Etnomadaniyat va milliy g‘oya mushtarakligi - Madaniyatshunoslik - Referatlar

Etnomadaniyat va milliy g‘oya mushtarakligi

Yuklangan vaqt:

30.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

87.5 KB

Ko'chirib olish

Etnomadaniyat va milliy g‘oya mushtarakligi Reja: 1. Milliy g‘oyada ma’naviy qadriyatlarga ega bo‘lgan etnos borlig‘i mohiyatining ifodalanishi. 2. Sotsializm davri xalqlari ongida milliy g‘oyaga munosabat 3. Millatlararo munosabatlarda mayda millat va elatlar manfaatlarini himoya qilishning ahamiyati

Ilmiy adabiyotlarda “etnomadaniyat” tushunchasini “madaniyat” (lotincha cultura-yerni qaytaishlash, tarbiya, maorif, rivojlanish) kategoriyasiorqalitalqin etishshakllangan. To‘g‘ri ba’zi adabiyotlarda mazkur tushunchaning etimologik mazmuniga boshqacha yondashishlar ham mavjud. Madaniyatning subyekti inson, guruh, jamiyat, millat, xalq, pirovard maqsadi esa mazkur subyektlarning kamoloti. Shuning uchun ham falsafiyadabiyotlarda madaniyatga xalqning, millatning, jamoaning, nogenetik xotirasi deb qarash mavjud. YA’ni, madaniyat inson, xalq, millat, jamiyat tomonidan yaratilgan tabiiy borliqdan farq qiluvchi sun’iy olam – artefakt; nogenetik xotiradir bu etnomadaniyatga ham taaluqli fandir. Bu etnomadaniyatga ham taaluqli ta’rifdir. Etnomadaniyat ijtimoiy tarixiy voqe’likdir. Artefakt xalq, millat tomonidan yaratilgan sun’iy olam. Artefaktlarni o‘rganuvchi ilm sohasi, nazariya. Ushbu ikki yondashuv turli faoliyat sohalarini ifoda etadi va ular turlicha shakllangan. Masalan, etnomadaniyat artefakt sifatida eng qadimgi davrlarga insonning yon-atrofni tabiatni o‘zlashtirishga kirishgan davrlariga borib taqaladi. Etnomadaniyat nazariy ilmu fan sohasi sifatida 19 asrda paydo bo‘ldi. Ammo, etnomadaniyat nazariyasi fani artefaktlarning genezisidan o‘ziga tadqiqot obyektlarini qidiradi. Bu tabiiy holdir, chunki har bir etnomadaniy boylik negizida xalqning, millatning uzoq ijtimoiy–tarixiy jarayonlarga borib taqaluvchi tajribasi mavjuddir. Rang-barang murakkab hodisalarni tadqiq qilish ularning guruxlashtirishni- klassifikatsiyalashni talab etadi. Etnomadaniyatni davrlar funksiyasi xususiyatlari konseptual g‘oyalar nuqtai nazaridan klassifikatsiya qilish mumkin, bizningfikrimizcha, etnomadaniyatni etnoslar, millatlar hayotida muhim rol o‘ynagan, ularning falsafiy-badiiy, estetik, axloqiy jihatlarga katta ta’sir ko‘rsatgan ijtimoiy-tarixiy va madaniy–axloqiy paradigmalardan kelib chiqib klassifikatsiyalash maqsadga muvofiqdir. Mazkur konsepsiyani quyidagi yo‘nalishlarda ifodalash mumkin. 1.Konfutsiylik-daotsizm

2.Hind-buddaviylik 3.Isoviylik (G‘arbona ) 4. Islom(sharqona) 5.Globallashuv(integratif) Etnomadaniyat atamasi ikki iboradan tashkil topgan bo‘lib: etno va madaniyat so‘zlari qo‘shilmasidir. «Etnos» so‘zi ilk bor 1yunon so‘ziqadimgi grek tilidagi manbalarda uchraydi. Etno– elat, xalq demakdir va shu bilan birga, ma’lum bir elat yoki xalqqa bo‘lgan ishora.Bu ibora biror xalqning kelib chiqishi (etnogenez)ni ifodalaydi. Bunday tarzda bizo‘zbek xalqining kelib chiqishi, uning etnogenezi (urug‘chilik, nasl)ni tushunishimiz kerak. Shu bilan bir vaqtda etno iborasi ko‘pchilik ilmiy-nazariy manbalarda: Etnografiya–xalqlarning kelib chiqishi, turmushi, moddiy va ma’naviy madaniyatini o‘rganadigan fan sifatida bo‘lib biror xalqning turmushi, madaniyati va urf-odatlariga xos bo‘lgan xususiyatlarini ham ko‘rsatadi. Etnonim tushunchasi ham mavjud, bu xalq nomi yoki xalq nomini ifodalovchi atamadir. Bu so‘zni yanada mukammallashtirish maqsadida Etnonimka iborasi ham ishlatilib leksikologiyaning xalq, qabila hamda urug‘chilik nomlarini o‘rganishga qaratilgan bo‘limiga aytiladi. Etnograf iborasini ham biz kundalik o‘quv jarayonida qo‘llaymiz va bu iborada biz etnografiya fani bo‘yicha faoliyat ko‘rsatadigan mutaxassisni tushunamiz.E’tiboringizni etnografiya va folklor faniga qaratib u: 1. Xalqlarning kelib chiqishi, turmushi, moddiy va ma’naviymadaniyatini; 2. Og‘zaki, yozma hamda musiqiy ijodini o‘rganadigan fan ekanligini tushunamiz. Shunday qilib, biz yuqoridagi ta’riflarga qaratilgan barcha ilmiy- tarixiy asoslarga tayangan holda Etonomadaniyat fani asoslarini quyidagicha izoxlaymiz: Etnomadaniyat biror xalqning kelib chiqishi (bu borada o‘zbek xalqi), uning madaniyati, turmush tarzi, ma’naviy-ma’rifiy xususiyatlarini tarixiy jarayon (davr)larda ravnaq topib xozirgi kunimizgacha rivojlanib kelayotgan ma’naviy hamda madaniy merosini o‘rganadigan fandir. Madaniyat iborasi arabcha Madina (shahar, kent) so‘zidan kelib chiqqan ekan.

