Этномаданият ва миллий ғоя муштараклиги - Madaniyatshunoslik - Referatlar

Этномаданият ва миллий ғоя муштараклиги

Yuklangan vaqt:

30.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

111.5 KB

Ko'chirib olish

Этномаданият ва миллий ғоя муштараклиги Режа: 1. Миллий ғояда маънавий қадриятларга эга бўлган этнос борлиғи моҳиятининг ифодаланиши. 2. Социализм даври халқлари онгида миллий ғояга муносабат 3. Миллатлараро муносабатларда майда миллат ва элатлар манфаатларини ҳимоя қилишнинг аҳамияти

Илмий адабиётларда “этномаданият” тушунчасини “маданият” (лотинча cултура-ерни қайтаишлаш, тарбия, маориф, ривожланиш) категориясиорқалиталқин этишшаклланган. Тўғри баъзи адабиётларда мазкур тушунчанинг этимологик мазмунига бошқача ёндашишлар ҳам мавжуд. Маданиятнинг субъекти инсон, гуруҳ, жамият, миллат, халқ, пировард мақсади эса мазкур субъектларнинг камолоти. Шунинг учун ҳам фалсафийадабиётларда маданиятга халқнинг , миллатнинг , жамоанинг , ногенетик хотираси деб қараш мавжуд . Яъни , маданият инсон , халқ , миллат , жамият томонидан яратилган табиий борлиқдан фарқ қилувчи сунъий олам – артефакт ; ногенетик хотирадир бу этномаданиятга ҳам таалуқли фандир . Бу этномаданиятга ҳам таалуқли таърифдир . Этномаданият ижтимоий тарихий воқеъликдир . Артефакт халқ , миллат томонидан яратилган сунъий олам . Артефактларни ўрганувчи илм соҳаси, назария. Ушбу икки ёндашув турли фаолият соҳаларини ифода этади ва улар турлича шаклланган. Масалан, этномаданият артефакт сифатида энг қадимги даврларга инсоннинг ён-атрофни табиатни ўзлаштиришга киришган даврларига бориб тақалади. Этномаданият назарий илму фан соҳаси сифатида 19 асрда пайдо бўлди. Аммо, этномаданият назарияси фани артефактларнинг генезисидан ўзига тадқиқот объектларини қидиради. Бу табиий ҳолдир, чунки ҳар бир этномаданий бойлик негизида халқнинг, миллатнинг узоқ ижтимоий– тарихий жараёнларга бориб тақалувчи тажрибаси мавжуддир. Ранг-баранг мураккаб ҳодисаларни тадқиқ қилиш уларнинг гурухлаштиришни-классификациялашни талаб этади. Этномаданиятни даврлар функцияси хусусиятлари концептуал ғоялар нуқтаи назаридан классификация қилиш мумкин, бизнингфикримизча, этномаданиятни этнослар, миллатлар ҳаётида муҳим рол ўйнаган, уларнинг фалсафий-бадиий, эстетик, ахлоқий жиҳатларга катта таъсир кўрсатган ижтимоий-тарихий ва маданий–ахлоқий парадигмалардан келиб чиқиб классификациялаш мақсадга

мувофиқдир. Мазкур концепцияни қуйидаги йўналишларда ифодалаш мумкин. 1.Конфуцийлик-даоцизм 2.Ҳинд-буддавийлик 3.Исовийлик (Ғарбона ) 4. Ислом(шарқона) 5.Глобаллашув(интегратиф) Э тномаданият атамаси икки иборадан ташкил топган бўлиб: этно ва маданият сўзлари қўшилмасидир. «Этнос» сўзи илк бор 1юнон сўзиқадимги грек тилидаги манбаларда учрайди. Э тно – элат, халқ демакдир ва шу билан бирга, маълум бир элат ёки халққа бўлган ишора.Бу ибора бирор халқнинг келиб чиқиши (этногенез)ни ифодалайди. Бундай тарзда бизўзбек халқининг келиб чиқиши, унинг этногенези (уруғчилик, насл)ни тушунишимиз керак. Шу билан бир вақтда э тно ибораси кўпчилик илмий- назарий манбаларда: Э тнография –халқларнинг келиб чиқиши, турмуши, моддий ва маънавий маданиятини ўрганадиган фан сифатида бўлиб бирор халқнинг турмуши, маданияти ва урф-одатларига хос бўлган хусусиятларини ҳам кўрсатади. Э тноним тушунчаси ҳам мавжуд, бу халқ номи ёки халқ номини ифодаловчи атамадир. Бу сўзни янада мукаммаллаштириш мақсадида Э тнонимка ибораси ҳам ишлатилиб лексикологиянинг халқ, қабила ҳамда уруғчилик номларини ўрганишга қаратилган бўлимига айтилади. Э тнограф иборасини ҳам биз кундалик ўқув жараёнида қўллаймиз ва бу иборада биз этнография фани бўйича фаолият кўрсатадиган мутахассисни тушунамиз.Эътиборингизни э тнография ва фольклор фанига қаратиб у: 1. Халқларнинг келиб чиқиши, турмуши, моддий ва маънавиймаданиятини; 2. Оғзаки, ёзма ҳамда мусиқий ижодини ўрганадиган фан эканлигини тушунамиз. Шундай қилиб, биз юқоридаги таърифларга қаратилган барча илмий- тарихий асосларга таянган ҳолда Э тономаданият

