ma‘naviy madaniyatining eng rivojlangan elementlaridan biriga aylanadi. Xalq og`zaki ijodi barcha xalqlarga xos tarzda kishilarning tabiatga munosabatlari ta‘siri ostida vujudga keladi. Dehqonchilik va chorvachilikka, tabiat hodisalari va diniy e‘tiqodlarga oid ko`plab maqollar, matallar, masallar, ertak va afsonalar, qo`shiq va rivoyatlar paydo bo`ladi. Xalq og`zaki ijodi namunalarida turmish ikir- chikirlaridan tortib ijtimoiy muammolarga oid mavzular o`z ifodasini topadi. «Ot bilan ho`kiz janjali», «Tulki to`g`risida» va boshqa masallar orqali ko`pgina ijtimoiy munozarali muammolar hayvonlar tilida hikoya qilinda. Mehnat jarayonida aytiladigan qo`shiqlar yoki mehnat jarayonini tasvirlab beruvchi turli harakatlar natijasida dastlab she‘riy, so`ngra epik janrlar paydo

bo`ladi. She‘riy asarlar ko`proq maishiy hayot, intim munosabatlar va mehnat jarayonini tasvirlab bergan bo`lsa, epik asarlarda ko`proq xudolar darajasiga ko`tarilgan qahramonlar, ularning jasoratlari va boshdan kechirgan sarguzashtlari hamda xudolar tomonidan belgilab qo`yilgan og`ir qismatlari hikoya qilinadi. Qadimgi shumeriylar adabiyotining nodir va buyuk durdonasi «Gilgamesh haqida doston» dir. Dostonda odamning hayoti, hatto mashhur qahramonlarning ham o`lim oldida ojiz ekanligi, o’lim azaliy taqdir ekanligi kuylanadi. Doston to`rtta qismdan iborat bo`lib, uning 1-qismida Gilameshning qadimgi Uruk shahrini idora qilishi va dostondagi ikkinchi qahramon – Enkiduning paydo bo`lishi; 2-qismida Gilgamesh va Enkiduning dushmanlarga qarshi kurashdagi jasoratlar; 3-qismida Gilgameshning abadiy hayot o`tini qidirib bobosi Utnapishtim huzuriga otlanishi va yo`ldagi sarguzashtlari; 4-qismida Gilgameshning marhum do`sti Enkiduning arvohi bilan uchrashuvi hikoya qilinadi. Xo`jalik ehtiyojlarining chuqurlashuvi fan ko`rtaklarining vujudga kelishi hamda, binolarning hajmini belgilash, mahsulotlarning miqdori va og`irligini o’lchash, binolarning hajmini belgilash, dalalarning yuzasini ulchash zarurati matematika va geometriyaning paydo bo`lishiga olib kelgan. 5, 6, 10 sonlari hamda ularining ko`paytmalari hisoblanuvchi 30 va 60 sanoq sistemasiga ham shumeriylar asos solganlar. Shumer-Akkad davridayoq astranomik kuzatish ishlari olib borilgan. Shumer va Bobilliklar astranomlar yetti qavatli ibodatxona (zikkurat) larning tepa qismidagi maxsus maydonchadan turib osmon jismlarining harakatlarini kuzatganlar. Ular dunyoning to`rt qismga bo`linishi to`g`risidagi tasavvurlarga ega bo`lganlari va yulduzlarni beshta planitadan ajrata bilganlar. Quyoshning tutilishi natijasida jamlangan kuzatish ishlari astranomik hujjatlarda berilgan. O`ziga xos taqvim yaratilib, bir yil 354 kun deb ko`rsatilgan. Tabobatda ko`proq sehr-jodudan foydalanishga uringanlar. Lekin turli xil o`tlardan dori-darmonlar tayyorlaganlar. Jarroxlikda bronza pichoqdan foydalanib, ko`z operatsiyalariga qo`l o`rganlar, ko`zga tushgan pardani olib tashlab, tashqi yara va o`simtalarni jarroxlik yo`li bilan tuzatganlar. Qadimgi shumer va bobilliklar me‘morchilikda shuxrat qozonganlar. Mil. avv 1 ming yillikdayoq me‘morchilikning yuksak namunalarini o`zida birlashtirgan Eridu, Nippur, Ur, Umma, Uruk, Lagash shaharlari vujudga kelgan. Shumerlar dastlabki davrlarda sizot suvlarining binoga ta‘sir qilishining oldini olish maqsadida, yirik imoratlar tagini tuproq bilan ko`tarib, uning tepa qismiga hozirgi asfaltga o`xshab ketadigan qotishma yotqizib, so`ngra bino qurganlar. Shumer – Akkad me‘morchiligi Urning III sulolasi davrida (mil. avv 2118- 2007 yillar) nihoyatda gullab yashnagan. Qadimgi Ur, Eshnuna va Opis shaharlarida mahobatli saroylar, maqbara va ibodatxonalar qurilgan. Birgina Bobilning muallaq bog`larining o`zi ham qadimgi davrda arxitekturaning qay darajada rivojlanganligini ko`rsatadi. Bu bog` qadimgi Yunon- makedonlarni bekorga hayratga solmagan. Bobil bog`larining mahobatliligi, hashamdor qilib bezatilganligi va mustahkamligini ko’rgan yunonlar uni yetti iqlimning yetti mo`jizalari safiga kiritganlar. Rivoyatlarga ko`ra, bu bog`ni Bobil