Shahar ma’nosida kelgan madaniyat so‘zining talqini kishilar hayotini ikkiturdagi ko‘rinishi, ya’ni ko‘chmanchi-dashtu-sahrolarda yashovchi xalqlar hamda shaharda yashab, shaharga xos turmush tarzida yashovchi xalqlarga nisbatan ishlatilib kelingan. Madaniyat tushunchasi keng ma’noni anglatib jamiyat va inson tarixiy tarqqiyotining muayyan bir darajasi, kishilar hayoti va faoliyatining turli ko‘rinishlarida, shuningdek ular yaratgan moddiy va ma’naviy boyliklarda ifodalanadi. Madaniyat tushunchasi muayyan tarixiy davrlar, ijtimoiy- iqtisodiy formatsiyalar, masalan, antik madaniyat, sotsialistik madaniyat, shuningdek inson faoliyati yoki turmushining o‘ziga xos sohalari, masalan mehnat madaniyati, diniy madaniyat, san’at madaniyati, turmush madaniyatini izohlash uchun qo‘llanib kelinadi. Agarda bu so‘zni tor ma’noda ishlatadigan bo‘lsak bu atamani kishilarning faqat ma’naviy hayot sohasiga nisbatan mansubligini ko‘ramiz. Milliy g‘oya, etnomadaniyat kabi milliy va umuminsoniy qadriyatlar tushunchalari ham mavhum narsalar emas. G‘oyalar ham mazamonlarda ham dolzarb siyosiy-ijtimoiy masala hisoblanib, jamiyatni sog‘lom, ezgu maqsadlar sari birlashtirib, xalqni ma’naviy-ruhiy jihatdan tarbiyalab kelgan. Mustaqil hayotga qadam qo‘yayotgan yangi avlod jamiyatdagi mavjud g‘oyalar ta’sirida tarbiyalanadi, muayyan qarashlar va g‘oyalarni o‘z e’tiqodiga singdiradi, o‘z navbatida, yangi g‘oyalarni yaratadi va targ‘ib etadi. G‘oyaviy jarayonlar insoniyat, jamiyat tarixiy taraqqiyoti bilan bevosita bog‘liq. Insoniyat tarixida g‘oya va milliy g‘oyalarning o‘rni beqiyos. O‘z o‘rnida g‘oyaviy jarayonlar ijtimoiyiqtisodiy shart-sharoitlar bilan bevosita aloqador. G‘oyalarning muayyan bir davlatchilikning shakllanishi va taraqqiyotida, ilmiy tafakkur rivojida alohida o‘rni bor. Izlanishlarning natijasi sifatida o‘tgan asrimizda atom kashf qilindi. Bu kashfiyot insoniyatning olam tuzilishi to‘g‘risidagi tasavvurlarining butunlay o‘zgarishiga olib keldi. Bugungi kunda ham yangidan yangi kashfiyotlarning yaratilishi ham avvalo muayyan bir g‘oyalarning shakllanishi bilan bog‘liqdir.