фани асосларини қуйидагича изохлаймиз: Этномаданият бирор халқнинг келиб чиқиши (бу борада ўзбек халқи), унинг маданияти, турмуш тарзи, маънавий-маърифий хусусиятларини тарихий жараён (давр)ларда равнақ топиб хозирги кунимизгача ривожланиб келаётган маънавий ҳамда маданий меросини ўрганадиган фандир. Маданият ибораси арабча Мадина (шаҳар, кент) сўзидан келиб чиққан экан. Шаҳар маъносида келган маданият сўзининг талқини кишилар ҳаётини иккитурдаги кўриниши, яъни кўчманчи-дашту-саҳроларда яшовчи халқлар ҳамда шаҳарда яшаб, шаҳарга хос турмуш тарзида яшовчи халқларга нисбатан ишлатилиб келинган. Маданият тушунчаси кенг маънони англатиб жамият ва инсон тарихий тарққиётининг муайян бир даражаси, кишилар ҳаёти ва фаолиятининг турли кўринишларида, шунингдек улар яратган моддий ва маънавий бойликларда ифодаланади. Маданият тушунчаси муайян тарихий даврлар, ижтимоий-иқтисодий формациялар, масалан, антик маданият, социалистик маданият, шунингдек инсон фаолияти ёки турмушининг ўзига хос соҳалари, масалан меҳнат маданияти, диний маданият, санъат маданияти, турмуш маданиятини изоҳлаш учун қўлланиб келинади. Агарда бу сўзни тор маънода ишлатадиган бўлсак бу атамани кишиларнинг фақат маънавий ҳаёт соҳасига нисбатан мансублигини кўрамиз. Миллий ғоя, этномаданият каби миллий ва умуминсоний қадриятлар тушунчалари ҳам мавҳум нарсалар эмас. Ғоялар ҳам мазамонларда ҳам долзарб сиёсий-ижтимоий масала ҳисобланиб, жамиятни соғлом, эзгу мақсадлар сари бирлаштириб, халқни маънавий-руҳий жиҳатдан тарбиялаб келган. Мустақил ҳаётга қадам қўяётган янги авлод жамиятдаги мавжуд ғоялар таъсирида тарбияланади, муайян қарашлар ва ғояларни ўз эътиқодига сингдиради, ўз навбатида, янги ғояларни яратади ва тарғиб этади. Ғоявий жараёнлар инсоният, жамият тарихий тараққиёти билан бевосита боғлиқ. Инсоният тарихида ғоя ва миллий ғояларнинг ўрни беқиёс. Ўз

ўрнида ғоявий жараёнлар ижтимоийиқтисодий шарт-шароитлар билан бевосита алоқадор. Ғояларнинг муайян бир давлатчиликнинг шаклланиши ва тараққиётида, илмий тафаккур ривожида алоҳида ўрни бор. Изланишларнинг натижаси сифатида ўтган асримизда атом кашф қилинди. Бу кашфиёт инсониятнинг олам тузилиши тўғрисидаги тасаввурларининг бутунлай ўзгаришига олиб келди. Бугунги кунда ҳам янгидан янги кашфиётларнинг яратилиши ҳам аввало муайян бир ғояларнинг шаклланиши билан боғлиқдир. Инсоният тарихидан маълумки, ҳар бир давлат ва халқнинг ўз олдига қўйган аниқ мақсади уни амалга оширишда жамият аҳлини бирлаштирадиган, сафарбарликка ундайдиган миллий ғоя бўлмаса у муқаррар равишда ҳалокатга маҳкум бўлади. Инсон камолотини фикрсиз тасаввур қилиб бўлмаганидек, жамият тарихини ҳам ғоя ва мафкураларсиз тасаввур қилиб бўлмайди.Ғоя ва мафкура, айниқса, миллий ғоя бирданига қисқа муддатда пайдо бўладиган ҳодиса эмас. Аслида гуё бирданига пайдо бўлгандай туюлган ғоя замирида ҳам онгнинг кўп асрликтараққиёти ётади. Шу жиҳатдан қаралганда миллий ғоя узоқ жараёнларнинг ҳосиласи бўлиб, ўзида халқнинг тарихи, дунёқараши, мақсад ва интилишлари, маънавиятини мужассам этади. Миллий ғоя ва мафкура ҳар бир фуқаро онги ва шуурига чуқур таьсир қилиб унинг оила, маҳалла,жамият, давлат, халқ олдидаги бурч ва маьсулияти қай даражада адо этилаётганини назорат қилиб туради. Миллий ғоя–миллат тафаккурининг кўп асрлик маҳсули ва давр тақозоси билан такомиллашиб борувчи узлуксиз ҳодисадир. Фалсафада, фикрлаяпман, демак яшаяпман, деган ҳикмат бор. Миллий ғоя–инсон ва жамият ҳаётига маъно–мазмун бахш этадиган, уни эзгу мақсад сари етаклайдиган фикрлар мажмуи, 1 халқ ҳаётининг фикрий ифодасидир. Ҳар қандай тушунча, фикр ва қараш ҳам миллий ғоя бўла олмайди. Чунки шахсий фикр ўзига хос бир қарашдир. Аммо у ўсиб, ижтимоий фикрга айланиши мумкин. Бошқача айтганда, фикрсиз ғоя йўқ. Ижтимоий фикр эса–

