logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Konchilik ishi
  4. Neft va gazga geologik-qidiruv ishlarining regional davri

Neft va gazga geologik-qidiruv ishlarining regional davri

Yuklangan vaqt:

25.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1382.5 KB
Ko'chirib olish
Neft va gazga geologik-qidiruv ishlarining regional davri Reja: 1. Neftgazlilikni bashoratlash bosqichi 2. Neftgazli zonalarni baholash bosqichi 3. Neftgazlilikni sifatiy baholash 4. Tektonik va peleotektonik omillar 5. Litologik-fatsial omil 6. Neftgazlilikning geokimyoviy omili 7. Neftgazlilikning geotermik omillari 8. Neftgazlilikning gidrogeologik omili 9. UV uyumlarini saqlanganlik mezonlari 10. Neftgaz hosil bo’lish jarayonlarini qayta tiklash 11. UV generatsiyalanish o’choqlarini aniqlash 12. Bashoratlangan resurslarni miqdoriy baholash Regional davrning maqsadi o’rganilmagan va yetarli darajada o’rganilmagan cho’kindi havzalar (shelflar, dengizlar), yangi noan’anaviy obyektlar, chuqurlikdagi litologik-stratigrafik komplekslarning geologik tuzilishini asosiy qonuniyatlarini aniqlash, ularning neftgazlilik istiqbollarini baholash va neft va gazga kelajakdagi ishlarning yo’nalishlarini belgilash uchun neftgaz to’planishi mumkin bo’lgan istiqbolli zonalarni aniqlashdan iborat. Regional davrda territoriyalar va akvatoriyalarning chegarasida joylashgan cho’kindi havzaning yoki uning bir qismini tuzilishi, kesimning xarakteristikasi va asosiy neftgazga istiqbolli ko’rsatkichlari aniqlanadi. Cho’kindi havzada geologikgeofizik va geokimyoviy ishlar toki kam o’rganilgan regionlar yoki katta chuqurliklarda yangi neftgazli yoki yangi istiqbolli litologik-stratigrafik komplekslar topilishi uchun geologik zamin mavjud ekan davom etaveradi. Cho’kindi havzaning yoki uning bir qismini o’rganilganlik darajasiga muvofiq regional davrning ishlari ikkita bosqichga bo’linadi. Birinchi bosqichda butun region o’rganiladi va neftgazliligi umumiy bashoratlanadi, ikkinchisida – neftgaz to’planish zonalari baholanadi. Neft va gazga geologik-qidiruv ishlari turli darajada o’rganilgan va geologik tuzilishi turli murakkablikdagi regionlarda olib boriladi. O’rganilganlik darajasiga ko’ra quyidagilar ajratiladi: kam o’rganilgan, notekis o’rganilgan va yaxshi o’rganilgan. Kam o’rganilgan regionlarda ikkita bosqichning vazifalarini yechish maqsadida regional tadqiqotlar o’tkaziladi. Notekis o’rganilgan regionlarda regional tadqiqotlarning hajmi tanlab (saylab) o’tkaziladi – ayrimlarida ikkita bosqichning vazifalari bajariladi, boshqalarida – ikkinchi bosqichning vazifalari. Yaxshi o’rganilgan regionlarda regional ishlar o’tkazilmaydi yoki chuqurlikdagi gorizontlarning neftgazlilikka istiqbollarini o’rganish yoki noantiklinal obyektlarni aniqlash bo’yicha vazifalar bajarilib kichik hajmda amalga oshiriladi. Geologik tuzilining murakkabligiga ko’ra neftgazga istiqbolli regionlar uchta guruhga bo’linadi. 1. Oddiy tuzilishdagi regionlar, bu yerda tuzilma rejalarning o’zaro mos kelishi, seysmik gorizontlarning yaxshi saqlanganligi kuzatiladi. 2. Tuzilma rejalarining mos kelmasligi, tuzli tektonikaning yuzaga kelishi bilan xarakterlanadigan murakkab tuzilishga ega bo’lgan regionlar, bu yerda kesimning tezlik o’zgaruvchanligi, kichik tezlikdagi zonalar va xalal beruvchi to’lqinlarning mavjudligi tufayli seysmorazvedka ahamiyatli qiyinchiliklarga uchraydi. 3. Juda murakkab tuzilishga ega bo’lgan regionlar tuzilma rejalarining mos tushmasligi, cho’kindi qalinlikda trapplar, ko’p miqdorda uzulmali buzilishlarning, ko’p yillik muzlagan jinslarning mavjudligi bilan xarakterlanadi, bu seysmik materiallarning sifatiga aks etadi. Agar oddiy tuzilishga ega bo’lgan regionlarda antiklinal turdagi neftgaz to’planish zonalarini aniqlashga geofizik usullar bilan, 10 km gacha seysmik profillar to’rining zichligida regional ishlarning minimal hajmi bilan erishilsa, murakkab va juda murakkab tuzilishga ega bo’lgan regionlarda bu zonalarni o’rganish uchun har bir alohida istiqbolli komplekslar bo’yicha regional ishlarning to’liq kompleksi qo’llaniladi. Seysmik profillar to’rining zichligi 5 km gacha quyuqlashtiriladi va tayanch va parametrik quduqlarning soni oshiriladi. Notuzilmali turdagi neftgaz to’planish zonalarini aniqlash bo’yicha regional ishlar istisno tariqasida lokal ko’tarilmalar fondi tugugan hollarda antiklinal turdagi uyumlarni konturlash bilan bir vaqtni o’zida olib boriladi. Neftgazlilikni bashoratlash bosqichi Bu bosqichda tadqiqotlar obyekti kam o’rganilgan yoki o’rganilmagan cho’kindi havzalar va ularning bir qismi hisoblanadi. Bu bosqichda butun cho’kindi havzaning litologik-stratigrafik komplekslarini neftgazga umumiy istiqbollari baholanadi va birinchi navbat keyingi tadqiqotlar uchun nisbatan istiqbolli maydonlar asoslanadi. Yirik territoriyalar va akvatoriyalarning neftgazliligini umumiy bashoratlash bosqichida quyidagi geologik vazifalar yechiladi: - litologik-stratigrafik komplekslar, tuzilma qavatlari, yaruslar va tuzilmaformatsion komplekslarni aniqlash, geotektonik rivojlanishini asosiy davrlarining xarakterini