Insoniyat tarixidan ma’lumki, har bir davlat va xalqning o‘z oldiga qo‘ygan aniq maqsadi uni amalga oshirishda jamiyat ahlini birlashtiradigan, safarbarlikka undaydigan milliy g‘oya bo‘lmasa u muqarrar ravishda halokatga mahkum bo‘ladi. Inson kamolotini fikrsiz tasavvur qilib bo‘lmaganidek, jamiyat tarixini ham g‘oya va mafkuralarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi.G‘oya va mafkura, ayniqsa, milliy g‘oya birdaniga qisqa muddatda paydo bo‘ladigan hodisa emas. Aslida guyo birdaniga paydo bo‘lganday tuyulgan g‘oya zamirida ham ongning ko‘p asrliktaraqqiyoti yotadi. Shu jihatdan qaralganda milliy g‘oya uzoq jarayonlarning hosilasi bo‘lib, o‘zida xalqning tarixi, dunyoqarashi, maqsad va intilishlari, ma’naviyatini mujassam etadi. Milliy g‘oya va mafkura har bir fuqaro ongi va shuuriga chuqur tasir qilib uning oila, mahalla,jamiyat, davlat, xalq oldidagi burch va masuliyati qay darajada ado etilayotganini nazorat qilib turadi. Milliy g‘oya–millat tafakkurining ko‘p asrlik mahsuli va davr taqozosi bilan takomillashib boruvchi uzluksiz hodisadir. Falsafada, fikrlayapman, demak yashayapman, degan hikmat bor. Milliy g‘oya–inson va jamiyat hayotiga ma’no– mazmun baxsh etadigan, uni ezgu maqsad sari yetaklaydigan fikrlar majmui, 1 xalq hayotining fikriy ifodasidir. Har qanday tushuncha, fikr va qarash ham milliy g‘oya bo‘la olmaydi. Chunki shaxsiy fikr o‘ziga xos bir qarashdir. Ammo u o‘sib, ijtimoiy fikrga aylanishi mumkin. Boshqacha aytganda, fikrsiz g‘oya yo‘q. Ijtimoiy fikr esa–voqelikka nisbatan o‘zgarish yoki harakatni taqozo etadigan faol munosabatni ifodalaydi. G‘oya ana shu munosabatni harakatga, jarayonga, zarurat tug‘ilganda esa, butun bir davr tarixiga aylantiradi. Maqsad esa – xalqni, millatni birlashtiruvchi, unga kuch-qudrat, ruhiy ozuqa beruvchi, istiqbolga boshlovchi bayroqdir. Yurtboshimiz fikrlari bilan aytadigan bo‘lsak, «Bu bayroq butunO‘zbekiston xalqining ruhini, g‘urur-iftixorini, kerak bo‘lsa, qudratini, orzu-intilishlarini mujassamlantiradigan ulug‘ kuchdir. Davlatimizning, xalqimizning, yurtimizning maqsadi o‘zining ulug‘vorligi, hayotiyligi va haqqoniyligi bilan hammamizni jalb etadigan bo‘lmog‘i lozim. Toki bu maqsad xalqni xalq, millatni millat qila bilsin,

qo‘limizda yengilmas bir kuchga aylansin!»Hozirgi voqelikda Milliy istiqlol g‘oyasi va mafkuralar orasidagi munosabatlar mafkuraviy kurash, mafkuraviy qarshiturish, psixologik urush shakllarida kechmoqda. Yot mafkuralar mafkuraviy kurashlarning ming yillik uslublarini, shuningdek,zamonaviylashtirilgan uslublari: axborotmaydonini egallab olish; mafkuraviy diversiya, siyosiy indoktrinatsiya, mafkuraviy infiltratsiya, dezoriyentatsiya, mafkuraviy qo‘poruvchilik harakatlarini qo‘llash orqali xalqimizda O‘zbekistonning buyuk kelajagiga ishonchsizlik uyg‘otishga, davlat siyosatini obro‘sizlantirishga, odamlarning o‘zini Vatan, millat himoyasidan chetga tortishga, loqaydlikka erishishga intiladilar. Bunda ular biror xususiy faktni umumlashtirish, yolg‘onnihaqiqatgao‘xshatibtasvirlash, kichik muammodan katta yolg‘on yasash, bir narsani takrorlayverish, tuyg‘uni aqldan ustun qo‘yish, tinglovchining shaxsiy manfaatni birinchi o‘ringa qo‘yib, (unga do‘st bo‘lib ko‘rinish) «hasratlashish», hukumatlarni xalqlarga yomon ko‘rsatish, millat dushmanlariga rahmdillik, hamfikrlik tuyg‘ularini uyg‘otish, masalan odamlarga tanish, qadrdon ma’lumotlarni ishlatib, (falon joyda falon voqea bo‘ldi), deb rostga yolg‘onni ulab yuborish uslublaridan mafkuraviy kurashda foydalanayapti. Har qanday jamiyat bunday makkor tahdidlarni yengishi uchun o‘zida ogohlik, mafkuraviy xavfsizlik, to‘kislik, jangovarlik, safarbarlik, umummilliy birlik kabi ijtimoiy sifatlarga ega bo‘lishi kerak. Buning uchun Milliy istiqlol mafkurasining yot mafkuralarga qarshi kurash uslublari, jumladan, buzg‘unchi g‘oyalar mohiyatini fosh qilishga qaratilgan targ‘ibot, mafkuraviy monitoring va tahdidlar mohiyatini xalqimiz ongi va qalbiga yetkazish, jaholatga qarshi ma’rifat tarqatish uslublaridan doimo va hamma joyda foydalanish taqozo qilinadi. Sobiq sovet mustabid tuzumi davrida yoshavlodlar ongini kommunistik tarbiya o‘z iskanjasida tutdi. Kommunistik mafkura insonlar ongi va qalbini egallagan edi. Etnoslarning millatlarning ijtimoiy hayotida diniy, ma’naviy ahloqiy, paradigmalar muhim rol o‘ynagan shuninguchun etnomadaniyatning o‘ziga xos jihatlarini falsafiy tadqiq etishda mazkur paradigmalarga asoslanish mumkin deb