воқеликка нисбатан ўзгариш ёки ҳаракатни тақозо этадиган фаол муносабатни ифодалайди. Ғоя ана шу муносабатни ҳаракатга, жараёнга, зарурат туғилганда эса, бутун бир давр тарихига айлантиради. Мақсад эса – халқни, миллатни бирлаштирувчи, унга куч-қудрат, руҳий озуқа берувчи, истиқболга бошловчи байроқдир. Юртбошимиз фикрлари билан айтадиган бўлсак, «Бу байроқ бутунЎзбекистон халқининг руҳини, ғурур-ифтихорини, керак бўлса, қудратини, орзу-интилишларини мужассамлантирадиган улуғ кучдир. Давлатимизнинг, халқимизнинг, юртимизнинг мақсади ўзининг улуғворлиги, ҳаётийлиги ва ҳаққонийлиги билан ҳаммамизни жалб этадиган бўлмоғи лозим. Токи бу мақсад халқни халқ, миллатни миллат қила билсин, қўлимизда енгилмас бир кучга айлансин!»Ҳозирги воқеликда Миллий истиқлол ғояси ва мафкуралар орасидаги муносабатлар мафкуравий кураш, мафкуравий қаршитуриш, психологик уруш шаклларида кечмоқда. Ёт мафкуралар мафкуравий курашларнинг минг йиллик услубларини, шунингдек,замонавийлаштирилган услублари: ахборотмайдонини эгаллаб олиш; мафкуравий диверция, сиёсий индоктринация, мафкуравий инфильтрация, дезориентация, мафкуравий қўпорувчилик ҳаракатларини қўллаш орқали халқимизда Ўзбекистоннинг буюк келажагига ишончсизлик уйғотишга, давлат сиёсатини обрўсизлантиришга, одамларнинг ўзини Ватан, миллат ҳимоясидан четга тортишга, лоқайдликка эришишга интиладилар. Бунда улар бирор хусусий фактни умумлаштириш, ёлғонниҳақиқатгаўхшатибтасвирлаш, кичик муаммодан катта ёлғон ясаш, бир нарсани такрорлайвериш, туйғуни ақлдан устун қўйиш, тингловчининг шахсий манфаатни биринчи ўринга қўйиб, (унга дўст бўлиб кўриниш) «ҳасратлашиш», ҳукуматларни халқларга ёмон кўрсатиш, миллат душманларига раҳмдиллик, ҳамфикрлик туйғуларини уйғотиш, масалан одамларга таниш, қадрдон маълумотларни ишлатиб, (фалон жойда фалон воқеа бўлди), деб ростга ёлғонни улаб юбориш услубларидан мафкуравий курашда фойдаланаяпти.

Ҳар қандай жамият бундай маккор таҳдидларни енгиши учун ўзида огоҳлик, мафкуравий хавфсизлик, тўкислик, жанговарлик, сафарбарлик, умуммиллий бирлик каби ижтимоий сифатларга эга бўлиши керак. Бунинг учун Миллий истиқлол мафкурасининг ёт мафкураларга қарши кураш услублари, жумладан, бузғунчи ғоялар моҳиятини фош қилишга қаратилган тарғибот, мафкуравий мониторинг ва таҳдидлар моҳиятини халқимиз онги ва қалбига етказиш, жаҳолатга қарши маърифат тарқатиш услубларидан доимо ва ҳамма жойда фойдаланиш тақозо қилинади. Собиқ совет мустабид тузуми даврида ёшавлодлар онгини коммунистик тарбия ўз исканжасида тутди. Коммунистик мафкура инсонлар онги ва қалбини эгаллаган эди. Этносларнинг миллатларнинг ижтимоий ҳаётида диний, маънавий аҳлоқий, парадигмалар муҳим рол ўйнаган шунингучун этномаданиятнинг ўзига хос жиҳатларини фалсафий тадқиқ этишда мазкур парадигмаларга асосланиш мумкин деб хисоблаймиз .Бироқ охирги йўналишни диний, маънавий, аҳлоқий парадигмалар қаторига киритиш қийин ,чунки глобаллашув диний қадрият ҳам эмас, маънавий ахлоқий парадигма хам эмас,шунинг учун уни этномаданиятларга таъсирини асослашимиз лозим. Миллийғоя–миллатнингўтмиши, бугуни ва истиқболини ўзида мужассамлаштирган, унинг туб манфаатлари ва мақсадларини ифодалаб, тараққиётга ҳизмат қиладиган ижтимоий ғоя шаклидир. У бевосита инсонларнинг ўзлигини англаш билан боғлиқ. Миллий ғояда маънавий қадриятларга эга бўлган этнос борлиғи ифодаланади. Ўзбек халқининг: “Етти бобони билган эр, етти юртнинг ғамин ер” деган ҳикмати бор. Бу эса ўзаждодлари ва уларнинг тарихини билиш демакдир. Демак, миллий ўзликни англаш, аввало, ўз халқининг тарихини, асрий анъаналарини билиш, ўз этник илдизларини таниш билан боғлиқ. Миллий ўзини англаган халқ ўзининг бошқа миллатлар ичида бирортасидан кам ё ортиқ эмаслигини, бу замин барча инсонлар учун умумий маконлигини, инсон ҳаёти унинг барча буржларида энг олий