aniqlash, tektonik rayonlashtirish; - neftgazga istiqbolli komplekslar, neftgaz to’planishi mumkin bo’lgan zonalarni ajratish, neftgazgeologik rayonlashtirish; - neftgazga istiqbolligini miqdoriy va sifatiy baholash; - keyingi tadqiqotlarning asosiy yo’nalishlari va birinchi navbat obyektlarini tanlash. Bu bosqichning namunaviy kompleksi quyidagilarni o’z ichiga oladi: - regional darajadagi aero-, foto- va kosmik suratlar materiallarini talqin (deshifrovka) qilish; - 1:1000 000 – 1:200 000 miqyoslarda geologik, tuzilma-geomorfologik, geokimyoviy, gidrogeologik suratga olish; - 1:1000 000 – 1:200 000 miqyoslarda gravimetrik, aeromagnit suratga olish; - regional profillar sistemasi bo’yicha seysmik qidiruv ishlari; - tayanch seysmik profillarning kesishish nuqtalarida tayanch va parametrik quduqlar burg’ilash. Birinchi bosqichda cho’kindi havzalarni geologik tuzilishining umumiy xususiyatlarini o’rganish aerokosmik suratga olish fotomateriallarini talqin qilish ma’lumotlaridan keng foydalanilgan holda mayda masshtabli geologik suratga olish materiallarini tahlil qilishdan boshlanadi. Platforma regionlarining geologik tuzilishi poydevorni xaritalashdan boshlab o’rganiladi. Uning yotish chuqurligi haqidagi ma’lumotlar o’rganiladigan hududning turli regionlarida cho’kindi qoplamaning qalinligini baholash va neftgaz to’planish zonalari bog’liq bo’lishi mumkin bo’lgan buzilishlar zonalarining tektonik elementlarini ajratish imkonini beradi. Poydevorni xaritalash asosan geofizik usullar bilan amalga oshiriladi: aeromagnit va gravimetrik suratga olish va elektrorazvedka hamda xususan seysmik qidirish usullari faqatgina poydevorning relyefi emas, balki uning moddiy tarkibini ham o’rganadi. Bu tadqiqotlarning materiallaridan poydevorning tektonik sxemalarini tuzishda foydalaniladi. Cho’kindi qobiq kesimini o’rganish maqsadida – maydon bo’ylab qalinlikni, alohida litologik-stratigraqik komplekslarni kuzatish, ularning litologik, geokimyoviy, gidrogeologik, geotermik va boshqa xususiyatlarini o’rganish, neftgazlilikning to’g’ridan-to’g’ri belgilarini aniqlashtirish, kesimda neft hosil qiluvchi, kollektor va o’tkazlas qalinliklarni ajratish, va ular asosida neftgazli bo’lishi mumkin bo’lgan komplekslarda tayanch quduqlari burg’ilash va UCHN usulida seysmik tadqiqotlar o’tkazish. Regional seysmik tadqiqotlar bir-biridan 50 – 100 km masofada joylashgan profillar bo’yicha olib boriladi, murakkab bo’lgan rayonlarda esa – nuqtali zondlash bilan. Tayanch quduqlarini burg’ilash materiallari bilan to’ldirilgan seysmik qidiruv ishlari bilan anteklizalar, sineklizalar, gumbazlar, ko’tarilmalar, botiqliklar, vallar va boshqa tuzilma obyektlari va ularning geometrik parametrlarini ajratgan holda tuzilma xaritalari va qalinliklar xaritalarini tuzish yo’li bilan barcha tayanch qaytaruvchi va sindiruvchi gorizontlar bo’yicha zamonaviy tuzilmalarni xaritalash vazifasi yechiladi. Tayanch quduqlari geologik kesimni o’rganish va neftgazlilik istiqbollarini baholash uchun burg’ilanadi. Burg’ilash natijalari bo’yicha neftgazlilik bog’liq bo’lishi mumkin bo’lgan yotqiziqlarning istiqbolli komplekslarini (neftgaz yaratuvchi, kollektor qatlamlar, qoplama jinslar) tarqalishining umumiy qonuniyatlari o’rganiladi. Quduqlarni burg’ilash jarayonida organik moddalarni ko’milishi, generatsiyalanishi, migratsiyalanishi, to’planishi va uglevodorodlarni saqlanishi uchun qulay gidrogeologik, geokimyoviy va termobarik sharoitlar o’rganiladi. Noantiklinal turdagi zonalarni aniqlash odatda turli antiklinal tuzilmalarni aniqlash bilan parallel amalga oshiriladi, ayniqsa chuqur quduqlarni burg’ilash ahamiyatli qiyinchiliklar bilan bajariladigan akvatoriyalarning cho’kindi havzalarida. Regional tadqiqotlarning birinchi bosqichida bunday obyektlar aniqlashda tuzilma obyektlarini xaritalashdagi kabi namunaviy kompleksdan foydalaniladi, lekin asosiy rolni seysmorazvedkaning umumiy chuqurlik nuqtasi usullari (UCHNU) o’ynaydi. Seysmik materiallarni tahlil qilish va uni kopleks interpritatsiya qilish tarixiy- geologik modelni tuzish bilan birga olib boriladi. Fatsial (formatsion) zonallikni aniqlash natijalari bo’yicha to’lqinli maydonning amplitudalari, tezliklari va boshqa parametrlari ma’lumotlarini hisobga olgan holda neftgaz yaratuvchi jinslar, kollektorlar va qoplamalarning regional neftgazliligi bashoratlanadi. Interpretatsiyaning yakuniy davrida zonal obyektlarni aniqlash uchun tavsiya tayyorlanadi. Cho’kindi havzalarda o’tkazilgan geologik, geofizik va geokimyoviy materiallarni kompleks interpritatsiya qilish birinchi tektonik rayonlashtirish xaritasini (sxemasini) tuzish imkonini beradi, ular asosida nefgazli provensiyalar (havzalar), oblastlar hamda antiklinal va noantiklinal turdagi neftgaz to’planishi mumkin bo’lgan zonalar ajratilib neftgazgeologik rayonlashtirish amalga oshiriladi. Neftgazli zonalarni baholash bosqichi Ikkinchi bosqichning o’rganish obyektlari neftgazga istiqbolli zonalar va neftgaz to’planish zonalari hisoblanadi. Bunda quyidagi vazifalar yechiladi: - turli neftgazga istiqbolli va litologik-stratigrafik komplekslar