xisoblaymiz .Biroq oxirgi yo‘nalishni diniy, ma’naviy, ahloqiy paradigmalar qatoriga kiritish qiyin ,chunki globallashuv diniy qadriyat ham emas, ma’naviy axloqiy paradigma xam emas,shuning uchun uni etnomadaniyatlarga ta’sirini asoslashimiz lozim. Milliyg‘oya–millatningo‘tmishi, buguni va istiqbolini o‘zida mujassamlashtirgan, uning tub manfaatlari va maqsadlarini ifodalab, taraqqiyotga hizmat qiladigan ijtimoiy g‘oya shaklidir. U bevosita insonlarning o‘zligini anglash bilan bog‘liq. Milliy g‘oyada ma’naviy qadriyatlarga ega bo‘lgan etnos borlig‘i ifodalanadi. O‘zbek xalqining: “Yetti boboni bilgan er, yetti yurtning g‘amin yer” degan hikmati bor. Bu esa o‘zajdodlari va ularning tarixini bilish demakdir. Demak, milliy o‘zlikni anglash, avvalo, o‘z xalqining tarixini, asriy an’analarini bilish, o‘z etnik ildizlarini tanish bilan bog‘liq. Milliy o‘zini anglagan xalq o‘zining boshqa millatlar ichida birortasidan kam yo ortiq emasligini, bu zamin barcha insonlar uchun umumiy makonligini, inson hayoti uning barcha burjlarida eng oliy qadriyatligini tushunib yetadi. Bu esa umumbashariy o‘zlikni anglashning aynan o‘zidir. Milliy g‘oya o‘z mohiyatiga ko‘ra, xalq, millat taqdiriga daxldor bo‘lgan, qisqa yoki uzoq muddatda hal etilishi kerak bo‘lgan vazifalar va mo‘ljallarni ham aks ettiradi. Ikkinchi jahon urushi yillarida fashistlar Fransiyani bosib olganda “qarshilik ko‘rsatish” g‘oyasining milliy g‘oya darajasiga ko‘tarilgani va Fransiyaning ozod etilishi milliy g‘oyaning juda qisqa muddatda ham ulkan ahamiyat kasb etishiga misol bo‘la oladi. U yoki bu g‘oyaning milliy g‘oya sifatida maydonga chiqishi millatning o‘tmishi, mavjud holati bilan bevosita bog‘liq. Biz ba’zan oynai jahon orqali qandaydir sabab bilan xotirasini yo‘qotgan kishilar haqidagi filmlarni ko‘rib qolamiz. Ular ota-onasi u yoqda tursin, hatto o‘z ismlarini ham unutib, faqat shaklangina odam, aslida ayanchli jonivorlarga aylanib qoladilar. Endi xotirasiz xalqni tasavvur qiling. Bu chinakam fojiadir. Xotira shaxs uchun ham, xalq uchun ham bebaho ne’matdir. Har qanday xotirada, hatto yosh bola yodida ham tarixiylik elementlari bo‘ladi. Tarixiylik xotiraning tayanchidir.

Shu sababli bosqinchilar doimo xalqning xotirasini, ya’ni tarixini yo‘qotishga harakat qilganlar. Chunki xotirasiz xalq manqurt bo‘ladi. Buyruq berilsa bas, o‘zini o‘zi qira boshlaydi. Tarixiy xotira – inson ma’naviyatining ajralmas qismi, o‘tmishni bilish, uni qadrlash, undan saboq olish natijasidir. Buborada birinchi Prezident Islom Karimovning “Tarixiy xotirasiz- kelajakyo‘q” nomliasarikattaahamiyatga ega. Unda o‘tmishga xolis yondashish, uni qadrlashga alohida e’tibor qaratilgan. Zero, tarix saboqlari insonni hushyorlikka o‘rgatadi, irodasini mustahkamlaydi, ularni dilga jo etib, bunyodkorlik va yaratish yo‘lidan izchil borishga undaydi. Buyuk mutafakkir Beruniy ta’kidlaganidek, “o‘tmish kelajakning kalitidir”. Uni bilish imkoniga ega bo‘lish muhim ahamiyatga ega. Mustaqillik tufayli xalqimiz tili, madaniyati, urf-odatlari, an’analari, qadriyatlarini, bir so‘z bilan aytganda, o‘z tarixini mukammal bilish imkoniga egabo‘ldi. Tarixiy xotira qanchalik boy, mazmunli bo‘lsa, xalq shunchalik uyushgan, hamjihat, ulug‘vor ishlarni bajarishga qodir bo‘ladi. Tarixiy xotiraning o‘ziga xos jihatlaridan yana biri o‘ o‘tmishidan faxrlanish tuyg‘usidir. Dunyoda hududiO‘zbekistondan bir necha marta katta bo‘lgan ba’zi davlatlar ham, aholisi o‘troq bo‘lib yashashni boshlagan moziyning azaliyligi, o‘nlab shaharlarining tarixi 2500 yildan ortiqroq ekanligi bilan g‘ururlana olmaydi. O‘zlikni anglash va tarixiy xotira bir-biri bilan uzviy bog‘liqdir. O‘zini anglagan odam ajdodlari, xalqi bilan g‘ururlanganidek, tarixni yaxshi bilgan shaxs, shubhasiz, o‘zini ham teran tushunib boradi.Bir so‘z bilan aytganda, tarix shunday manbaki, u insonning o‘zini anglashi, jamiyat oldidagi burchi, ajdodlar ruhi oldidagi mas’uliyatini to‘g‘ri tushunishiga, istiqbolni to‘g‘ri belgilashga imkon beradi. Milliy g‘oya va etnomadaniyatning uzviyligi shundaki, ularning har ikkisi ham milliy-ma’naviy qadriyatlarga asoslanadi. O‘zbek xalqining chaqaloq tug‘ilgandan boshlab, insonni so‘nggi yo‘lga kuzatishgacha bo‘lgan asriy ajoyib odatlari, qadriyatlari borki, ularning har biriga ko‘plab misollarni keltirish mumkin.Masalan, xalqimizning sodda tilida o‘zbekchilik degan so‘zi bor. Bu