podshosi Novuxodanosar mil. avv. VI asrda Midiyalik sevikli xotini sharafiga qurdiradi. To`rt qavatli bog` sun‘iy maydon ustiga quriladi va uzoqdan muallaq holda turgandek ko`rinagan. Shu boisdan bu bog` «Bobilning muallaq bog`lari» deb atalgan. Bog`ning har bir qavatini toshdan yasalgan ko`plab baland naqshinkor ustunlar ko`tarib turgan. Ravoqlar ustidan g`isht, murakkab bog`lovchi material, ichiga hozirgi tsementga o`xshash qotishma to`ldirilgan chim tushalgan, yana g`isht terilgan. So`ngra suv o`tmasligi uchun qurg`oshin quyib chiqilgan. Har bir qavatga ulkan daraxtlarni ushlab turish uchun qalin qilib unumdor tuproq yotqizilgan. Bir qavatdan ikkinchi qavatga guldor qilib yasalgan zinapoyalar orqali ko`tarilgan. Bog` uchun juda ko`plab mamlakatlardan turli xil daraxtlar va anvoyi gullar keltirib ekilgan. Minglab qullar bog`ni parvarishlash bilan band bo`lganlar. Bog` Frot daryosidan ulkan charxpalaklar yordamida ko`tarib berilgan suv bilan sug`orilgan. Keyinchalik Frot daryosi o`z o`zanini o`zgartirib, muallaq bog`ni yuvib ketgan. Qadimgi shumeriylar haykaltaroshligi ham o`ziga xos tarzda rivojlangan. Ular haykallarni qotib qolgan tarzda yasagan bo`lsalar-da, asosiy e‘tiborini uning ko`ziga qaratganlar. Haykalning ko`zi har xil toshdan terib ishlangan. Bo`rtma rasmlardagi odamlar hayvonlar juda sodda va qotib qolgan tarzda tasvirlangan. Xulosa qilib aytganda, Shumer – Bobil madaniyati qadimgi Sharq xalqlari asosan, Old Osiyoning ko`pgina xalqlari madaniy hayotiga ta‘sir ko`rsatgan. Shumer yozuvlari Osuriya, Xett, Urartu va Suriya xalqlari yozuvining shakllanishiga, Bobilliklarning o`quv sistemasi, birlik ulchovi, pul birligi Old Osiyoning ko`pgina xalqlari madaniyati keyingi davr-antik davr yunon madaniyati taraqqiyotiga sezilarli ta‘sir ko`rsatgan. QADIMGI MISR MADANIYATI Misr madaniyati eng qadimgi madaniyatlardan biri bo`lib, taxminan mil. avv 1U ming yillik boshlarida vujudga kelgan. Misrning qulay tabiiy sharoiti eng avvalo dehqonchilikning yanada taraqqiy etishiga yordam bergan. Sun‘iy sug`orish yangidan-yangi to`g`onlar, dambalar, ariqlarning qurilishiga charxpalaklar orqali suv chiqarishning rivojlanishiga olib kelgan. Qadimgi Misrliklar qurol-yaroqlar, uy ro`zg`or buyumlari, haykalchalar yasashda turli xil materiallardan –tosh, suyak, chig`anoq, yog`och, slanets, loy, teri va boshqalardan foydalanganlar. Masalan, ular toshdan boltalar, poyteshalar, o`q uchlari, xususan fil suyagidan taroq, qoshiq, tumorlar, chig`anoqdan esa qarmoqlar yasaganlar. Yog`ochdan bemerang yasagan bo`lsalar, teridan savat va matolar to`qiganlar. Loy esa har xil uy ro`zg`or buyumlarining asosiy materiali xisoblangan. Davlatchilikning vujudga kelishi kulolchilikning yanada rivojlinishiga, diniy e‘tiqodlarda hukmronlarni ilohiylashtirishga, tasviriy san‘at va arxitekturaning yanada yukslishiga olib kelgan. Qadimgi Misrliklar o`likni mumiyolab, qabirga kundalik turmushda ishlatiladigan zarur buyumlarni, turli haykallarni, zeb-ziynatlar, qurol – yarog`larni ko`mishi, maqbara devorlarini marhumning hayotiga oid voqealardan olingan parchalar bilan bezash odati ularning moddiy va ma‘naviy madaniy yodgorliklarining hozirgi kunimizgacha saqlanib qolishiga yordam bergan.

Misrliklarning diniy qarashlari asosan totimestik, tabiat hodisalari va podshohlarni ilohiylashtirish, ruhoniylar qudratiga e‘tiqod qilish tarzida shakllangan. Ayniqsa, urug` – qabilachilik urf-odatlari bilan bog`liq bo`lgan diniy e‘tiqodlar uzoq davrlargacha saqlanib qolgan. Qadimgi Misrliklar tabiatning stixiyali kuchlari, ayniqsa, Nil daryosining tez-tez toshib katta kulfatlar keltirishidan dahshatga tushishib, suv xudosi Nunga, Nil daryosi xudosi Xapiga e‘tiqod qilganlar. Ularning tasavvuriga ko`ra, xudolarning eng yirigi barcha narsalarni yaratib, odamlarga hayot baxsh etish doimo toshib o`zidan keyin serunum tuproq qoldiradi deb o’ylaganlar. Shuningdek misrliklar Quyoshni ham ilohiylashtirgan. Quyoshni ham stixiyali kuch, ham butun tiik mavjudod uchun zarur bo`lgan issiqlik va yorug`lik manbai deb hisoblaganlar. Quyosh xudosini Ra deb ataganlar va qoq o`rtasiga nuqta qo`yilgan doira shaklidagi ieroglif belgisi bilan yozganlar. V dinastiya fir‘avnlari Quyosh xudosiga atab hashamatli ibodatxonalar qurishib, unga topinish marosimini o`tkazganlar. Bundan tashqari qadimgi Misrda ko`plab yirtqich va uy hayvonlariga, turli xil qushlar, suv jonzotlari va hatto, hasharotlarga ham sig`inish keng yoyilgan. Misrning har bir “sepat” (viloyat) larining o`z muqaddas hayvonlari bo`lgan. Masalan, Fayum vohasida timsoh ilohiylashtirilgan. Ularning tasavvuriga ko`ra suv ruhlari va parilar makoni. Ularga suv girdobi xudosi hisoblangan timsoh boshli Sabk podsholik qiladi. Shu boisdan timsohni ovlash man qilingan. Timsohlarning bolalari ibodatxonalardagi maxsus hovuzlarda boqilgan. O`lgan timsohlarni mo`miyolab, so`ngra dafn qilishgan. Tenis, Memfis va Ensa shaharlarida urg`ochi sher – ma‘buda Soxmetka, Buto shahrida zaharli ilon – ma‘buda Uajitga, Mendes, Germopol va Likopol shaharlarida esa muqaddas echkiga e‘tiqod qilganlar. Mushukka ozor berish eng katta jinoyatlardan biri deb hisoblaganlar. Ba‘zi hollarda hayvonlar orasidan bittasini tanlab olishib (boshqalardan ajratib turadigan belgilarga ega bo`lganini), uni ilohiylashtirgnalar. Masalan, ho`kizni ilohlashtirganda, tanlab olingan ho`kizning rangi, dumidagi juni va boshqa tashqi belgilari boshqalaridan ajralib turishi shart bo`lgan. Tanlangan ho`kiz – xudo Apisni Memfisdagi maxsus ibodatxonaga olib kelishib, uning ilohiy ekanligini e‘lon qilganlar. Ho`kiz o`z umrini yashab bo`lgach, uni maxsus sag`anaga dafn qilganlar va butun aholi motam tutgan. So`ngra oldingi ho`kizga o`xshash belgilarga ega bo`lgan yangisi qidirilgan. Yangi xudo Apis topilgach, motamning tugaganligi e‘lon qilingan va tantanalar boshlangan. Vaqtlar o`tishi bilan hayvonlar ramzidagi xudolarga e‘tiqod qilish podshohlik ramziga aylanib, ularni muqaddaslashtirishga zamin yaratilgan. Natijada timsoh, lochin, ilon, ho`kiz, sher va boshqa ilohiy hisoblangan hayvonlar podshoh homiylariga aylangan. Bu ilohiy hayvonlar podshoh toji – bosh kiyimida o`z aksini topgan. To`g`ri, podshohlarni ilohiylashtirishga hayotda ro`y berib turuvchi siyosiy voqealar va siljishlar, ijtimoiy taraqqiyot jarayoni, ijtimoiy iqtisodiy hodisalar ham kuchli ta‘sir ko`rsatmasdan qolmagan. O`limni boshqa dunyoda yashash deb tasavvur qilish qadimgi misrliklar diniy dunyoqarashining asosiy xususiyati hisoblangan. Shu boisdan o`lgan kishi bilan birga uning tirikligida foydalangan barcha buyumlari (albatta fir‘avn va zadogonlarning) qo`shib ko`milgan. Dastlabki paytlarda marhumni teriga, qamish