orasidagi zonal tuzilmali munosabatlarni aniqlash; - kollektor va qoplama jinslarni xossalarining asosiy tarqalish qonuniyatlarini aniqlash; - nisbatan yirik tutqichlarni ajratish va neftgazgeologik rayonlashtirishni aniqlashtirish; - neftgazlilik istiqbollarini miqdoriy baholash; - maydonlarni tanlash va ularda izlov ishlarini o’tkazish navbatini belgilash. Ikkinchi bosqichning namunaviy kompleksi oldingi bosqich ishlarning barcha turlarini va tadqiqot usullarini o’z ichiga oladi, lekin ular kuzatishlarning zichlashtirilgan to’ri va tadqiqotlarning yiriklashtirilgan miqyoslari bilan bajariladi – 1:200 000 dan 1:50 000 gacha va undan yirikroq. Bu kompleksda yetakchi o’rin seysmik qidiruv, geologik kesimni bashoratlash bo’yicha maxsus tadqiqotlar, geofizik va geokimyoviy tadqiqotlar ma’lumotlari bo’yicha uyum turidagi anomaliyalarni aniqlash hamda profillar va tayanch seysmik profillarning kesishgan joyida parametrik quduqlarni burg’ilashga beriladi. Oldingi bosqichda aniqlangan istiqbolli neftgaz to’planish zonalari chegarasida seysmik qidirish ishlari noantiklinal tutqichlar joylashgan nisbatan yirik antiklinal zonalarni ajratish, ularning neftgazlilik istiqbollarini miqdoriy bahalash vazifasini yechadi. Seysmik qidirishning UCHN usuli bilan istiqbolli maydonning ajratilagan uchastkalarini bir me’yorda qoplagan regional profillar to’ri bo’yicha olingan ma’lumotlar bo’yicha avvalo poydevorning relyefi yuzasi tahlil qilinadi, yirik yuqori amplitudali ko’tarilgan bloklar ajratiladi, ularning chegarasida tayanch qaytaruvchi gorizontlar kuzatiladi, shu gorizontlar bo’yicha tuzilma xaritalari tuziladi. Seysmik qidirish ishlari bilan yuqori aniqlikdagi gravimagnit suratga olish bilan kompleksda tuzilmalar nisbatan to’liq va ishonchli ajratiladi. Seysmik qidiruvning muhim vazifasi paleogeografik rekonstruksiyalashni amalga oshirish yo’li bilan cho’kindi qobig’da noantiklinal tutqichlar mavjud bo’lishi mumkin bo’lgan zonalarni ajratish, cho’kindi to’planish sharoitlari va rejimini aniqlash, ularni hosil bo’lishining genetik sharoitlarini o’rganishdan iborat. Regional tugallanish zonalari vaqtinchalik kesimlarda aks etishlarning sinfazalik o’qlarini mos kelish xarakteri bo’yicha aniqlanadi. Genezisi bo’yicha bu zonalarni hosil bo’lishining ikkita usuli farqlanadi: - qirg’oq chizig’ining holatini transgressiv o’zgarish xarakteri bo’yicha. Bu holatda kesim asosan yaxshi kollektorlik xossalariga, nisbatan chuqur suvlardagi yaxshi qoplamalar hisoblangan gilli jinslarga ega bo’lgan sayoz suv fatsiyalarini pastdan yuqoriga almashinishi bilan xarakterlanadi. Bu holda aks ettiruvchilarning sinfazalik o’qlarini mos kelish xarakteri pastda yotuvchilarni almashinishi bilan xarakterlanadi. - nisbatan qari va yosh yotqiziqlar orasida burchakli nomuvofiqlik hosil bo’lishi bilan errozion kesim bo’yicha. Agar pastdagi (qari) yotqiziqlarda kollektor bo’lsa, qoplama erozion yuza yotqiziqlari esa o’tkazmas hisoblansa, unda hosil bo’lgan kollektorlarning regional tugallanish zonasi juda istiqbolli bo’lishi mumkin. Kesimlarda yotqiziqlarning sinfazalik o’qlarini xarakteri chegaralarni pastdan tutashishining almashinishi bilan aniqlanadi. Fatsial almashuvlarning regional zonalari bir vaqtda shakllangan cho’kindi fatsiyalar orasidagi seysmofatsiyalarning ba’zi bir bilvosita belgilari bo’yicha vaqtli kesimlarda shartli ravishda ajratilishi mumkin. Qadimiy shelflar chetlarida rivojlangan to’siq riflarning regional zonalari rejada ko’pincha zamonaviy yoki o’tmishdagi qirg’oq chiziqlarini takrorlaydigan, chiziqli cho’zilgan har xil balandlikdagi organogen qurilmalarni o’zida namoyon qiladi. Vaqtinchalik kesimlarda riflarning ikki tomoni bo’ylab rif orti fatsiyalarining rifga, so’ngra rif oldiga o’tadigan shelf seysmofatsiyalarini yon bag’irga qonuniy almashinishi kuzatiladi. Rif massivi odatda akslarning mavjud emasligi bilan ajralib turadi. Qumtosh tanalarning regional tarqalish zonasi ularning cho’kindi to’planish vaziyatiga bog’liq bo’lgan genezisi bilan belgilanadi. Kontinental qiyaliklar oldi sharoitlarida qum linzalari, turbidit yotqiziqlar rivojlangan bo’lishi mumkin. Shelf zonasida yaxshi kollektorlik xossalariga ega bo’lgan keng daryo tarmoqlari yotqiziqlari hamda daryo uzani, yengsimon, sayoz daryo tarmoqlari, qumli sayozliklar rivojlanadi. Cho’kindi to’planishining kontinental vaziyati uchun daryolarning qadimgi uzanini qumli yotqiziqlari xarakterli. Vaqtinchalik kesimlarda bu zonalarni aniqlash uchun seysmofatsiyalar suratlari bo’yicha cho’kindi to’planish sharoitlarini aniqlashga yo’naltirilgan seysmik fatsial tahlilning turli yo’llaridan foydalaniladi. Neftgazlilikni sifatiy baholash Sifatiy bashoratlash neftgaz hosil bo’lish va uglevodorodlarni to’planish jarayonlarini boshqaradigan asosiy omillarning rolini aniqlashga asoslangan. Aksariyat tadqiqotlar ma’lumotlariga ko’ra, bunday omillar tektonik va peleotektonik, litologik-fatsial va paleogeografik, gidrogeologik va ularning usulni geologik asosini yaratadigan neftgazlilikni bevosita va bilvosita ko’rsatkichlari hisoblanadi. Neftgazlilikning turli