қадриятлигини тушуниб етади. Бу эса умумбашарий ўзликни англашнинг айнан ўзидир. Миллий ғоя ўз моҳиятига кўра, халқ, миллат тақдирига дахлдор бўлган, қисқа ёки узоқ муддатда ҳал этилиши керак бўлган вазифалар ва мўлжалларни ҳам акс эттиради. Иккинчи жаҳон уруши йилларида фашистлар Францияни босиб олганда “қаршилик кўрсатиш” ғоясининг миллий ғоя даражасига кўтарилгани ва Франциянинг озод этилиши миллий ғоянинг жуда қисқа муддатда ҳам улкан аҳамият касб этишига мисол бўла олади. У ёки бу ғоянинг миллий ғоя сифатида майдонга чиқиши миллатнинг ўтмиши, мавжуд ҳолати билан бевосита боғлиқ. Биз баъзан ойнаи жаҳон орқали қандайдир сабаб билан хотирасини йўқотган кишилар ҳақидаги фильмларни кўриб қоламиз. Улар ота-онаси у ёқда турсин, ҳатто ўз исмларини ҳам унутиб, фақат шаклангина одам, аслида аянчли жониворларга айланиб қоладилар. Энди хотирасиз халқни тасаввур қилинг. Бу чинакам фожиадир. Хотира шахс учун ҳам, халқ учун ҳам бебаҳо неъматдир. Ҳар қандай хотирада, ҳатто ёш бола ёдида ҳам тарихийлик элементлари бўлади. Тарихийлик хотиранинг таянчидир. Шу сабабли босқинчилар доимо халқнинг хотирасини, яъни тарихини йўқотишга ҳаракат қилганлар. Чунки хотирасиз халқ манқурт бўлади. Буйруқ берилса бас, ўзини ўзи қира бошлайди. Тарихий хотира – инсон маънавиятининг ажралмас қисми, ўтмишни билиш, уни қадрлаш, ундан сабоқ олиш натижасидир. Буборада биринчи Президент Ислом Каримовнинг “Тарихий хотирасиз- келажакйўқ” номлиасарикаттааҳамиятга эга. Унда ўтмишга холис ёндашиш, уни қадрлашга алоҳида эътибор қаратилган. Зеро, тарих сабоқлари инсонни ҳушёрликка ўргатади, иродасини мустаҳкамлайди, уларни дилга жо этиб, бунёдкорлик ва яратиш йўлидан изчил боришга ундайди. Буюк мутафаккир Беруний таъкидлаганидек, “ўтмиш келажакнинг калитидир”. Уни билиш имконига эга бўлиш муҳим аҳамиятга эга. Мустақиллик туфайли халқимиз тили, маданияти, урф-одатлари, анъаналари,