chipta yoki matoga o`rab, xuddi uxlab yotgandik, bukchaytirgan holda dafn qilganlar. So`ngra boy amaldor va kohinlarni kursisimon maqbara mastabalariga dafn qilish rasm bo`lgan. Fir‘avnlar esa (“Fir‘avn” so`zi aslida majoziy ma‘nodagi “Ulug` uy” ma‘nosini anglatadi.) o`zining qudratini namoiyish qilish va u dunyodagi mustahkam joyga ega bo`lish uchun o`ziga atab ulkan piramidalar, mil. avv II ming yillik o`rtalariga kelib esa yer osti maqbaralarini qurdirganlar. Fir‘avn vafot etgach, uning narigi dunyodagi umrini yanada uzaytirish uchun jasadni mo`miyolash odat tusiga aylangan. Mo`miyolashdan oldin jasadning ichki a‘zolari olinib, maxsus idish kanopga solib qo`yilgan. Tanani xushbuy katron solingan idishda 70 kungacha saqlangan. So`ngra jasadni oltindan yasalgan yoki oltin plastinka bilan qoplangan, turli qimmmatbaho toshlar bilan bezatilgan tobut (sarkofag) ga solganlar. Fir‘avnning jasadi saqlanadigan xonaga tirikligida foydalangan barcha narsalarini birga ko`mishdan tashqari xonaning devorlariga tiriklik davridagi hayotidan lavhalar chizib qo`yilgan. Fir‘avnlarni ilohiylashtirish ibodatxonalar va ularning devorlariga chizilgan suratlarda, fir‘avnlarni madh etuvchi qo`shiq matnlari orqali ham mustahkamlangan. Misrliklarning xalq og`zaki ijodi namunalari va yozma adabiy – badiiy asarlari bizgacha tosh bitiklar, papirus va ibodatxonalar, saroylar, piramida va maqbaralarning devorlariga tushirilgan yozuvlar orqali yetib kelgan. Misr adabiyotida turli xil mavzular vatanni qumsash, jasurlik, falsafiy va diniy, ishq – muxabbat, afsonaviy, yaxshilik va yomonlik, baxt va boshqa mavzular o`z ifodasini topgan. Masalan, Sinuxet (Yirik mansabdor) taxt uchun kurashda fitnada qatnashadi. Fitna bostirilgach, Fir‘avnning g`azabidan qo`rqib Sinay cho`llariga qochib ketadi. U yerda boy-badavlat qabila boshlig`ining qiziga uylanadi. Mahalliy polvonni yengib, nixoyatda mashxur kishiga aylanadi. Lekin vatan sog`inchi xamma narsadan ustun turgan. U Fir‘avndan kechirim surab Misrga qaytadi. “Hayotdan kungli sovigan odamni o`z ruhi bilan suxbati” asarida hayotning ma‘nosi va yashashdan maqsad mazmunida falsafiy mushoxada yuritiladi. “Piramidalar matnlari”, “Murdalar kitobi” asarlarida diniy mavzular bayon qilinadi. “Piramidalar matnlari” maqbaralar, piramidalar ichidagi dafn xonalariga yozilgan bo`lib, ularda “Xudolar dargohiga kirayotgan”, “Jannatga qadam bosayotgan” hukmdorning baxtli damlari va hayoti tasvirlangan. “Murdalar kitobi” da ko`proq narigi dunyo podshosi Osiris uning rafiqasi Isida, singlisi Neftida, o`g`li Gor va yovuz ukasi Sit (U odamlar va tabiatga zarar keltiruvchi cho`l, garemsel, sho’r suvlar hukmdori sifatida talqin qilinadi) to`g`risida afsonalar hikoya qilinadi. Shuningdek Misr adabiyotida koxinlar qaytadan ishlagan xudolar to`g`risidagi afsonaviy qissalar ham joy olgan. Mazkur afsona-qissalarida Quyosh xudosi Ra bosh xudo hisoblangan. Ra ibtidoiy to’fonlar zamoni vujudga kelgan emish. U nilufar gulidan chiqib kelib butun mavjudotni yaratgan. Raning og`zidan xudolar, ko`zidan odamzod kelib chiqqan. Osmon kengashini Ra boshqargan. Yozuvni ixtiro qilgan. Donishmandlik xudosi Tot uning kotibi bo`lgan. Ra obrazi yerdagi Fir‘avn hislatlarini ola boshlagan. Fir‘avn oldida hamma fuqaro yerga yiqilib ta‘zim qilishga majbur bo`lgan. Feva davlatchilik yuksalgandan keyin yerli xudo Amon xudo Ra bilan tenglashtirilgan va Amon-Ra deb atala boshlangan.

Qadimgi Misrliklar matematika, geometriya, astranomiya, tibbiyot va geografiya fanlarining rivojiga ham o`z hissalarini qo`shganlar. Misrlik olimlar murakkab matematik masalalarni yechib, kesik piramida yuzasi va aylananing diametriga nisbatini aniq hisoblab chiqqanlar. Ular Sirius yulduzining harakatini chuqur o`zlashtirib, Nil daryosining toshish davrini aniq ko’rsatib beradilar. Ular quyosh taqvimini yaratganlar. Bir yilni o`n ikki oyga, har oyni o`ttiz kunga va qolgan besh kunni hech bir oyga qo`shmasdan bayram qilganlar. Bayramning beshinchi kuni tugagach, yana yangi yil hisobi boshlangan. Misrlik tabiblar odam anatomiyasini yaxshi bilganlar. Tabiatga oid papirus matnlariga tabibdan bemorni atroflicha ko’rish, kasallik alomatlarini bilish. to`g`ri tashxis qo`yish va davolash uslubini to`g`ri tanlash talab qilinganligi yozib qoldirilgan. Shuningdek Misr tabobatida genekologiya, jarroxlik, ichki va ko`z kasalliklari to`g`risidagi bilimlar ancha chuqur bo`lgan. Misr arxitekturasi va tasviriy san‘ati ibtidoiy jamoa tuzumining va ilk podsholikning vujudga kelishi bilan taraqqiy eta boshlagan. Qadimgi Misr san‘ati din va uning turli xil marosimlari bilan chambarchas bog`liq holda rivojlangan. Me‘morchilik san‘ati esa, ular tomonidan qurilgan maqbaralar, piramidalar, saroylar, ibodatxonalarda o`z ifodasini topgan. Yangi podsholik davrida / mil. avv. 1584-1071 yillar oralig`i/ yirik ustunli va maxobatli ibodatxonalar /. Masalan, Luksor, Karnak ibodatxonalari/ qurilgan. Ibodatxonaga kirish joyining o`zi o`ta dabdabali bo`lgan. Ibodatxonalar ruparasida qudrat va donishmandlik ramzi hisoblangan sfinkslar hiyoboni joy olgan. Ibodatxonalarning devorlariga turli rang bilan ishlangan suratlar va ieroglif /tasvirli yozuv/ lar tushirilgan. Rasmlardagi kishilar o`ta jiddiy qilib tasvirlangan. Saroylar qurilishiga xam aloxida e‘tibor berilgan. Masalan, fir‘avn Axetaton / mil. avv. XIII asr / Nil daryosining qirg`og`ida ulkan saroy qurdiradi. Tarixiy manbalarda ko`rsatlishicha, saroy fasadining uzunligi 700 metr bo`lgan. Saroy zallar serhasham qilib bezatilgan va yirik ustunlar bilan ko`tarilgan. O`sha davrning mashxur rassomlari saroy ichini bezash uchun turli xil manzaralar, saroy va fir‘avn hayotini ifodalovchi suratlarni tushirgan. Qadimgi Misr ehromlaridan birinchisini III dinastiya sulolaning fir‘avn Joser o`zi uchun qurdirgan. Joser piramidasining qurilishiga astronom, tabib, donishmand va me‘mor Imxotep boshchilik qilgan. Mazkur piramida mil. avv. 2780 yilda barpo etilgan bo`lib, u zinapoya shaklida yuqoriga ko`tarilib borgan. Piramidaning balandligi 60 metrlar chamasi bo`lgan uning atrofiga turli xil marosimlar o`tkazish uchun mo`ljallangan qo`shimcha binolar qurilgan. IV suloladan boshlab qadimgi Misrda piramidalar va maqbaralar qurish odat tusiga aylangan. Sulolaning Xufu / Xeops /, Xafra / Xefren / va Minkaura / Mikeren / kabi fir‘avnlari ulkan piramidalar qurdirgan. Xufu / Xeops / piramidasi eng ulkan piramida bo`lib, yunonlar maskur piramidani yetti iqlimning yetti mujizasiga kiritganlar. Xufu piramidasi eng ulkan va mustaxkam inshoot bo`lib, uning qurilishiga xar birining og`irligi 2,5 tonnadan iborat 2 million 300 ming dona oxak tosh bloklari ishlatilgan. Piramidaning ichki qismida bir-birini bog`lagan chalkash yullar bo`lib, ularning birgina ushoq jasadi qo`yilgan xonaga