ko’rsatkichlarini ketma-ket va birgalikda tahlil qilish havzaning va uning alohida zonalarini geologik tuzilishi va geologik rivojlanish tarixini hamda cho’kindi qalinlikni turli qismlarining boshqalardan ajralib turadigan xususiyatlarini xarakterlovchi modellarni tuzish bilan amalga oshiriladi. Shunday yo’l bilan cho’kindi qobiqning kesimida istiqbolli regional neftgazli komplekslar, ularning ichida esa – neftgaz yaratuvchichi, kollektor va o’tkazmas qatlamlar ajratiladi. Tarixiy-genetik usulning ilmiy asosini geotermik va boshqa omillar ta’siri ostida cho’kindi jinslarning tarqoq organik moddalarining katagenetik o’zgarishi natijasida uglevodorodlarni bosqichli hosil bo’lishi asoslangan, neft va gaz hosil bo’lishining cho’kindi-migratsion nazariyasi tashkil etadi. Quyida havzalarning neftgazga istiqbolliligini aniqlashga imkon beradigan omillarning har birini va ularning ko’rsatkichlarini xarakteristikasi keltiriladi. Tektonik va peleotektonik omillar Cho’kindi havzaning neftgazlilik istiqbolini aniqlashda tektonik va paleotektonik tahlil asosiy rol o’ynaydi. Tektonik tahlil. Regional davrda cho’kindi havzani tektonik tahlil qilish uchun haqiqiy materiallar geologik-geofizik tadqiqotlar materiallari, tayanch va parametrik quduqlarni burg’ilash va kompleks geologik-qidirish ishlarini o’tkazish jarayonida olingan boshqa ma’lumotlar hisoblanadi. Bu materiallarni kompleks interpretatsiya qilish o’rganiladigan havzani neftgazlilik istiqbollariga ta’sir ko’rsatadigan muhim tektonik mezonlarni aniqlash imkonini beradi: - neftgaz hosil bo’lish va neftgaz to’planish sharoitlari bilan bir-biridan farq qiladigan cho’kindi havzalarning genetik turlari. Yosh va qadimgi platformalar, sustkash kontinental chetlarning havzalarida cho’kindi qobiq kesimida quyi riftogen qavat va yuqori riftdan keyingisi ajratiladi. Platformalarda quyi qavat o’tish oraliq avlokogen tafrogen, yuqorisi esa – plita yoki ortoplatforma deb atalgan. Sustkash kontinental chetlarning havzalarida yuqori qavat talassogen deb nolangan, faol chetlar havzalari orasida esa yoy orti va yoy oralig’i ajratiladi; - cho’kindi havzaning geologik modeli (havzaning chegaralari, poydevorning yotish chuqurligi, cho’kindi qobiqning qalinligi va uning stratigrafik hajmi, uning tuzilma qavatlari, tuzilma-formatsion zonalarning joylashishi va xarakteri, litologik-stratigrafik komplekslar (LSK), LSKlar poydevorning tuzilmasi bilan munosabati va o’zaro munosabatlari, turli tabaqadagi asosiy antiklinal va noantiklinal obyektlar, regional tanaffuslar va nomuvofiqliklarning mavjudligi, poydevor va cho’kindi qobiqning buzilganlik darajasi). Neftgaz izlov ishlarining amaliyotida isbotlanganki: neftgazli havzalarda uglevodorodlar botiqliklarda hosil bo’ladi, ulardan platforma ichidagi gumbazli ko’tarilmalarda joylashgan neftgaz to’planish zonalariga; lokal tuzilmalarning kamarlar, pog’onalar, zanjirsimon murakkablashgan, tugallanish va litologik almashinish, stratikrafik nomuvofiqlik uchastkalari va shu kabi egikliklar va botiqliklarning bortlariga; botiqliklardagi ko’tarilma uchastkalariga; uzilmali buzilishlar rivojlangan zonalarga migratsiyalanadi. Neft va gaz to’plamlarini ochish istiqbollari asosan yirik ko’tarilmalar va ular bilan tutash bo’lgan chekka-plitali botiqliklar, tog’ oldi botiqliklari va sustkash chetlarning geotektonik holatiga bog’liq. Bundan tashqari, dengiz sathining tebranishi, iqlim o’zgarishi, okean oqimlarining xarakteri, suvlarning sho’rligi, cho’kmalarning moddiy tarkibi, biomahsuldorlik, organik moddalarning miqdori, sifati va ko’milish sharoiti, uning katagenezi, termogidrobarik sharoiti ham ma’lum bir darajada tektonikaning funksiyasi hisoblanadi. Tektonika butun cho’kindi havzaning morfologiyasini, uning qismlarini tuzilish xususiyatlarini, neftgaz to’planishi mumkin bo’lgan zonalar va konlarning turlarini belgilaydi. Cho’kindi havzaning tektonik holati shu havzaning rivojlanishini umumiy yo’nalishini oldindan belgilaydi. Bu neft va gazning generatsiyalanishi va ularning migratsiyalanishi hamda to’planish jarayonlarini nazorat qiluvchi cho’kindi formatsiyalarni tashkil qiladiganlarning xarakterida o’z aksini topadi. Paleotektonik tahlil. Cho’kindi havzalarning neftgazlilik istiqbollarini ishonchli baholash uchun faqatgina u yoki bu turga genetik mansubligini aniqlaydigan zamonaviy tuzilmani emas, balki geologik tarixini, ya’ni havzalarning paleoturini ular uchun xarakterli bo’lgan rivojlanishining har bir ketma-ket bosqichida mavjud regional neftgaz hosil qilish manbalari va neftgaz to’planish zonalari hamda ularni vaqt va fazodagi munosabatini aniqlash lozim. Cho’kindi havzalarning tektonik rivojlanishini tiklash cho’kindi qobiq kesimini tashkil etuvchi alohida LSKlarning qalinliklarini tahlil qilish yo’li bilan amalga oshiriladi. Qalinliklar usuli cho’kish jarayonlarini cho’kindi to’planish jarayonlari bilan to’ldirilishi haqidagi tasavvurlarga asoslangan. Bu holda to’plangan cho’kindilarning qalinligi cho’kindi havzaning shu yoki boshqa qismlarini cho’kish miqyosi va jadalligiga mos keladi. To’ldirilgan cho’kish asosan