bizning milliyligimizning asosi bo‘lib, xalqimizga xos xislatlar majmuasi, xarakterinianglatadi. Xalqimizning milliy o‘ziga xosligi, oilaga munosabat, jamoaviy turmush tarzi, ya’ni mahallachilikda ham alohida sezilib turadi. Fuqarolik jamiyati shakllanishining dastlabki siyosiy instituti rolini o‘ynaydigan oila xususida qisqacha to‘xtaladigan bo‘lsak, oilada jamiyatga xos bo‘lgan tipik xususiyatlar va vaziyatlar o‘z in’ikosini topadi. Oilada har bir bolaga qadriyatlar tizimi – nima yaxshi-yu nima yomonligi, qaysi xatti – harakati ma’qul, qaysinisi noma’qul, qaysi fikr ma’niliyu, qaysi biri bema’ni ekanligi to‘g‘risidagi dastlabki tasavvurlar ota - ona, yaqin qarindosh - urug‘, qo‘ni – qo‘shni orqali singdiriladi. Bundan tashqari, aynan oilada hokimiyat va obro‘lilik, ya’ni “avtoritet” to‘g‘irisidagi, siyosiy ongga aloqador bo‘lgan, siyosiy ma’daniyat va huquqni ifodalovchi tasavvurlar ham kurtak topadi. Bir qarashda oddiy tuyulgan er va xotinning nikohga bo‘lgan munosabati,uni qadrlashi bola ilk yoshlikdan oilani, oiladagi burch va mas’uliyatning mohiyatini teran tushunib borishga imkon beradi. Bundan tashqari umumxalq referendumlari, saylovlar, saylovoldi jarayonlariga munosabat, bunda ota–onaning faol va ongli ishtirok etishining o‘zi ilk yoshdan murg‘ak qalbda shu jamiyat va undagi siyosiy hayotning teng huquqli ishtirokchisi bo‘lishi mumkinligi hissini tarbiyalaydi.Jamiyatning manfaatlari keng qamrovli bo‘lib, u har bir fuqaroning turfa qiziqishlari, ehtiyojlaridan kelib chiqadi. Bu holat uning haq–huquqlari ko‘pligini keltirib chiqaradi. Buni biz bugungi kunda o‘zini o‘zi boshqarish organlar faoliyatida ko‘rib turibmiz. Mustaqillik yillarida mahallaga tarixda ko‘rilmagan darajada e’tibor kuchayib, o‘z–o‘zini boshqaruvchi tashkilot sifatida haq–huquqlari ortib bormoqda. Bu bejiz emas, albatta.O‘zbek xalqi qadim zamonlardan buyon jamoaviy turmush tarzida yashab kelgan. Kishilar, oilalar muammolari mahallaning ko‘pni ko‘rgan oqsoqollari, onaxonlari yordamida hal etilgan. Jamoaviy turmush tarzi jamiyat taraqqiyotiga ham kuchli ta’sir ko‘rsatgan. Xususan, temuriylar davrida shaharlarda turli hunar egalari mahalla-mahalla bo‘lib