olib borgan. Jasad qo`yiladigan xana piramidaning o`rta qismida joylashgan. Xona xar birining og`irligi 60 tonnadan iborat granit bloklardan qurilgan. Piramidaning balandligi 147 metr pastki qismining xar bir tomoni 137 metrni tashkil etadi. Maskur piramida 20 yil mobaynida qurilgan. V Suloladan boshlab hajmi uncha katta bo`lmagan piramidalar qurila boshlagan. Lekin asosiy e‘tibor piramida majmuini tashkil etuvchi ibodatxonalarga qaratilgan. Umuman Misrda 70 dan ortiq piramidalar qurilgan. Xulosa qilib aytganda, qadimgi Misr madaniyati o`ziga xos taraqqiyot bosqichini bosib o`tgan bo`lib, umumjaxon madaniy taraqqiyotida muhim rol o`ynaydi. Qadimgi Misrliklarning yuksak did va aql – zakovat natijasida bunyod etilgan moddiy va ma‘naviy madaniyat namunalari o`zidan keyingi, ayniqsa, antik davri yunon, Rim va shimoliy Afrika xalqlarining madaniy taraqqiyotiga ulkan ta‘sir ko`rsatgan. QADIMGI HINDISTON MADANIYATI Hindiston hududi o`zining iqlimi va tabiiy boyligi bilan, ya‘ni insonning yashashi uchun zarur bo`lgan shart-sharoitlari hamda imkoniyatlari bilan ajralib turadi. Shu boisdan Hindiston insoniyat tsivilizatsiyasining eng qadimgi maskanlaridan biri hisoblangan. Hindistonning Braxmaputra, Hind va Ganga daryolaridan suv ichadigan xududlari qadimgi dehqonchilik rivojlangan vodiylar hisoblangan. Antropologik ma‘lumotlar esa, Hindiston hududida taxminan bir million yillar ilgari odamlar yashaganligini aniqlab bergan. Dastlab ular ovchilik va termachilik faoliyati bilan shug`ullanganlar. Hindistonning etnolingvistik tarkibi xilma-xildir. Taxminlarga ko`ra, dastlabki davrlarda munda va dravid tillarida so`zlashuvchi etnik guruxlar istiqomat qilganlar va qadimgi hind madaniyatiga asos solganlar. Mil.avv. II ming yilliklarga kelib, Eron va O`rta Osiyo tomonidan yevropeoid irqining janubiy tarmog`iga kiruvchi qabilapar kirib keladilar va maxalliy etnik birliklar bilan aralashib ketadilar. Ayrim ma‘lumotlarda berilishicha, Hindistonda bir yarim mingdan oshiqroq til va shevalar mavjud. Hindiston hududlarida olib borilgan arxeologik qazishmalar qadimiy madaniyat mil.avv. Ill ming yillikdayoq paydo bo`lganligini aniqlab bergan. Moxinjodaro va Xarrapa qazishmalari esa mil.avv. Ill va II ming yilliklar oralig`ida shahar madaniyati tarkib topganligini ko`rsatadi. Mil.avv. VII- VI asrlarga kelib quldorlik davlatlari, so`ngra Chantragupta asos solgan yirik Mauriya imperiyasi vujudga keladi. Qadimgi hindlarning eng dastlabki diniy qarashlari ota-bobolari ruhiga topinish, tabiatni / xinduizm diniga xos e‘tiqod turi /iloxiylashtirish va totemistik ko`rinishda bo`lgan. Xinduizmda tog`lar, joylar, daryolar /masalar, Ganga daryosi/, o`simliklar, xayvonlar/ masalan, sigir, fil, maymun, ilon /muqaddas sanaladi va ularga topiniladi. Hindistonda sigirni ona bilan tenglashtiriladi. Ayollar go`zalligini ta‘riflamoqchi bo`lsalar, ,,sigirdek go`zal", ,,sigirdek soxibjamol" iboralarini ishlatadilar.