platformalarda kuzatiladi, to’ldirilmagani esa – chuqur okean sharoitlarida. Ma’lum bir yoshdagi qatlamlarning qalinliklarini fazoviy joylashish sharoitlarini o’rganish uchun qalinliklar xaritasi (izopaxit) tuziladi. Izopaxit xaritasi chuqur burg’ilash va seysmik qidiruv materiallari bo’yicha tuziladi. Qalinliklar xaritasini tahlil qilish o’rganiladigan havza chegarasidagi turli uchastkalarning cho’kish amplitudasini miqdoriy baholash mumkin. Tog’ jinslari komplekslarining maksimal qalinligi havzaning ma’lum bir davri mobaynida hosil bo’lgan paleobotiqliklar va paleoegiklarga, minimallari esa – paleogumbazlar va paleoko’tarilmalarga mos keladi (6.1-rasm). rasm. Yura kompleksining qalinliklar xaritasi O’rganiladigan havzaning tektonik rivojlanish tarixini o’rganish uchun odatda bir nechta LSKning qalinliklar xaritasi tuziladi. Qalinliklarning o’zgarishi turli, bir xil zichlashmaganlik va boshqa omillar bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Bu omillarni ta’sirini chiqarib tashlash uchun tahlil qilinayotgan komplekslarning stratigrafik oralig’ini kesimning yondosh qismlari bilan birlashtirgan holda oshirish lozim. rasm. Yura va bur komplekslarining yig’ma qalinliklar xaritasi – paleotuzilma xarita O’rganiladigan havzalarning geologik rivojlanish xususiyatlarini aniqlash uchun ko’pincha yig’ma qalinliklar xaritasi yoki paleotuzilma xaritalari tuziladi. Bu xaritalar ham qalinliklar xaritasidagi kabi ma’lumotlar bo’yicha quduqlar yoki seysmik profillarni joylashish sxemasiga ma’lum geologik davrning yakunida to’plangan litologik-stratigrafik komplekslarning yig’ma qalinliklari tushirilib tuziladi. Qalinliklarning yig’ma ko’rsatkichlarini interpolyatsiya qilish natijasida o’rganiladigan LSKlarning quyi chegarasini cho’kishi haqida va geologik tarixning ko’rib chiqiladigan davrlardan har birining yakunida bu chegaraning relyefini evolyutsiyasi haqida guvohlik beruvchi izopaxitlar o’tkaziladi (6.2-rasm). Aksariyat hollarda peleotuzilma xaritalari lokal tuzilmalarni shakllanish tarixini o’rganishda ularning hosil bo’lish vaqtini va vaqt bo’yicha keyingi o’zgarishini aniqlash maqsadida tuziladi. Tuzilmalarning amplitudasini vaqt bo’yicha o’sishini o’rganish uchun ko’tarilmaning o’sish grafigi tuziladi. Buning uchun absissa o’qiga mutloq geologik vaqt, ordinata o’qiga esa turli vaqtdagi ko’tarilish amplitudasi tushiriladi. Haqiqiy materiallar chegaralanganda paleotuzilma xaritalar o’rniga cho’kindi havzaning yo’nalishiga ko’ndalang paleotektonik (paleotuzilma) kesmalar tuziladi (6.3-rasm). rasm. Paleotektonik kesma Bu modellar uchun boshlang’ich materiallar zamonaviy geologik, seysmogeologik yoki vaqtinchalik seysmik kesimlar hisoblanadi. Peleotektonik tahlil uchun kesmalarda qalinligi fazoda o’zgaruvchan (lekin yuvilish yoki notekis zichlashish, yoki kengayish (organogen qurilmalarni o’sish diaprizmasi) hisobiga emas) stratigrafik oraliqlar (yarus, bo’lim) tanlab olinadi. Kesmalarni tuzish har bir LSK uchun amalga oshiriladi. Paleotektonik kesmalar har bir LSK poydevorida paleorelyefni aniq qayd etadi, u yoki bu vaqt oralig’ining yakunida qalinliklar jamlanib olinadigan paleokesmalar esa – cho’kindi havza shakllanishining butun geologik tarixi mobaynida o’rganiladigan kompleksni quyi chegarasining evolyutsiyasi (poydevorning yuzasi, reper gorizonti, tayanch qaytaruvchi gorizont). Paleokesmalarning afzalligi ularning ko’rgazmaliligi, kamchiligi esa – tuzilma elementlarining fazodagi evolyutsiyasining kam axborotliligi hisoblanadi. Paleotektonik kesmalar tuzish metodikasi. Kesmalar tuzishda ularning masshtabi xarita yoki sxemaning miqyosidan kelib chiqib tanlanadi (zarur bo’lganda u yiriklashtirilishi mumkin), vertikal miqyos tekislash sathiga xatolikdan yiroqlashish uchun minimal tanlanadi. Paleotektonik kesim tuzishda cho’kindi to’planish borayotgandan pastdagi yuza (batimetrik sath, kompensatsiya sathi) gorizontal chiziq sifatida qabul qilinadi. Shunday yo’l bilan, cho’kindi qobiqning navbati bilan o’rganiladigan stratigrafik bo’linmalaridan ( Є , O, S, D, C, P, T) har birining ustki yuzasi gorizontal chiziq deb qabul qilinadi va undan pastga quyi yotuvchi yotqiziqlarning qalinligi qo’yiladi. Buning natijasida geologik tarixning ma’lum bir davriga bir qator stratigrafik bo’linmalarning (yaruslar, svitalar, gorizontlar) chegaralarini holati shakllantiriladi. Bizning shartli kesimimiz holatida tuzish uchun birinchi yuza kembriyning ustki yuzasi (ordovikning ostki yuzasi) bo’ladi. Uni “nol” sath sifatida qabul qilamiz. So’ngra pastga to’plangan cho’kindilarning qalinligini qo’yamiz. Poydevor blokli tuzilishga ega ekanligi va hamma bloklar quduqlar bilan ochilmaganligi tufayli tuzish aniqliligini oshirish uchun shartli quduqlar qo’yamiz ( У 1, У 2 va У 3). Shu maqsadda cho’kindi qobiqning butun qalinligini ochmagan shartli quduqlarni uzuq chiziq bilan uzaytiramiz. Shartli quduqlarni haqiqiy quduqlardan farqlash uchun uzuq chiziqlar bilan belgilaymiz. Barcha quduqlarda (haqiqiy va shartli) to’plangan cho’kindilarning qalinligini qayd qilamiz va belgi qo’yamiz. Poydevor blokli tuzilishga ega