қадриятларини, бир сўз билан айтганда, ўз тарихини мукаммал билиш имконига эгабўлди. Тарихий хотира қанчалик бой, мазмунли бўлса, халқ шунчалик уюшган, ҳамжиҳат, улуғвор ишларни бажаришга қодир бўлади. Тарихий хотиранинг ўзига хос жиҳатларидан яна бири ў ўтмишидан фахрланиш туйғусидир. Дунёда ҳудудиЎзбекистондан бир неча марта катта бўлган баъзи давлатлар ҳам, аҳолиси ўтроқ бўлиб яшашни бошлаган мозийнинг азалийлиги, ўнлаб шаҳарларининг тарихи 2500 йилдан ортиқроқ эканлиги билан ғурурлана олмайди. Ўзликни англаш ва тарихий хотира бир-бири билан узвий боғлиқдир. Ўзини англаган одам аждодлари, халқи билан ғурурланганидек, тарихни яхши билган шахс, шубҳасиз, ўзини ҳам теран тушуниб боради.Бир сўз билан айтганда, тарих шундай манбаки, у инсоннинг ўзини англаши, жамият олдидаги бурчи, аждодлар руҳи олдидаги масъулиятини тўғри тушунишига, истиқболни тўғри белгилашга имкон беради. Миллий ғоя ва этномаданиятнинг узвийлиги шундаки, уларнинг ҳар иккиси ҳам миллий-маънавий қадриятларга асосланади. Ўзбек халқининг чақалоқ туғилгандан бошлаб, инсонни сўнгги йўлга кузатишгача бўлган асрий ажойиб одатлари, қадриятлари борки, уларнинг ҳар бирига кўплаб мисолларни келтириш мумкин.Масалан, халқимизнинг содда тилида ўзбекчилик деган сўзи бор. Бу бизнинг миллийлигимизнинг асоси бўлиб, халқимизга хос хислатлар мажмуаси, характеринианглатади. Халқимизнинг миллий ўзига хослиги, оилага муносабат, жамоавий турмуш тарзи, яъни маҳаллачиликда ҳам алоҳида сезилиб туради. Фуқаролик жамияти шаклланишининг дастлабки сиёсий институти ролини ўйнайдиган оила хусусида қисқача тўхталадиган бўлсак, оилада жамиятга хос бўлган типик хусусиятлар ва вазиятлар ўз инъикосини топади. Оилада ҳар бир болага қадриятлар тизими – нима яхши-ю нима ёмонлиги, қайси хатти – ҳаракати маъқул, қайсиниси номаъқул, қайси фикр маънилию, қайси бири бемаъни эканлиги тўғрисидаги дастлабки тасаввурлар ота - она,

яқин қариндош - уруғ, қўни – қўшни орқали сингдирилади. Бундан ташқари, айнан оилада ҳокимият ва обрўлилик, яъни “авторитет” тўғирисидаги, сиёсий онгга алоқадор бўлган, сиёсий маъданият ва ҳуқуқни ифодаловчи тасаввурлар ҳам куртак топади. Бир қарашда оддий туюлган эр ва хотиннинг никоҳга бўлган муносабати,уни қадрлаши бола илк ёшликдан оилани, оиладаги бурч ва масъулиятнинг моҳиятини теран тушуниб боришга имкон беради. Бундан ташқари умумхалқ референдумлари, сайловлар, сайловолди жараёнларига муносабат, бунда ота–онанинг фаол ва онгли иштирок этишининг ўзи илк ёшдан мурғак қалбда шу жамият ва ундаги сиёсий ҳаётнинг тенг ҳуқуқли иштирокчиси бўлиши мумкинлиги ҳиссини тарбиялайди.Жамиятнинг манфаатлари кенг қамровли бўлиб, у ҳар бир фуқаронинг турфа қизиқишлари, эҳтиёжларидан келиб чиқади. Бу ҳолат унинг ҳақ–ҳуқуқлари кўплигини келтириб чиқаради. Буни биз бугунги кунда ўзини ўзи бошқариш органлар фаолиятида кўриб турибмиз. Мустақиллик йилларида маҳаллага тарихда кўрилмаган даражада эътибор кучайиб, ўз–ўзини бошқарувчи ташкилот сифатида ҳақ–ҳуқуқлари ортиб бормоқда. Бу бежиз эмас, албатта.Ўзбек халқи қадим замонлардан буён жамоавий турмуш тарзида яшаб келган. Кишилар, оилалар муаммолари маҳалланинг кўпни кўрган оқсоқоллари, онахонлари ёрдамида ҳал этилган. Жамоавий турмуш тарзи жамият тараққиётига ҳам кучли таъсир кўрсатган. Хусусан, темурийлар даврида шаҳарларда турли ҳунар эгалари маҳалла- маҳалла бўлиб яшагани жамиятни иқтисодий, маънавий жиҳатлардан жуда юксалтирган. АмирТемур сиймосида ўзбекларнинг бугуни келажакдаги салоҳиятини кўриш мумкин. Социализм даври халқлари онгида миллий ғояга муносабат Тарихдан маълум бўлган мустабид тузумларни қиёсий таҳлил этиш улар амал қилган мафкураларнинг қуйидаги умумий хусусиятларини ҳамда бу ғояни амалга ошириш билан боғлиқ қатор салбий оқибатларини аниқлаш имкониятини беради. Аввало, мустабидчилик мафкуралари ўз давлатларида