Hindlarning dastlabki diniy qarashlari ,,Veda"/!.Muqaddas bilim"/ lar to`plamida o`z ifodasini topgan. ,,Veda" larda ko`rsatilishicha, qadimgi xindlar olov xudosi Agniga, yomg`ir va momoqaldiroq xudosi Indraga, Oy va sarxush qildiruvchi ichimliklar xudosi Somoga, qurg`oqchilik xudosi Vritraga, Quyosh xudosi Varunaga, dexqonchilik va xosildorlik xudosi Aditiga e`tiqod qilganlar. Veda"lar mil.avv.II ming yilliklarda yaratilgan bo`lib, to`rt kitob ,,Rigveda", ,,Samoveda", ,,Yajurveda", ,,Atxarvaveda"dan iborat bo`lgan. Barcha to`plamlar xudolarni madh etuvchi qushiqlar, diniy marosimlarni bajarish tartiblari va marosimlarda qo`llaniladigan duolardan iborat bo`lgan. Markazlashgan yirik davlatlarning tarkib topishi, yagona xudolar to`g`risidagi tasavvurlarning shakllanishiga olib keladi. Dastlab podsholarni iloxiylashtirish, so`ngra yagona xudo e‘tiqodi paydo bo`ladi. “Veda”larda ko`rsatilishicha, yagona xudo Prajapati munavvar olamni, yerni, nurni, keng osmonni, odamlarni, xayvonlar za barcha maxluqotlarni yaratgan. Quldorlik tuzumining kuchayishi, ya‘ni ishlab chiqarish kuchlari va munosabatlaridagi larzalar, jamiyat xayotidagi tanazzul diniy tasavvurlarda xam tub o`zgarishlarning vujudga kelishiga olib keladi. Natijada yangi diniy e‘tiqod - braxmanizm paydo bo`ladi. Braxmanizm yakka xudo / Xinduizmdagi tri murtaga kiruvchi xudolardan biri /-barcha narsalarni yaratuvchi xudo Braxmaga e‘tiqod qilishdir. Braxma dastlab dunyoni yaratuvchi va boshqaruvchi xudo tarzida tasvirlanadi. Albatta Braxmanizmning vujudga kelishida , ,Veda"lardagi yaratuvchi xudo Prajapati, xinduizmdagi yaratuvchi xudo-Braxmalar timsolining birga qo`shilib kelishi, yakka xudoga sig`inishga bo`lgan intilishning kuchayishiga ta‘sir ko`rsatgan bo`lishi mumkin. Braxmanizmda jonning ko`chib yurishi to`g`risidagi ta‘limot diniy nuqtai nazardan asoslab beriladi. Mil.avv-VI asrlarga kelib Hindistonda yangi diniy ta‘limot-Buddaviylik ta‘limoti vujudga keladi. Buddaviylikning kelib chiqishiga asosiy sabab, birinchidan, braxmanizm Mouriya imperiyasini boshqarish va markazlashtirish siyosatini amalga oshirishda mamlakat tepasidagi sulolaga yordam bera olmay qolgan, ikkinchidan, braxmanizmda kastachilik oqlanar va qo`llab-quvvatlanar edi. Kastachilik /.,kasta"portugalcha so`z bo`lib, ,,qavm"degan ma‘noni anglatadi/ asli xinduizmning asosiy elementi bo`lib, uning paydo bo`lishida mexnat taqsimoti muxim rol uynagan. Hindistonda axoli to`rtta kastaga bo`lingan. 1. Braxmanlar - ruxoniylar va zadagonlar. 2. Kshatriylar harbiylar, badavlat dexkonlar savdogarlar va sudxurlar. 3. Vayshiyla r-xunarmandlar. 4. Shudralar -past toifadagi kishilar guruxi, ya‘ni huquqsiz dehqonlar, farroshlar, kir yuvuvchilar va boshqalar. Hinduizm ta‘limoti, so`ngra braxmanizm ta‘limotiga ko`ra, braxmanlar xudo Braxmanning boshidan, kshatriylar uning qo`lidan, vaishiylar uning qornidan, shudralar esa uning oyog`idan paydo bo`lishgan. Birinchi uch jamoa barcha huquqlarga ega bo`lsalar, shudralar huquqsizlar tabaqasi hisoblanganlar. Ular ,,nopok" hisoblanib yuqori tabaqalardan chetda yashashi zarur bo`lgan. Har bir kastaning o`z ,,dxarma"si - axloq normalari bo`lib, xar bir kasta a’zosi yetishib kelayotgan yosh avlodga o`zlariga tegishli bo`lgan dxarmani o`rgatishi, ularning qulog`iga quyishi shart bo`lgan. Past tabaqa xazar qilinganlar deb atalgan. Shu boisdan, ularning yuqori tabaqa yuradigan yuldan yurishi, bir quduqdan suv

ichishi, umumiy transportdan foydalanishi, bolalarining birga o`ynashi, o`qishi, ovqatlanishi ta‘qiqlangan. Kasta vakillarining o`z kastasidan chiqib boshqasiga o`tishi mumkin b o’ lmagan. Kastadan haydalish eng og`ir jazo hisoblangan. Kastadan haydalganlarga ' ,,xazar qilinganlar"dan xam ko`ra past nazar bilan qaralgan. Buddaviylik xech qachon dindorlarning nasl-nasabiga e‘tibor bermagan. Rivoyatlarga ko`ra, Hind podshoxi Sudgodaning o’g`li Sirdxartxa /Gautama/ shahar bo`ylab safarga chiqqanining birinchi kuni tinmay yo`talayotgan kasal kishini, ikkinchi kuni zo`rg`a gavdasini ko`tarib turgan qari cholni va uchinchi kuni odamlar ko`tarib borayotgan marxum kishini ko`rib qoladi. U buning sirini bilolmaydi. Kimdan so’ramasin hech kim to`g`ri javob bera olmaydi. Shunda shaxzoda o`z martabalaridan kechib, o`zi guvoxi bo`lgan xodisalarning moxiyatini aniqlashga bel bog`laydi. Saroyni yashirin tarzda tark etib, o`zini turli xil vaziyatlarga tashlab ko`radi. Ochlik, yupunlik, kasallikni boshdan kechiradi. Hayotda ro`y berayotgan xar bir xodisaning asl moxiyatini anglashga intiladi. Va nihoyat, inson boshidan kechiradigan barcha kulfatlarning asl sababi kishilarning o`z istaklaridan voz kecha olmasligidir, insonni turli kulfatlarga, balo-qazolarga duchor qiluvchi xayotning o`zi yovuzdir, degan xulosaga keladi. Bu kulfatlarning oldini olishning birdan-bir yuli kishilarning turli xil ehtiroslar va lazzatlanishlarga berilmasligidir. Agar kishi bunga erisha olsa, u o`lgandan keyin yangi azob- uqubatlarni qayta boshdan kechirishdan qutuladi, qayta tirilmaydi, yuksak farog`at makoni bo`lgan Nirvanaga erishadi, degan g`oyani ilgari suradi. Budda dini imperator Ashoka davrida davlat diniga aylanadi va kishilar hayotining barcha tomonlariga singib boradi. Mil.avv.III asrlarga kelib, buddizm Hindiston hududidan chiqib, Markaziy, Sharqiy va Janubiy Sharqiy Osiyo mamlakatlariga tarqaladi. Lekin braxmanizm ijtimoiy tabaqalanish kuchli bo`lgan qishloq aholisi o`rtasida saqlanib qoladi. Mouriya sulolasidan so`ng imperiyada parchalanish ro`y beradi. Yangi sulolalar buddizmni qo`llab-quvvatlamay qo`yadi. Natijada braxmanizm e‘tiqodi yana o`z ta‘sirini kuchaytira boshlaydi. Hindistonda keng yoyilgan dinlardan yana biri sekhizmdir. Sekhlar hinduizm va islom dini oralig`idagi sektsiya diniga etiqod qiladilar. Ular antiqa sallasi va sersoqolligi bilan ajralib turadilar. Ular ,,K" harfidan boshlanadigan besh taomilga qat‘iy amal qiladilar. 1-taomil-,,Kech"-uzun soch; 2-taomil-,,Kach"-uzun ishton; 3- taomil-,,Kara"-po`lat bilaguzuk; 4-taomil-,,Kurpan"-hanjar; 5-taomil-,,Kancha"- yog`och taroq. Demak, sekhlar uzun soch qo`yadilar, uzun ishton kiyadilar, po`lat bilaguzuk taqadilar, xanjar osib yuradilar, salla tagida ko`rinmaydigan taroq qadaydilar. Sekx erkaklarining soch-soqoliga qaychi tegmaydi. Uzun soch jasorat ramzi hisoblanadi. Har bir sekh nasabiga ,,singx"/,,Sher yurak"/degan so`z qo`shiladi. Qadimgi hindlarning falsafiy qarashlari ham asosan ,,Veda”larda, epik dostonlar hisoblanuvchi ,,Ramayana”, „Mahobxorat” hamda ,,Manu qonunlari”, ,, Arxashstra ” kabi qadimgi yozma madaniy yodgorliklarida uchraydi. Qadimgi Hindiston hozirgi paytda butun dunyoga keng tarqalgan, eng qiziqarli boshqotirma o`yin,- shohmotning ham vatanidir. Shohmot Chaturangga