bo’lganligi sababli belgilar bloklarning holatini bildiradi, shunga muvofiq chiziqlar tutashtiriladi. Shu yo’l bilan ordovikning boshlanishida (kembriyning yakunida) paleotektonik kesim olinadi (rasm). rasm. Ordovikning boshlanishida (kembriyning yakunida) paleotektonik kesim So’ngra silurning boshlanishida (ordovikning yakunida) paleotektonik kesim tuzamiz. Gorizontal chiziq ordovikning ustki yuzasiga (silurning ostki yuzasiga) mos keladi. Undan pastda navbati bilan ordovik, so’ngra silurning qalinligini qo’yamiz. Hosil bo’lgan belgilarni tutashtiramiz (rasm). rasm. So’ngra silurning boshlanishida (ordovikning yakunida) paleotektonik kesim Devonning boshlanishida (silurning yakunida) paleotektonik kesim tuzish uchun “nol yuza” sifatida silurning ustki yuzasini qabul qilamiz. Quduqlarda yotqiziqlarning qalinligini qayd qilamiz, belgilarni tutashtiramiz (rasm). rasm. Devonning boshlanishida paleotektonik kesim Shu yo’l bilan navbatdagi stratigrafik bo’linmalari uchun paleotektonik kesim tuzamiz. Karbonning boshlanishida (devonning tugashida) (rasm). rasm. Karbonning boshlanishida paleotektonik kesim Permning boshlanishida (kabonning tugashida) rasm). rasm. Permning boshlanishida (kabonning tugashida) paleotektonik kesim Triasning boshlanishida (permning tugashida) (rasm). rasm. Triasning boshlanishida (permning tugashida) paleotektonik kesim Yuraning boshlanishida (triasning tugashida) (rasm). rasm. Yuraning boshlanishida (triasning tugashida) paleotektonik kesim Havzada tektonik egilish (yoki cho’kindi to’planish) tezligi ham cho’kindi havza turini identifikatsiyalash, shuningdek organik moddalarni saqlanish sharoitlari va turli fazaviy holatdagi UVlarni keyingi generatsiyalarini aniqlash uchun muhim mezon hisoblanadi. Cho’kish tezligini aniqlash uchun ordinatalar o’qi bo’ylab joylashtirilgan turli LSKlar qalinliklari ko’rsatkichini ularning hosil bo’lishini abssissalar o’qida ko’rsatilgan mutloq vaqtga bo’lgan holda grafiklar tuziladi. Cho’kindi havzalarning rivojlanish tarixida faqatgina cho’kish davrlari emas, balki ko’tarilish davrlari ham bo’ladi. Cho’kindi to’planishidagi tanaffuslar va yuvilishlar cho’kindi qoplama kesimida paleogeologik xaritalarni tuzish yo’li bilan qayd etiladi. Bunday xaritalar regional nomuvofiqlik yuzasigi chuqur quduqlarni burg’ilash, ochilmalar, seysmorazvedka materiallari ma’lumotlari bo’yicha LSKlar chegaralarini tushirish natijasida tuziladi. Paleogeologik xaritalar ko’tarilmalarning yo’nalishi va taxminiy amplitudasini, stratigrafik sinf tutqichlarining shakllanish mumkinligi hamda shakllangan uyumlarning saqlanganligini baholash imkonini beradi. Cho’kindi havzani vertikal tektonik harakatlarning jadalligi bo’yicha rayonlashtirish uning evolyutsiyasi va neftgazlilik istiqbollari haqida fikr yuritish imkoniyatini yaratadi. Bunda: - neftgaz to’planishi uchun qadimgi joylashuviga nisbatan va cho’kindi havzaning uzoq cho’kish holatida to’xtovsiz konsidementatsion o’sgan yirik ko’tarilmalar (zonal va lokal) nisbatan qulay hisoblanadi. Cho’kindi havza ichida yirik ko’tarilmalar konsidementatsion o’sganda ham stratigrafik va litologik neftgaz to’planish zonalari hosil bo’ladi; - havzaning cho’kindi tog’ jinslarini katta qalinligi neftgazlilikning keng stratigrafik ko’lamini oldindan belgilaydi; - havza chegarasida tuzilma elementlari bo’ylab neft va gaz to’plamlarining joylashishi havzaning katta chuqurlikdagi qismlaridan uning yon bag’ir qismlariga va havza ichidagi tuzilmalarga UV migratsiyasi bilan bog’liq bo’lgan regional qonuniyatlarga bo’ysunadi, bunda migratsiyalanish yo’llarida har xil turdagi neftgaz to’planish zonalari hosil bo’ladi; - havzaning yon bag’ir qismlarida UV uyumlari asosan kollektor qalinliklarning tugallanish (qiyilish) zonalari bilan bog’liq; - botiqliklarning ko’proq cho’kkan qismlarida ham yo’nalishi bo’yicha barqaror bo’lmagan qumtoshlar, alevrolitlar va argillitlarning tiqin shaklidagi turining ritmik navbatlanadigan qalinligida litologik ekranlangan uyumlarning rivojlanish zonasi hosil bo’ladi; - mahsuldor gorizontlarida harorat va bosim to’yinganlik ko’rsatkichlari fonidan kamaymagan havzalar aksariyat neftli sifatida qaralishi lozim; - aksincha, chegarasida cho’kish davriy ravishda jadal ko’tarilishlar bilan almashgan harakatchan cho’kindi havzalarhar xil turdagi uyumlarning murakkab kombinatsiyalari bilan xarakterlanadi: yuqori gorizontlarda – gaz, gazkondensat va neft uyumlari, chuqurliklardagilarida esa – gazkondensat, neftgazkondensat va neftkondensat uyumlari. Cho’kindi havzalarning neftgazliligini aniqlashda tektonik xarakteristikasi bilan bir qatorda havzaning tuzilishida ishtirok etadigan cho’kindi formatsiyalarning xarakteristikasini hisobga olish lozim. Formatsiyalar usuli yer qobig’ining yirik territoriyalarining rivojlanish rejimini aniqlovchi nafaqat vertikal, balkigorizontal harakatlarni ham yuzaga kelish xarakterini o’rganish imkonini beradi. Formatsiya deganda, yer qobig’ining asosiy tuzilma elementlari rivojlanishini ma’lum davrlarida hosil bo’ladigan turli tog’ jinslarining qonuniy va tabiiy mujassamligi