yashagani jamiyatni iqtisodiy, ma’naviy jihatlardan juda yuksaltirgan. AmirTemur siymosida o‘zbeklarning buguni kelajakdagi salohiyatini ko‘rish mumkin. Sotsializm davri xalqlari ongida milliy g‘oyaga munosabat Tarixdan ma’lum bo‘lgan mustabid tuzumlarni qiyosiy tahlil etish ular amal qilgan mafkuralarning quyidagi umumiy xususiyatlarini hamda bu g‘oyani amalga oshirish bilan bog‘liq qator salbiy oqibatlarini aniqlash imkoniyatini beradi. Avvalo, mustabidchilik mafkuralari o‘z davlatlarida ijtimoiy va shaxsiy hayotning barcha sohalarini to‘liq qamrab olishga, yagona dunyoqarash tizimi hukmronligini o‘rnatishga intildilar. Bu mafkuralar buyuk va yorqin o‘tmishni inkor etadilar. Ular jamiyatni inqilobiy yo‘l bilan yoppasiga qayta tuzish zarur va uni amalga oshirish mumkin, deb hisoblaydilar. O‘zlarigacha bo‘lgan milliy madaniy meros va qadriyatlarning barchasini yohud ko‘pchiligini bekor qilib, ularni faqat o‘z tamoyillari bilan alishtiradilar. Masalan, sobiq Ittifoq davrida yagona kommunizm mafkurasi ana shunday holga tushgan edi. Uning asosiy g‘oyalari sobiq sho‘rolar hokimiyati rahbarligida zo‘rlik bilan amalga oshirildi. Natijada bu mafkura yakka hukmron bo‘lib qolgan edi. U XXasrning 80- yillarida tanazzulga yuz tutdi. 1991 yilda sobiq Ittifoq tarqalib ketishi bilan uzil-kesil inqirozga uchradi. Buning sabablari nimalardan iborat? Bularning barchasi bolshevistik – yagona kommunistik mafkuraning taraqkiyot talablariga mutlaqo zid ekanini yaqqol namoyonetdi. Shu bois u yangi zamonaviy talablarga dosh berolmay, o‘z davlati bilan birga tarixga aylandi.Yagona mafkura hukmronligini da’vo qilib, uzoq o‘tmishga qaytishga chaqiruvchi islom fundamentalizmi go‘yoki bundan mustasnodek tuyuladi. Biroq, aslida bunda ham o‘sha andoza saqlanib qoladi. YA’ni, islom fundamentalizmi tarix g‘ildiragini o‘rta asr jaholati davriga qaytarish niqobi ostida, bir xillashtirgan mustabid «kelajak»ning o‘ziga xos andozasini taklif etadiki, unda inson fuqarolik huquqlaridan to‘liq mahrum qilinadi, haqiqatdan diniy aqidaparastlik terroriga duchor etiladi. Milliy g‘oya ruhiga yot bo‘lgan salbiy xislatlardan biri - boqimandalik, loqaydlik bo‘lib, bu mehnat kishilarining g‘ayratini, tashabbusini bo‘g‘ib kelgan

o‘tmish tuzumdan meros bo‘lib o‘tdi va hozir ham ayrim kishilarning faolligiga salbiy ta’sirini o‘tkazmoqda. Mustabid tuzum sharoitida xalqningkundalik ongi, ijtimoiy ruhiyati bilan rasmiy mafkura orasida keskin tafovut, ziddiyat vujudga kelgan. Munofiqlikka asoslangan, yakka hukmronlikni da’vo qilgan rasmiy mafkura real hayotni, odamlarnin his-tuyg‘ulari va orzu-niyatlarini aks ettirmay qo‘ygan edi. Ijtimoiy ongdagi bu uzilish natijasida odamlarda ichki norozilik ortar, vaziyatdan chiqish yo‘li yo‘qligi uchun tushkunlik, umidsizlik kayfiyati kuchayardi. Ayrimlar bu soxta g‘oyaga ishonardi.Milliy istiqlol g‘oyasining muhim vazifasi – kelajakka komil ishonch, erkin va farovon hayotga umid hissini ruhiy tarbiyalashdir. Xalqimiz azaldan noumidlikni, tushkunlikni qoralab kelgan. Milliy qadriyatlarimiz orasida boriga shukur qilish, yo‘g‘iga sabr qilish, yorug‘ kunlarni orzu qilib, armonlar ushalishiga niyat qilish ustuvor bo‘lib kelgan. Qiyinchiliklar oldida chekinish, g‘ayrat qilish o‘rniga xasrat bilan kun o‘tkazish, pana-panada ig‘vo-bo‘xton tarqatish milliy g‘oya ruhiga yot, qadriyatlarimizga zid illatlardir. Milliy qadriyatlar o‘tmish mustabid tuzum sharoitida tazyiq va tahqirga uchragan, ularga «eskilik sarqiti», «o‘tmishning qoldig‘i» degan tamg‘a bosilgandi. hatto, bolani beshikka belash, isiriq tutatish, maxsi-kavush kiyish, oyoqni sandalda issiq tutish kabi beg‘ubor odatlar ham shu tahqirdan chetda qolmagan. Mustamlakachilik siyosati soxta qadriyatlar, begona taomillarni zo‘rlab kiritishga urindi. Xalqimizning ruhi va tabiatiga zid bo‘lgan – ichkilikbozlik va giyohvandlik, behayolik va andishasizlik illatlari ildiz ota boshladi. Milliy ma’naviy qadriyatlarni himoya qilish millatchilik deb baholandi. O‘zbekistonning mustaqilligi ma’naviy qadriyatlarni yuksaltirish uchun mustahkam poydevor yaratdi. Milliy istiqlol g‘oyasi bu qadriyatlarni tiklashni yanada yuqori bosqichga ko‘tarishga xizmat qiladi. Milliy istiqlol g‘oyasining shakllantirilishi va uning o‘quvchilar, talabalar, keng aholi tomonidan o‘rganishga kirishilishi mamlakatimiz ma’naviy