$shaklida milodning boshlarida Hindistonda paydo bo`lgan. Shoxmot /Shatranj/ so`zi aslida qadimgi Hind tili - sanskrit tilidagi "Chatur"-“turt", “anga"-,,tarkib"ma‘nolarini anglatadi. Keyinchalik bu so`z talaffuzi o`zgarib ,,chaturanj" shaklida ishlatila boshlagan. Dastlabki paytlarda chaturanggani 4 kishi o`ynagan. Har bir o`yinchining ,,armiyasi" to`rt turdagi qo`shindan - fillar, otlar, jangavor aravalar va piyodalardan iborat bo`lgan. Raqib armiyasi donalarini yutgan g`olib deb hisoblangan. VII-VIII asrlarga kelib arab mamlakatlariga keng yoyiladi va bu yerda o`yin tartibi donalarga ayrim o`zgarishlar kiritiladi. So`ngra Yevropa mamlakatlaridan Ispaniya va Italiyaga tez tarqaladi. Shaxmat takomillasha borib, donalar soni, taxtaga terish tartibi o`zgaradi, Ikki kishi o`ynaydigan bo`ladi. Qadimgi hindlar yaratgan badiiy asarlar syujetlarida asosan o`tmishda ro`y bergan tarixiy voqealar, hind xalqining sevimli qahramonlari va mamlakat tarixiga oid voqealar aks ettirilgan. Masalan, rivoyat va afsonalardan iborat bo`lgan "Puranalar" to`plami diniy aqidalar, odamlar, xudolar va qahramonlarning kelib chiqishiga bag`ishlangan bo`lsa, ,,Ramayana" va| ,,Mahobhorat" qahramonlik dostonlari hisoblanadi. "Ramayana" dostoni mil.avv. VI-\/ asrlarda shoir Valmiki tomonidan yozilgan bo`lib, unda hindlarning afsonaviy qahramoni Ramaning jasurligi va qahramonliklari, inson hayoti va oilaviy munosabatlariga oid ko`plab rivoyatlar beriladi. Afsonaviy donishmandga aylangan Vyasa mil.avv. I ming yillikda podshox- urug`laridan bo`lgan Kavrular va Pandular deb ataluvchi urug`larning o`zaro taxt talashishlarini hikoya qiluvchi "Mahobhorat" dostonini yaratadi. Vaqt o`tishi bilan ,,Mahobhorat"ga ko`plab afsonalar. ertaklar masallar, ibratli hikoyalar kiritib borilgan. Hind arxitekturasi , haykaltaroshligi va tasviriy san‘atining rivojlanishi bevosita buddaviylik dini bilan bog`liq holda ro`y bergan. Buddaga bag`ishlangan ibodatxonalar o`zida budda va uning izdoshlari haykallari hamda freskalarda o`z ifodasini topgan. Buddaga bog`liq me‘moriy yodgorliklardan biri stupalardir. Rivoyatlarga ko`ra, Buddaning hoki qoldiqlari va u bilan bog`liq buyumlar ana shu stupalarda saqlanadi. Stupa aylana shaklidagi /osmon ramzi/ supa ustiga o`rnatilgan yarim sferik gumbazdir. Stupaning tomonlariga darvozalar o`rnatilgan bo`lib, boy bo`rtma tasvirlar bilan bezatilgan. Stambxlar /ustunlar/ ham hind arxitekturasining noyob ko`rinishlaridan biri hisoblanadi. Sgambxlar hind imperiyasining tanholigi va jipsligini ko`rsatuvchi ramzdir. Stabxlarning yuqori qismiga hayvonlar tasviri tushirilgan yoki hayvon haykali o`rnatilgan kapitel bilan tugallanadi. Chaytyalar ham hind xalqining arxitektura yodgorliklaridan biri hisoblanadi. Chaytyalar qoyalarga o`yib ishlangan ibodatxonalardir. Chaytyalar devoriga ishlangan suratlar yagona fikr - insonning hayotga bo`lgan mehr- muhabbati, uy-fikrlari, orzu-umidlari, his-tuyg`ulari va tasavvurlarini ifodalab beradi. Hindlarning relefli va stanokli haykaltaroshligida ko`proq shartlilikka moyillik sezilib turadi. Hayotiy va afsonaviy obrazlar aralashib ketadi. Masalan, uch yuzli Shiva haykallari olib qaralsa, unda hayotiylik ham afsonaviylik ham$

umumlashib ketadi, ya‘ni Shiva bitta haykalda uch qiyofali tarzda-Shiva yaratuvchi, Shiva homiy, Shiva yovuz, ya‘ni borlikni yo`q qiluvchi kuch sifatida talqin qilinadi. Sug`orma dehqonchilik aniq fanlar, ayniqsa, matematika fanining rivojlanishiga yordam bergan. Yerni haydash, ekin ekish, parvarish qilish va hosilni yig`ib terib olish osmon jismlari harakatiga qarab aniqlangan. Natijada astronomiya fani taraqqiyotiga erishilgan. Quyosh tavqimi paydo bo`lgan va u 360 kundan iborat deb hisoblangan. Astronomik yil har besh yilda to`g`rilangan, yani ortib qolgan 25 kun kabisa oyi sifatida har besh yilda qo`shib borilgan. Tarixiy manbalarning ko`rsatishicha, qadimgi hind astronomlari milodiy V- VI asrlarga kelib yerning sharsimon ekanligini, o`z o`qi atrofida aylanishini va tortish kuchiga ega ekanligi to`g`risida xira tasavvurga ega bo`lganlar. Mil.avv.III-II asrlardayoq hindlar o`nlik sanoq sistemasidan foydalanganlar. Nol belgisi ham hindlarda ishlatilgan. Buyuk ajdodimiz al-Xorazmiy o`zining ,,Hind arifmetikasi haqida kitob" asarida hindlarning ana shu o`nlik raqamlari sistemasini yana ham soddalashtiradi va har bir hisob raqami orqasiga 0 ni tirkash natijasida katta-katta sonlarni vujudga keltirish mumkinligini isbotlaydi. Natijada hindlarning o`nlik sanoq sistemasi dastlab arab-musulmon matematikasida ishlatiladi, so`ngra Yevropa va butun dunyoga tarqaladi. Braxmanizm dinining mashxur kohini Panini adabiy sanskrit tilining grammatikasini tuzib chiqib hind adabiy tilining keyingi rivojiga ulkan hissa qo`shadi. Xullas, qadimgi hind madaniyati ham umuminsoniyat madaniyatining ajralmas bir qismi bo`lib, keyingi davr Shimoliy, Janubiy-Sharqiy Osiyo xalqlari madaniyatiga, uning rivojlanishiga o`zining ta‘sirini o`tkazib kelgan. QADIMGI XITOY MADANIYATI Arxeologik qazishmalar Xitoy hududlarida odamlar qadimgi davridayoq yashaganligini ko`rsatadi. Pekin yaqinidagi Chjoukoudyan g`oridan 40 taga yaqin sinatrop /xitoy odami/ qoldiqlari torilgan. Shuningdek, Xitoyning boshqa joylarida /masalan, Xenanda/ ham qadimgi odamlarning madaniyat manzilgohlari bo`lganligi aniqlangan. Mil.avv. II ming yillik o`rtalariga kelib, dehqonchilik, chorvachilik odamlarning asosiy mehnat faoliyatiga aylangan. Yanshao/Xenan/da olib borilgan qazishma ishlari odamlar tesha. bolta, sopol buyumlar, jumladan, uch oyoqli idishlardan foydalanganliklarini aniqlab berdi. Yanshao odamlari sholi ekib, qo`shni qabilalar bilan mol ayira boshlab savdo-sotiqni rivojlantirganlar. Mil.avv.XVIII asrlarga kelib, Xuanxe /Sariq/ daryosi havzasida dehqonchilik nihoyatda rivojlanib, ishlab chiqarish kuchlari taraqqiy etgan. Natijada ilk Shan /In/ quldorlik davlati paydo bo`lgan. Qadimgi Xitoylar dastlab ota-bobolarruhini ilohiylashtirganlar. Butun mavjudotning otasi hisoblangan Nyuyva olam va odamzodni yaratgan. Shuningdek, qadimgi xitoylar quyosh, oy, sayyora va yulduzlar, yer, tog`lar va daryolarni ham muqaddaslashtirganlar. Masalan, Xuanxe daryosining toshib kishilarga ko`plab talofatlar keltirib turishini ,,sariq ajdarga” qiyoslaganlar. Shu