ижтимоий ва шахсий ҳаётнинг барча соҳаларини тўлиқ қамраб олишга, ягона дунёқараш тизими ҳукмронлигини ўрнатишга интилдилар. Бу мафкуралар буюк ва ёрқин ўтмишни инкор этадилар. Улар жамиятни инқилобий йўл билан ёппасига қайта тузиш зарур ва уни амалга ошириш мумкин, деб ҳисоблайдилар. Ўзларигача бўлган миллий маданий мерос ва қадриятларнинг барчасини ёҳуд кўпчилигини бекор қилиб, уларни фақат ўз тамойиллари билан алиштирадилар. Масалан, собиқ Иттифоқ даврида ягона коммунизм мафкураси ана шундай ҳолга тушган эди. Унинг асосий ғоялари собиқ шўролар ҳокимияти раҳбарлигида зўрлик билан амалга оширилди. Натижада бу мафкура якка ҳукмрон бўлиб қолган эди. У ХХасрнинг 80- йилларида таназзулга юз тутди. 1991 йилда собиқ Иттифоқ тарқалиб кетиши билан узил-кесил инқирозга учради. Бунинг сабаблари нималардан иборат? Буларнинг барчаси большевистик – ягона коммунистик мафкуранинг тарақкиёт талабларига мутлақо зид эканини яққол намоёнэтди. Шу боис у янги замонавий талабларга дош беролмай, ўз давлати билан бирга тарихга айланди.Ягона мафкура ҳукмронлигини даъво қилиб, узоқ ўтмишга қайтишга чақирувчи ислом фундаментализми гўёки бундан мустаснодек туюлади. Бироқ, аслида бунда ҳам ўша андоза сақланиб қолади. Яъни, ислом фундаментализми тарих ғилдирагини ўрта аср жаҳолати даврига қайтариш ниқоби остида, бир хиллаштирган мустабид «келажак»нинг ўзига хос андозасини таклиф этадики, унда инсон фуқаролик ҳуқуқларидан тўлиқ маҳрум қилинади, ҳақиқатдан диний ақидапарастлик террорига дучор этилади. Миллий ғоя руҳига ёт бўлган салбий хислатлардан бири - боқимандалик, лоқайдлик бўлиб, бу меҳнат кишиларининг ғайратини, ташаббусини бўғиб келган ўтмиш тузумдан мерос бўлиб ўтди ва ҳозир ҳам айрим кишиларнинг фаоллигига салбий таъсирини ўтказмоқда. Мустабид тузум шароитида халқнингкундалик онги, ижтимоий руҳияти билан расмий мафкура орасида кескин тафовут, зиддият вужудга келган.

Мунофиқликка асосланган , якка ҳукмронликни даъво қилган расмий мафкура реал ҳаётни , одамларнин ҳис - туйғулари ва орзу - ниятларини акс эттирмай қўйган эди . Ижтимоий онгдаги бу узилиш натижасида одамларда ички норозилик ортар, вазиятдан чиқиш йўли йўқлиги учун тушкунлик, умидсизлик кайфияти кучаярди. Айримлар бу сохта ғояга ишонарди.Миллий истиқлол ғоясининг муҳим вазифаси – келажакка комил ишонч, эркин ва фаровон ҳаётга умид ҳиссини руҳий тарбиялашдир. Халқимиз азалдан ноумидликни, тушкунликни қоралаб келган. Миллий қадриятларимиз орасида борига шукур қилиш, йўғига сабр қилиш, ёруғ кунларни орзу қилиб, армонлар ушалишига ният қилиш устувор бўлиб келган. Қийинчиликлар олдида чекиниш, ғайрат қилиш ўрнига хасрат билан кун ўтказиш, пана-панада иғво-бўхтон тарқатиш миллий ғоя руҳига ёт, қадриятларимизга зид иллатлардир. Миллий қадриятлар ўтмиш мустабид тузум шароитида тазйиқ ва таҳқирга учраган, уларга «эскилик сарқити», «ўтмишнинг қолдиғи» деган тамға босилганди. ҳатто, болани бешикка белаш, исириқ тутатиш, махси- кавуш кийиш, оёқни сандалда иссиқ тутиш каби беғубор одатлар ҳам шу таҳқирдан четда қолмаган. Мустамлакачилик сиёсати сохта қадриятлар, бегона таомилларни зўрлаб киритишга уринди. Халқимизнинг руҳи ва табиатига зид бўлган – ичкиликбозлик ва гиёҳвандлик, беҳаёлик ва андишасизлик иллатлари илдиз ота бошлади. Миллий маънавий қадриятларни ҳимоя қилиш миллатчилик деб баҳоланди. Ўзбекистоннинг мустақиллиги маънавий қадриятларни юксалтириш учун мустаҳкам пойдевор яратди. Миллий истиқлол ғояси бу қадриятларни тиклашни янада юқори босқичга кўтаришга хизмат қилади. Миллий истиқлол ғоясининг шакллантирилиши ва унинг ўқувчилар, талабалар, кенг аҳоли томонидан ўрганишга киришилиши мамлакатимиз маънавий тараққиётида алоҳида босқични ташкил қилади. Аслида миллий истиқлол ғоясининг негизлари чуқур. У халқимизнинг миллий маданий