taraqqiyotida alohida bosqichni tashkil qiladi. Aslida milliy istiqlol g‘oyasining negizlari chuqur. U xalqimizning milliy madaniy merosidan, ezgu g‘oyalaridan oziqlanadi. Lekin, bu g‘oyani yoshlar va aholi ongiga singdirish uchun muayyan poydevor kerak edi. YA’ni, avvalo milliy qadriyatlarni, milliy ma’naviyatni tiklash, milliy g‘ururni uyg‘otish, bir so‘z bilan aytganda, milliy istiqlol g‘oyasi tomir otishi va gurkirab rivojlanishi uchun zamin tayyorlash lozim edi. Mustaqillik qo‘lga kiritilgandan buyon o‘tgan davr ichida ma’naviyat sohasida ulkan nazariy, ma’rifiy va amaliy ishlar bajarildi. Ma’naviyat va ma’rifat kengashlari tuzildi, yuzlab maqola va risolalar nashr etildi, tadqiqotlar o‘tkazildi, ta’lim to‘g‘risida milliy dastur qabul qilindi. Bir so‘z bilan aytganda, milliy istiqlol g‘oyasini kengtarg‘ib qilish uchun zamin yaratildi. Milliy istiqlol g‘oyasini targ‘ib qilishda, bizningcha ba’zan bir tomonlamalikka yo‘l qo‘yilmoqda. Bu g‘oyani targ‘ib qilishda ishtirok etayotgan murabbiy va o‘qituvchilar, tadqiqotchilarning chiqishlarida, maqola va risolalarida ma’rifatchilik bilan cheklanish ko‘zga tashlanmoqda. Holbuki,ma’naviyatni rivojlantirishda asosiy yondashuv ma’rifiy yondashuv bo‘lsa ham milliy istiqlol g‘oyasini targ‘ib qilishda bu yondashuv bilan cheklanib bo‘lmaydi. Bu hol milliy istiqlol g‘oyasining xususiyatlari bilan bog‘liq. Milliy g‘oya jamiyatni jipslashtiruvchi, uni ijtimoiy taraqqiyot ko‘ndalang qo‘yayotgan masalalarni hal qilishga, chetdan bo‘layotgan g‘oyaviy, ma’naviy tahdidlardan himoyalashga qaratilgan kuchdir. Jahondagi globallashuv jarayonlari ana shu g‘oyagabo‘lgan ehtiyojni keskin kuchaytiradi. Aslini olganda globallashuv jarayoni bo‘lmasa, milliy g‘oyaga ham ehtiyoj oshmas edi. Chunki, globallashuv bo‘lmaganda har bir xalq va millatning ma’naviyati o‘zicha mavjud bo‘lar va imkoniyat darajasida rivoj topardi.Tashqi ta’sir va tahdidning yo‘qligi esa milliy g‘oyaga ehtiyojni ham dolzarblashtirmas edi. Milliy istiqlol g‘oyasining mohiyati shundaki, u odamlar ongida, xotirasida g‘oyaligicha qolmay amaliyotga, hayotga aylangan taqdirdagina haqiqiy milliy va haqiqiy istiqlol g‘oyasi bo‘lishi mumkin. Shundagina u globallashuv sharoitida

milliy ma’naviyatni va ma’naviy o‘zlikni tashqi nosog‘lom mafkuraviy tahdidlardan himoya qiladigan kuchga aylanadi. Millatlararo munosabatlarda mayda millat va elatlar manfaatlarini himoya qilishning ahamiyati Milliy g‘oya, etnomadaniyat kabi milliy va umuminsoniy qadriyatlar tushunchalari ham mavhum narsalar emas. Umuman, milliy qadriyatlarsiz umuminsoniy qadriyatlar ham bo‘lmaydi Umuminsoniy qadriyatlar milliy qadriyatlarning o‘ziga xos majmuasidir. Masalan, har bir millat, xalqning asl fuqarosi o‘z vatanini obod, xalqining erkin va farovon yashashini istaydi. Ma’lumki, bu milliy istiqlol g‘oyasining bosh maqsadidir. Shu bois milliy va ma’naviy umuminsoniy qadriyatlar fuqarolik jamiyatining muhim zaminini tashkil qiladi. Umuminsoniy qadriyatlar o‘zining mazmuni, mohiyati, keng miqyosda amal qilish, dunyodagi ko‘plab xalqlar, elatlar, millatlarning o‘tmishdagi, hozirgi davrdagi va istiqboldagi taraqqiyoti bilan uzviy aloqadorlikda ekanligi, o‘zida jahon sivilizatsiyasining yaxlit va bir butunligini ifodalaganligi bilan mintaqaviy, milliy qadriyatlardan tubdan farq qiladi. Aytish joizki, milliy va umuminsoniy qadriyatlar bir - biri bilan bevosita bog‘liq. Ularning har ikkalasi bir - biriga ta’sir etadi, biri ikkinchisini to‘ldiradi, mazmunan va mohiyatan boyitadi. Umuminsoniy qadriyatlar barcha millatlar, elatlar va xalqlarning maqsad, intilishlarining yaxlitligi, umumiyligini ifodalaydi. Mamlakatimizda millatlararo munosabatlarda barcha millat va elatlar manfaatlarini himoya qilish ko‘zda tutilgan. Hatto mayda millat deb e’tirof etilgan millat vakillarini ham. O‘zbekiston hududida qadim-qadimdan ko‘plab millat va elat vakillari bahamjihat istiqomat qilib keladi. Ular o‘rtasida asrlar davomida milliy nizolar bo‘lmagani xalqimizning azaliy bag‘rikengligini ko‘rsatadi. Shu bois, bugungi kunda mamlakatimizda yashab kelayotgan millatlarni o‘zaro hamjihatlik ruhida tarbiyalash maqsadi istiqlol mafkurasining asosiy maqsadlaridan biridir. U xalqimizga bo‘lgan olijanoblik va insonparvarlik fazilatlariga asoslanadi. U do‘stona munosabatlar ustun bo‘lgan sharoitda ijtimoiy taraqqiyotning omili sifatida maydonga chiqadi. «O‘zbekiston xalqi» tushunchasi mamlakatimizda yashab, yagona maqsad yo‘lida