bois unga qurbonliklar berib turganlar. Bu tasavvur suv ofatiga qarshi kurashuvchi, dehqonchilikka homiylik qiluvchi imperator Xuandi obrazini ilohiylashtirishga olib kelgan. Xitoyliklarning tasavvuriga ko`ra, Xuan Di/sariq podsho/suv ofatiga qarshi kurashish uchun osmondan qurg`oqchilik ma‘budasini yerga tushiradi va suv ofatining oldini oladi. Qadimgi Xitoyliklarning dastlabki falsafiy qarashlari mil.avv. IX-VIII asrlarda yaratilgan ,,I-tsin"/,, O`zgarish kitobi"/da beriladi. Bu asarda butun borliqning asosini besh xil element metall, yog`och, suv, olov va tuproq tashkil etishi ko`rsatib o`tiladi. Mil. avv. 1 ming yillik o`rtalariga kelib Xitoy faylasufi Kuntszi /mil.avv.551- 479/ konfutsiy ta‘limotiga asos solgan. Kun Tszi o`z falsafiy qarashlarini ,, Aforizmlar " asari orqali ilgari suradi. Uning falsafiy ta‘limotidagi asosiy urg`u patriarxal davr ahloqiy an‘analarini saqlab qolishga qaratilgandir. Kishi harakteridagi yuvvoshliq, itoatkorlik, o`zidan kattalar, amaldorlarga so`zsiz bo`ysunish, ya‘ni xo`jayin xo`jayinligicha qolishi, kichiklarning kattalarga bo`ysinishi zarurligi masalasi ilgari suriladi. Konfutsiy ta‘limotiga ko`ra "odamlarning" barchasi tug`ma hususiyatlarga ko`ra, bir-biriga o`xshaydi. Tug`ilganidan keyin hosil qilinadigan hususiyatlariga qarab esa bir-biridan farqlanadilar. Faqat eng ulug` odam bilan ovsargina hech qachon o`zgarmaydi. Demak, tobeni xo`jayinga, o`g`ilni otaga, kichikni kattaga, fuqaroni amaldorga bo`ysindirish uchun ularga yuvvoshlik ruhi singdirilishi kerak. Shuningdek, Konfutsiy qadimgi Xitoyda insonparvarlik/jen/ g`oyalarini birinchi bo`lib ilgari suradi. Uningcha, insonlar o`rtasidagi o`zaro hurmat va muhabbat hukmron bo`lishi zarur. Bu ta‘limotga ko`ra, davlat tepasida aqlli odamlar turishi kerak va ular o`z hatti-harakatlari, hulq- atvorlari bilan butun xalqqa o`rnak bo`lishlari zarur, deb ta‘kidlanadi. Konfutsiy ta‘limotida insonning aqliy mavjudot sifatidagi ahloqiy fazilatlariga alohida etibor bilan qaraladi. Mazkur, ta‘limotga ko`ra, avvalo insonning ahloqiy fazilatlari samoviy qudrat tomonidan belgilab qo`yiladi, lekin inson o`zida umuminsoniy ahloqiy fazilatlarni mujassamlashtira olsa, komil inson darajasiga ko`tarilishi mumkin. Buning uchun inson ijtimoiy ahloq normalari hisoblangan ,,Li"ga amal qilishi zarur, ,,Li"ga amal qilgan inson o`zida umuminsoniy ahloqiy fazilatlar - samimiylik, adolatguylik, odamiylik, rostguylik, xushmuomalalik, kamtarlik, e‘tiqodda mustahkamlik kabilarni mujassamlashtiradi. Konfutsiychilikda kohin-dindor shaxsning mavjud emasligi, marosimlarning uy sharoitida, ya‘ni ajdodlar timsoli ,,chju"ga uy sharoitida topinishning qulayligi uning din sifatida keng yoylishiga olib keladi. Lao Tszi asos solgan daosizm mil.avv. VI aerda Xitoyda keng tarqalgan diniy-falsafiy oqimlardan biri bo`lgan. Mazkur, ta‘limotiga ko`ra, „dao" olamning vujudga kelishidagi asosiy sabab bo`lib, uning mohiyatini tashkil etadi. ,,Dao"Lao Tszi/daotsizm oqimining asoschisi/ning fikriga ko`ra tabiiy ,,yo`l"bo`lib, tashqi dunyo, undagi barcha narsalar, o`simliklar, jonivorlar, shu jumladan odamlar ham ana shu yo`ldan borishi lozim. Daotsizm diniy-falsafiy ta‘limotida kohinlar muhim rol o`ynaydi. Daotsizm Milodiy V asrga kelib rasmiy diniy ta‘limotga aylanadi. Daotsizm ta‘limotida dunyoning moddiy negizlari to`g`risida fikr yuritilib, narsalarning abadiy harakati, o`zgarib turishi, qara-qarshilikka egaligi,