tushuniladi. Rayonning o’tmishdagi geografiyasini tavsiflovchi fatsiyalardan farqli ravishda, formatsiyalar o’tgan geologik davrlarning peleotektonik sharoitlarini aks ettiradi. Formatsiyalar tarkibiga odatda bir nechta fatsiyalar kiradi, shuning uchun formatsiyani fatsiyalar kompleksi sifatida qarash mumkin. Formatsiyalarning qiyofasini belgilovchi asosiy omillar tektonik rejim, uning bosqichlari, paleogeografiya va ba’zi hollarda vulkonizm hisoblanadi. Oldingi egikliklarning platforma va geosinklinal (burmali oblastlar) formatsiyalar ajratiladi. Formatsiyalar usulidan foydalanishda formatsion konlonkalar tuziladi, ular asosida formatsion xaritalar va formatsion profillar (qatorlar) tuziladi. Cho’kindi havzalarning neftgazliligini bashoratlashda litosferaning global evolyutsiyasi (litosfera plitalari tektonikasi) omillarini hisobga olish lozim, ulardan asosiylari riftogenez, kontinental va okean litosfera plitalarining siljishi, okean qobig’ining subduksiya va obduksiyasi, kontinentlarning to’qnashishi va ularning chekkalarini transformatsiyasi. Bu geodinamik jarayonlar sedimentogenez vaziyatlarni, paleogeografik va iqlim sharoitlarini, yer qa’ri va yuzasining paleomorfologiyasini, geotermal va gidrogeologik rejimlarni o’zgarishini ta’minlaydi. Cho’kindi to’planishining paleogeodinamik vaziyati jinslarning moddiy tarkibi, turi, organik moddalarni miqdori va saqlanish sharoitini belgilaydi, keyingi geodinamik rejim esa UV ning generatsiyalanishi, migratsiyalanishi, to’planishi va saqlanishi, tutqichning turi, kollektor jinslar va qoplamalar, tabiiy saqlagichlarning evolyutsiyasiga ta’sir ko’rsatadi, yakuniy natijada UV xomashyosining boshlang’ich geologik resurslarini aniqlaydi. Geodinamik rejim cho’kindi havza chegarasida issiqlik tashilishi va qayishqoq plastik deformatsiyalar bilan bog’liq bo’lgan bir xil bo’lmagan geoharoratli maydonni yuzaga keltiradi. Ma’lumki, jinslarning deformatsiyanish jarayonida organik moddalarning o’zgarishi va UV larni generatsiyalanishining boshlang’ich harorati pasayadi. Geodinamik yondoshuv ajratilgan elementlarni genetik asosda turli belgilari bo’yicha tasniflash imkonini beradi: fazoviy oriyentirlash, yoshi, faollashish ketma-ketligi, morfologiyasi va o’lchamliligi, kinematikasi, jinslarning zamonaviy faolligi va yuklama-deformatsion holati, zaxiralarning taqsimlanish kattaligiga ta’sir etuvchi kollektorlik va izolyatsiyalovchi xossalari bilan va sh.k. Sustkash chet (chekka) komplekslari uchun qalinliklarning taqsimlanishi, cho’kindilarning fatsial tarkibi va neftgazlilik sharoitlari aksariyat shu chetning evolyutsiyasi xarakteri bilan belgilanadi, xususan, yirik daryo tarmoqlarining rivojlanishi bilan, boshlang’ich bosqichda esa – sohil bo’ylab kontinent-okean chegarasida ko’milgan vulqon tizmasi yoki poydevorning gorst tizmalari ko’rinishidagi to’siqlarni mavjudligi yoki yo’qligi bilan. Bunday to’siqlar rift davridan spredingga o’tish bosqichida cheklangan suv almashinish sharoitlarini uzoq vaqt saqlanishiga imkoniyat yaratadi, bu neftgaz hosil qiluvchi qalinliklarning yuzaga kelishi uchun qulay sharoitlar yaratadi. Qoplab yotuvchi yotqiziqlarda bu tuzilmalar bilan odatda to’siq riflari, tuz-gumbaz vallari, tugallanish, qiyqilish, fatsial almashinish zonalari bog’liq. Bu obyektlar sustkash chetlarning cho’kindi havzalarida yirik neftgaz to’planish zonalari bo’lishi mumkin. Bu qonuniyatlarni hisobga olish kelajakdagi geologik-qidiruv ishlarini maqsadga yo’naltirilgan holda olib borishga imkon yaratadi. Jahon neft sanoatining yuzaga kelishi bog’liq bo’lgan orogen obyektlar neftgazlilik nuqtai nazaridan hozirgacha o’zining muhim ahamiyatini yo’qotmadi va qaytadan o’ziga neftchi geologlarning diqqatini tortmoqda. Keyingi yillarda jahonning ko’pchilik regionlarining tuzilishi va neftgazliligi haqidagi geologik-geofizik axborot va bu materialni litosfera plitalari tektonikasi pozitsiyasi tomonidan interpretatsiya qilish orogenlarning neftgazlilik istiqbollarini baholashga yangicha yondoshishga imkon yaratdi. Orogen oblastlarning neftgazlilik istiqbollari, tog’ oralig’i va tog’ oldi cho’kindi havzalari chegarasida rivojlangan molassali komplekslar bilan chegaralanmasligi oydinlashdi. UV larning ahamiyatli zaxiralari orogengacha kompleks yotqiziqlarida to’plangan. Bu nuqtai nazardan “platforma poydevorida” burmalangan inshoatlarning tashqi zonalari, ayniqsa karbonat kesim sharoitlarida katta qiziqishni o’zida namoyon qiladi; ustsurilma mintaqalar, har xil turdagi o’tmishdan qolgan tog’ oralig’i botiqliklari. Orogen mintaqalarning har biri o’zining evolyutsiyasi bilan xarakterlanadi, ko’pincha uning turli qismlarida turlicha juda uzoq. Plitalar tektonikasi uning alohida qismlarining neftgazlilik istiqbollarini baholashga ilmiy asoslangan holda yondoshish hamda geologik-qidiruv ishlarining yangi noan’anaviy yo’nalishlari va oqilona metodikasini tanlash imkonini beradi. Litologik-fatsial omil Fatsiyalar usuli tarixiy geologiyaning ma’lum vaqt oralig’ida cho’kindi to’planishining fizik-geografik muhitini qayta tiklash va o’rganilayotgan cho’kindi havzada tuzilma