mehnat qilayotgan turli millat va elatlarga mansub kishilar o‘rtasidagi o‘zaro hurmat, do‘stlik va hamjihatlik uchun ma’naviy asos bo‘lib xizmat qiladi. Bundan tashqari Konstitutsiyamizda «O‘zbekiston Respublikasi va an’analarini hurmat qilinishini ta’minlaydi, ularning rivojlanishi uchun sharoit yaratadi», deb ta’kidlangan. Bu borada hayotimizda ko‘plab tadbirlar amalga oshirilmoqda. Konstitutsiyamizning 18-moddasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bo‘lib, jinsi, irqi, millati, dini ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeidan qat’iy nazar, qonun oldida tengdir», - 1 degan qoida mustahkamlanib qo‘yilgan. E’tibor berilsa, mazkur qoidada milliy hayotga, fuqarolarning milliy his- tuyg‘ulariga dahldor muhim ahamiyatga ega bir qator tamoyillar belgilab qo‘yilganiga ishonch hosil qilish mumkin. Birinchidan, fuqarolarning milliy mansubliklaridan qat’iy nazar qonun oldida tengligi mustahkamlangan; Ikkinchidan, fuqarolarning diniy, e’tiqodiy farqlaridan qat’iy nazar bir xil huquq va erkinliklarga egaligi ta’kidlangan. Diniy qadriyatlar millat ma’naviyatining ajralmas qismi ekanini inobatga oladigan bo‘lsak, mazkur qoidaning hayotiy-amaliy ahamiyati oydinlashadi. Uchinchidan, fuqarolarning irqiy tengligi qayd etilgan. Irqchilikdan g‘ayriinsoniy mafkura va amaliyotning tariximizda umuman kuzatilmaganini alohida qayd etish lozim. Ammo ayrim mintaqalarda tajovuzkor millatchilik g‘oyalari bilan qurollangan ayrim guruhlar diniy aqidaparastlik va irqchilik qarashlaridan o‘z maqsadlari yo‘lida foydalanishga urinayotganini ham unutmaslik zarur. Demak, muayyan hollarda ular omuxtalashgan shaklda ham chiqishi mumkin. Axborot globallashuvi kechayotgan bugungi kunda turli g‘oyalar hech qanday chegaralarni tan olmay kirib kelishini e’tiborga oladigan bo‘lsak, ushbu tamoyilning ahamiyati yanada yaqqol namoyon bo‘ladi. Tarixiy tajriba ko‘p millatli davlatning barqarorligi millatlararo munosabatlarga daxldor huquq va erkinliklarini to‘g‘ri belgilab qo‘yish bilan bir qatorda amaliyotda unga qanchalik rioya qilishga ham bog‘liqliginiko‘rsatadi.

Adabiyotlar : 1. O‘zbekiston Respublikasining“Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. 1997 yil 29 avgust. / “Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori” – T.: “Sharq” nashriyoti, 1998 yil. 2. O‘zbekiston Respublikasining“Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi to‘g‘risida”gi Qonuni. 1997 yil 29 avgust. / “Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori” – T.: “Sharq” nashriyoti, 1998 yil. 3. O‘zbekiston Respublikasining “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida”(Yangi tahrirda)gi Qonuni. – T.: “Adolat” nashriyoti 1998 yil 4. SH.M.Mirziyoyev Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak T. O‘zbekiston. 2017. 5. SH.M.Mirziyoyevning O‘zbekiston Respublikasi Parlamentiga Murojaatnomasi. (2017-yilda amalga oshirilgan asosiy ishlar yakuni va O‘zbekiston Respublikasini 2018-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan murojaatnoma).Xalq so‘zi.2017.23 dekabr Darslik va qo‘shimcha adabiyotlar 1. Imomnazarov M. Milliy ma’naviyatimizning takomil bosqichlari. T.: 1996 yil. 2. Abdullayev M. Madaniyatshunoslik. Farg‘ona,1998 yil. 3. Abdullayev M. Abdullayev A. Ma’naviyat va madaniyat tarixi. Farg‘ona, 1998 yil. 4. Etnomadaniyatfanidan ma’ruzalar matni. 1-qism. Farg‘ona, 2001 yil. 5. Shoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. T.: Sharq, 2001yil.

O'xshashlar

Milliy madaniyat

Milliy istiqlol va O’zbekiston madaniy taraqqiyot

Madaniyatlararo muloqot mintaqaviy konfliktlarni yechish omili. Etnoetiketda axloqiy tasavvurlarning ifodalanishi

Muomala madaniyatining milliy xususiyatlari

Madaniy taraqqiyot va ma’naviy mеrоs milliy madaniyatlar rivоjlanishining nazariy masalalari