harakatlarning ichki qonuniyatlar asosida ro`y berishi to`g`risidagi tushunchalar ilgari suriladi. Shuning uchun mazkur diniy-falsafiy oqimda davlat va uni boshqarish to`g`risida fikr yuritilib, xalqni ma‘naviy qashshoqlikda saqlash davlatni boshqarishning asosiy talablaridan biri ekanligi ta‘kidlanadi. Bilimdon xalqni boshqarishning qiyinligi, bilimga tayanib mamlakatni idora qilish baxtsizlikka olib kelishi, bilimni ishlatmaslik mamlakatga baxt keltirishi mumkinligi g`oyasi ilgari suriladi. Qadimgi Xitoy falsafasida milodning 27-97 yillarida yashab ijod etgan faylasuf Van Chunning „Tanqidiy mulohazalar' deb "nomlangan asari ham muhim o`rin egallaydi. Mazkur asarda bilish nazariyasiga alohida e‘tibor berilib, bilish qobiliyati yuksalish, darajada rivojlangan insonga hos hususiyatligi, to`g`ma bilishning yo`qligi, ko`z ko`radigan, quloq eshitadigan, xid biladigan va boshqa sezgi a‘zolari sezadigan narsalargina bilimning manbai ekanligi ko`rsatib o`tiladi. Van Chunning fikriga ko`ra tabiatdan o`zgarishlar ongli faoliyat natijasi emas, balki tabiiy qonuniyat, suyuqlanish va quyuqlanish natijasidir. Ongli faoliyat faqat insonga xosdir, ruh va organizm birdir. Organizm o`z faoliyatini to`xtatgach, ruh ham so`nadi. Xitoy yozuvi 1 dan 28 gacha bo`lgan standart chiziqdardan iborat bo`lgan ieroglif yozuvdan iboratdir Bu yozuv uslubi milodiy I asrda ishlab chiqilgan. Xitoy yozuvida 5 mingdan iborat bo`lgan belgilar mavjud. Hozirgi Xitoy tilida 4-7 ming atrofidagi belgilarda qo`llaniladi. Eng qadimgi xalq qo`shiqlari to`plami hisoblangan ,,Shi tszin" /,,Qo`shiqlar kitobi"/taxminlarga ko`ra, mil.avv.XI-VII asrlar oralig`ida yaratilgan bo`lib, unda Xitoy xalqining urf-odatlari mehnat va marosim qo`shiqlari joy olgan. Ba‘zi qo`shiqlarda afsonaviy ohanglar xalqning chinakam tarixiy vokealariga qo`shilib ketsa, ayrimlarida xalq tomonidan sevib ardoqlangan qahramonlarning jasorati madh etiladi, boshqalarida esa, podsho va amaldorlar ko`klarga ko`tarilib maqtaladi. Qadimgi Xitoylar umumjaxon tabiiy fanlari taraqqiyotiga ulkan hissa qo`shganlar. Xitoyda matematika, geometriya rivojlangan. To`g`ri burchakli uchburchakning hususiyatlari ma‘lum bo`lgan. Gepotenuzaning kvadrati katetlar yig`indisiga tengligi masalasi hal qilingan. Astronomik kuzatishlar Shan /In/ davridayoq boshlangan bo`lib, Chjan Go zamoni /mil.avv. IV-III asrlar/ da nihoyatda aniqlikka ega bo`lgan 365 kunlik taqvim ishlab chiqilgan. Sayyoralar va yulduzlar harakatini to`g`ri kuzatish Quyosh va Oyning tutilishini oldindan aytib berish imkoniyatini bergan. Masalan, mil.avv.720 yilga oid ayrim yozma manbalarda Quyoshning tutilish davriyligi ko`rsatib o`tilgan bo`lsa, mil.avv. 20 yillardagi yozma ma‘lumotlarda Quyosh dog`lar borligi ta‘kidlanadi. Xitoy olimi Chjan Xen dunyoda birinchi bo`lib yer qimirlashini epitsentri /markazini/ ni ko`rsatuvchi seysmografni yaratgan bo`lsa Nanchun Sho yer meridiani gradusi uzunligini o`lchagan. Dunyoda birnchi bo`lib Xitoyda porox ishlab chiqarishda selitradan foydalanishgan. X asrda birinchi mushakbozlik raketalari tayyorlangan.

Milodiy II asrda qog`oz ishlab chiqarila boshlangan bo`lsa, V-VI asrlardan boshlab kitob chop qilish yo`lga qo`yilgan. VII asrda ,,Di bao"/ "Poytaxt axboroti"/ nomli gazeta chiqa boshlagan. Shuningdek,xitoylar dunyoda birinchi bo`lib, masofani ulchovchi spidometr vaer qutblarini ko`rsatuvchi komposni ixtiro qilganlar. Qadimgi Xitoyliklarning eng muhim va nodir arxitektura yodgorligi Buyuk Xitoy devoridir. Buyuk Xitoy devori mil.avv. IV-III asrlarda shimolda yashagan Xun/turkiy/qabilalar taxdidi va hujumidan saqlanish maqsadida qurilgan. Imperator Tsin Shi Xuandi Xitoyning shimol va shimoli-sharqiy chegaralarida uzunligi 5000 kilometr bo`lgan Buyuk Xitoy devorini qurdiradi. Bu devorning qurilishida Min Tyan armiyasidan ajratilgan uch yuz ming askar harbiy asrlar, turli xil jinoyatchilar va qullardan iborat ikki million kishini ishlatadi. Devorning balandpigi 6,6 metr, ayrim joylarida 10 metrgacha, qalinligining pastki qismi 6,5 metr, ustki qismi zsa 5,5 metrni tashkil etadi. Devor o`n yil mobaynida qurilgan. Buyuk Xitoy devori granit toshlar, xom g`isht va loydan qurilgan bo`lib, har 60- 100 metr masofaga minoralar o`rnatilgan. Shahar qurilishi ham aniq reja asosida amalga oshirila boshlanadi. Shaharlarning atrofi zovur va qalin devorlar bilan o`rab olinadi. Imperator saroyi esa, minora va darvozali qilib qurilgan mustahkam devorlar bilan o`rab olinadi va "Berk shahar" nomini oladi. Tan/ 618-907 yillar/ va Sun/930-1279 yillar/ imperiyalari davrida minoralar qurilishi va tasviriy san‘atda bir qator muvaffaqiyatlarga erishiladi. Masalan, Tan davrida umumiy balandligi 60 metrli Dayanta minorasi quriladi. Minoraning kvadrat shaklidagi tag qismining har bir tomoni 25 metrdan iborat. Minora yetti yarus/pog`ona/ga ajratilgan bo`lib eng yuqori qismi stupa bilan tugallangan. Budavrda shaharlarning maishiy hayotiga bag`ishlangan tasviriy san‘at asarlari, shuningdek, ,,Gul va qushlar" janri yuksaladi. Parda, yelpig`ich kabi buyumlarga qush, o`simlik, hasharotlarning tasvirlarini tushirish avj oladi. Xulosa qilib aytganda, qadimgi Xitoy madaniyati boshqa Sharq xalqlari madaniyati ta‘siri ostida rivojlanadi va qadimgi Mug`uliston, Manjuriya, Tibet, Hindi Xitoy mamlakatlari, Koreya va Yaponiya kabi mamlakatlari madaniyati taraqqiyotiga sezilarli ta‘sir ko`rsatgan hamda umumjaxon madaniyatining bir qismi sifatida shakllanib borgan. Ko`pgina aniq fanlar taraqqiyotiga turtki bergan.

O'xshashlar

Tеmur vа tеmuriylаr dаvri mаdаniyati

Dunyo mаdаniyati rivоjlаnishining muаmmоlаri. Mustаqillik shаrоitidа o’zbеk milliy mаdаniyatining istiqlоli vа istiqbоli

Mаdаniyatshunоslik fаnining prеdmеti, mаqsаd vа vаzifаlаri. Mаdаniyat vа sivilizаtsiya. Mа`nаviy mаdаniyat tizimlаri

Tеxnоgen mаdаniyati Еvrоpа uyg’оnishi hаmdа kаpitаlizm shаrоitidаgi mаdаniy tаrаqqiyot

Jahоn madaniyati bоsqichlari ibtidоiy davr madaniyati