меросидан, эзгу ғояларидан озиқланади. Лекин, бу ғояни ёшлар ва аҳоли онгига сингдириш учун муайян пойдевор керак эди. Яъни, аввало миллий қадриятларни, миллий маънавиятни тиклаш, миллий ғурурни уйғотиш, бир сўз билан айтганда, миллий истиқлол ғояси томир отиши ва гуркираб ривожланиши учун замин тайёрлаш лозим эди. Мустақиллик қўлга киритилгандан буён ўтган давр ичида маънавият соҳасида улкан назарий, маърифий ва амалий ишлар бажарилди. Маънавият ва маърифат кенгашлари тузилди, юзлаб мақола ва рисолалар нашр этилди, тадқиқотлар ўтказилди, таълим тўғрисида миллий дастур қабул қилинди. Бир сўз билан айтганда, миллий истиқлол ғоясини кенгтарғиб қилиш учун замин яратилди. Миллий истиқлол ғоясини тарғиб қилишда, бизнингча баъзан бир томонламаликка йўл қўйилмоқда. Бу ғояни тарғиб қилишда иштирок этаётган мураббий ва ўқитувчилар, тадқиқотчиларнинг чиқишларида, мақола ва рисолаларида маърифатчилик билан чекланиш кўзга ташланмоқда. Ҳолбуки,маънавиятни ривожлантиришда асосий ёндашув маърифий ёндашув бўлса ҳам миллий истиқлол ғоясини тарғиб қилишда бу ёндашув билан чекланиб бўлмайди. Бу ҳол миллий истиқлол ғоясининг хусусиятлари билан боғлиқ. Миллий ғоя жамиятни жипслаштирувчи, уни ижтимоий тараққиёт кўндаланг қўяётган масалаларни ҳал қилишга, четдан бўлаётган ғоявий, маънавий таҳдидлардан ҳимоялашга қаратилган кучдир. Жаҳондаги глобаллашув жараёнлари ана шу ғоягабўлган эҳтиёжни кескин кучайтиради. Аслини олганда глобаллашув жараёни бўлмаса, миллий ғояга ҳам эҳтиёж ошмас эди. Чунки, глобаллашув бўлмаганда ҳар бир халқ ва миллатнинг маънавияти ўзича мавжуд бўлар ва имконият даражасида ривож топарди.Ташқи таъсир ва таҳдиднинг йўқлиги эса миллий ғояга эҳтиёжни ҳам долзарблаштирмас эди. Миллий истиқлол ғоясининг моҳияти шундаки, у одамлар онгида, хотирасида ғоялигича қолмай амалиётга, ҳаётга айланган тақдирдагина

ҳақиқий миллий ва ҳақиқий истиқлол ғояси бўлиши мумкин. Шундагина у глобаллашув шароитида миллий маънавиятни ва маънавий ўзликни ташқи носоғлом мафкуравий таҳдидлардан ҳимоя қиладиган кучга айланади. Миллатлараро муносабатларда майда миллат ва элатлар манфаатларини ҳимоя қилишнинг аҳамияти Миллий ғоя , этномаданият каби миллий ва умуминсоний қадриятлар тушунчалари ҳам мавҳум нарсалар эмас . Умуман, миллий қадриятларсиз умуминсоний қадриятлар ҳам бўлмайди Умуминсоний қадриятлар миллий қадриятларнинг ўзига хос мажмуасидир. Масалан, ҳар бир миллат, халқнинг асл фуқароси ўз ватанини обод, халқининг эркин ва фаровон яшашини истайди. Маълумки, бу миллий истиқлол ғоясининг бош мақсадидир. Шу боис миллий ва маънавий умуминсоний қадриятлар фуқаролик жамиятининг муҳим заминини ташкил қилади. Умуминсоний қадриятлар ўзининг мазмуни, моҳияти, кенг миқёсда амал қилиш, дунёдаги кўплаб халқлар, элатлар, миллатларнинг ўтмишдаги, ҳозирги даврдаги ва истиқболдаги тараққиёти билан узвий алоқадорликда эканлиги, ўзида жаҳон цивилизациясининг яхлит ва бир бутунлигини ифодалаганлиги билан минтақавий, миллий қадриятлардан тубдан фарқ қилади. Айтиш жоизки, миллий ва умуминсоний қадриятлар бир - бири билан бевосита боғлиқ. Уларнинг ҳар иккаласи бир - бирига таъсир этади, бири иккинчисини тўлдиради, мазмунан ва моҳиятан бойитади. Умуминсоний қадриятлар барча миллатлар , элатлар ва халқларнинг мақсад , интилишларининг яхлитлиги , умумийлигини ифодалайди . Мамлакатимизда миллатлараро муносабатларда барча миллат ва элатлар манфаатларини ҳимоя қилиш кўзда тутилган. Ҳатто майда миллат деб эътироф этилган миллат вакилларини ҳам. Ўзбекистон ҳудудида қадим- қадимдан кўплаб миллат ва элат вакиллари баҳамжиҳат истиқомат қилиб келади. Улар ўртасида асрлар давомида миллий низолар бўлмагани халқимизнинг азалий бағрикенглигини кўрсатади. Шу боис, бугунги кунда

мамлакатимизда яшаб келаётган миллатларни ўзаро ҳамжиҳатлик руҳида тарбиялаш мақсади истиқлол мафкурасининг асосий мақсадларидан биридир. У халқимизга бўлган олижаноблик ва инсонпарварлик фазилатларига асосланади. У дўстона муносабатлар устун бўлган шароитда ижтимоий тараққиётнинг омили сифатида майдонга чиқади. «Ўзбекистон халқи» тушунчаси мамлакатимизда яшаб, ягона мақсад йўлида меҳнат қилаётган турли миллат ва элатларга мансуб кишилар ўртасидаги ўзаро ҳурмат, дўстлик ва ҳамжиҳатлик учун маънавий асос бўлиб хизмат қилади. Бундан ташқари Конституциямизда «Ўзбекистон Республикаси ва анъаналарини ҳурмат қилинишини таъминлайди, уларнинг ривожланиши учун шароит яратади», деб таъкидланган. Бу борада ҳаётимизда кўплаб тадбирлар амалга оширилмоқда. Конституциямизнинг 18-моддасида барча фуқаролар бир хил ҳуқуқ ва эркинликларга эга бўлиб, жинси, ирқи, миллати, дини ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахси ва ижтимоий мавқеидан қатъий назар, қонун олдида тенгдир», - 1 деган қоида мустаҳкамланиб қўйилган. Эътибор берилса, мазкур қоидада миллий ҳаётга, фуқароларнинг миллий ҳис- туйғуларига даҳлдор муҳим аҳамиятга эга бир қатор тамойиллар белгилаб қўйилганига ишонч ҳосил қилиш мумкин. Биринчидан, фуқароларнинг миллий мансубликларидан қатъий назар қонун олдида тенглиги мустаҳкамланган; Иккинчидан, фуқароларнинг диний, эътиқодий фарқларидан қатъий назар бир хил ҳуқуқ ва эркинликларга эгалиги таъкидланган. Диний қадриятлар миллат маънавиятининг ажралмас қисми эканини инобатга оладиган бўлсак, мазкур қоиданинг ҳаётий-амалий аҳамияти ойдинлашади. Учинчидан, фуқароларнинг ирқий тенглиги қайд этилган. Ирқчиликдан ғайриинсоний мафкура ва амалиётнинг тарихимизда умуман кузатилмаганини алоҳида қайд этиш лозим. Аммо айрим минтақаларда тажовузкор миллатчилик ғоялари билан қуролланган айрим гуруҳлар диний ақидапарастлик ва ирқчилик қарашларидан ўз мақсадлари йўлида

фойдаланишга уринаётганини ҳам унутмаслик зарур. Демак, муайян ҳолларда улар омухталашган шаклда ҳам чиқиши мумкин. Ахборот глобаллашуви кечаётган бугунги кунда турли ғоялар ҳеч қандай чегараларни тан олмай кириб келишини эътиборга оладиган бўлсак, ушбу тамойилнинг аҳамияти янада яққол намоён бўлади. Тарихий тажриба кўп миллатли давлатнинг барқарорлиги миллатлараро муносабатларга дахлдор ҳуқуқ ва эркинликларини тўғри белгилаб қўйиш билан бир қаторда амалиётда унга қанчалик риоя қилишга ҳам боғлиқлигиникўрсатади.

Адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикасининг“Таълим тўғрисида”ги Қонуни. 1997 йил 29 август. / “Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори” – Т.: “Шарқ” нашриёти, 1998 йил. 2. Ўзбекистон Республикасининг“Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури тўғрисида”ги Қонуни. 1997 йил 29 август. / “Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори” – Т.: “Шарқ” нашриёти, 1998 йил. 3. Ўзбекистон Республикасининг “Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида”(Янги таҳрирда)ги Қонуни. – Т.: “Адолат” нашриёти 1998 йил 4. Ш.М.Мирзиёев Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик-ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак Т. Ўзбекистон. 2017. 5. Ш.М.Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси Парламентига Мурожаатномаси. (2017-йилда амалга оширилган асосий ишлар якуни ва Ўзбекистон Республикасини 2018-йилда ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг энг устувор йўналишларига бағишланган мурожаатнома).Халқ сўзи.2017.23 декабр Дарслик ва қўшимча адабиётлар 1. Имомназаров М. Миллий маънавиятимизнинг такомил босқичлари. Т.: 1996 йил. 2. Абдуллаев М. Маданиятшунослик. Фарғона,1998 йил. 3. Абдуллаев М. Абдуллаев А. Маънавият ва маданият тарихи. Фарғона, 1998 йил. 4. Этномаданиятфанидан маърузалар матни. 1-қисм. Фарғона, 2001 йил.

O'xshashlar

Миллий урф- одат ва аньаналар

Миллий дид ва унинг намоён булиши

Миллий истиқлол ва ўзбекистонда маданий тараққиёт

Маданиятлараро мулоқот минтақавий конфликтларни ечиш омили. Этноэтикетда ахлоқий тасаввурларнинг ифодаланиши

Узбек халкининг миллий кийими