elementlarining shakllanish tarixini aniqlash imkonini beradigan asosiy usullardan biri hisoblanadi. Geologik adabiyotlarda “fatsiya” so’zi geologiya iborasi bilan bir vaqtda paydo bo’lgan. Geologik adabiyotlarda umumiy qilingan “fatsiya” tushunchasi yo’q. Hozirgi vaqtda 100 dan ortiq turli ta’riflar mavjud. “Fatsiya” tushunchasi dastlab 1610-yil Daniyalik olim N. Steno ishlarida ko’rilgan. Fatsiya so’zi lotincha “facies” (ko’rinish, qiyofa) so’zidan kelib chiqqan. Fatsiya aksariyat tadqiqotchilarning aniqlashi bo’yicha – bu bir vaqtda hosil bo’lgan yotqiziqlardan tarkibi va hosil bo’lishining fizik-geografik sharoitlaridan farq qiladigan yotqiziqlar kompleksidir. Bu sharoitga muvofiq dengiz, kontinental fatsiyalar va ular orasidagi o’tish vaziyatlari ajratiladi. Kontinental sharoitlarning fatsiyalari asosan relyef va iqlimga bog’liq. Relyef fatsiyalarning xilma-xilligini, qisqa masofalarda ularning qalinligini keskin o’zgarishini belgilaydi. Relyefning ajralganlik darajasi cho’kindi materialning hosil bo’lishi, uning ko’chirilish masofasi va shakli, uning to’planish shakli, tarkibi va uning tuzilma xususiyatlarini yuzaga keltiradi. Iqlim nurash qobig’i va tuproqni shakllanishi, qalinligi va turi, namlanganlik darajasi, suv oqimlari va kontinental ichi suv havzalarining mavjudligi va xarakteri, organik dunyoning turi va xilma-xilligini belgilaydi. Kontinental fatsiyalar asosan yirik bo’lakli, qumtoshli, gilli va gohida karbonatli va sulfatli yotqiziqlar bilan xarakterlanadi. Organik qoldiqlar orasida umurtqalilar va ko’mirli aralashmalar ko’rinishida o’simliklar qoldiqlari uchraydi. Dengiz fatsiyalari kontinent oldi va pelagik turlarga bo’linadi. O’z navbatida kontinent oldi fatsiyalari sustkash va faol turdagi kontinental chetlar fatsiyalariga bo’linadi. Sustkash chetlar fatsiyalari shelf, kamar, kontinental yon bag’ir, tog’ etagi, abissal tekisliklarni o’z ichiga oladi. Cho’kindi to’planish sharoitlariga ko’ra shelf ikki qismga bo’linadi: sayoz suv va nisbatan chuqur suv. Sayoz suv (chuqurligi 70 m) dengizning to’lqinlanishi, cho’kmalarning loyqalanganligi, bo’lakli materialning tashilishi va saralanishi, oksidlanuvchi sharoit, bentos organizmlarning serobligi, suv o’tlari bilan xarakterlanadi. Gumid iqlim sharoitlarida nisbatan keng tarqalgan sayoz suv yotqiziqlari: qumtoshlar, alevrolitlar va gillar. Arid iqlimda karbonat jinslar keng tarqalgan: ohaktoshlar, dolomitlar va organogen-bo’lakli xillari. Yotqiziqlarning teksturasi gorizontal qatlamli, ba’zan qiyshiq qatlamli. Sayoz suv yotqiziqlari orasida organogen qurilmalar keng rivojlangan: qatlamli-biostromlar va tepasimon-biogermalar (riflar). Riflar shaffof va issiq sho’rlanganligi me’yoridagi suvda jadal gidrodinamik sharoitlarda hosil bo’ladi. Nisbatan chuqur suv fatsiyalari, sokin gidrodinamika ahamiyatli uzunlikdagi va litologik tarkibi barqaror yotqiziqlarni shakllanishiga imkon yaratadigan 70-200 m chuqurliklarda hosil bo’ladi. Bu zonada gilli cho’kindilar nisbatan ko’p tarqalgan, qumtosh-alevrolitli cho’kindilar esa faqatgina oqim zonalarida uchraydi. Issiq iqlim zonalarida katta qalinlikdagi xemogen ohaktoshlar hosil bo’ladi, sovuq iqlim zonalarida esa – kremniyli yotqiziqlar va fosforitlar. Teksturasi yupqa va to’g’ri qatlamli. Shelf yotqiziqlari katta miqdorda organik moddalarga (domanikitlar, kukersitlar, bajenitlar va b.) ega bo’ladi. Shelfning qirg’oq zonalarida oqimning gidrodinamik faolligi tufayli asosan qumtoshli yotqiziqlar to’planadi, terrigen yemirilish mavjud bo’lmaganda tropik kengliklarda to’siqli riflar hosil bo’ladi. Gumid iqlim zonalarida yirik daryolarning quyilish joyi atrofida turli xil terrigen cho’kindilar yotqiziladi. Tropik kengliklarda bo’lakli material chegaralangan miqdorda tushganda karbonat va karbonat-gilli cho’kmalar yotqiziladi. Yuqori kengliklarda kremniyli va kremniy-gilli cho’kindilar to’planadi. Etaklarida o’pirilish-siljish va ayniqsa relyefning salbiy shakllarida – daryolarning quyilish joyidan bo’lakli materiallar keladigan vodiylarda turbidit fatsiyalar to’planadi. Bo’lakli materialning katta qismi yaxshi kollektorlik xossalariga ega bo’lgan, asosan qumli materiallardan iborat chuqur suvli chiqish konuslari shakllanadigan vodiyning quyilish joyiga olib chiqiladi. Chiqish konuslaridan tashqaridagi etakda planktonlar bilan boyigan gilli yoki alevrit-gilli loyqalar hosil bo’ladi. Faol chetlarning fatsiyalari chekka, tavoqsimon, dengiz, qirg’oq yoylari, chuqur suv tarnovlari yoki tog’ burmalanish inshoatlarining kontinental yon bag’irlari kabi morfotuzilmalarda shakllanadi. Pelagik fatsiyalar okeanlarning abissal zonasida keng tarqalgan. Bu zona tubining relyefi juda ajralib ketgan (tarnov, qirg’oq, tog’liklar, o’rta okean cho’qqilari) bo’lib cho’kindilarning tarkibini belgilaydi. Keng tarqalgan fatsiyalar organogen ohaktosh, kremniyli va poligen gillar. Okeanning quruqlikdan uzoqlashgan oblastlari qizil chuqur suv gillari bilan qoplangan. Sayoz suv sharoitlarida gillar ohaktoshli planktonogen cho’kindilar bilan almashinadi. O’tish zonalarining fatsiyalari qirg’oq oldi-dengiz, kurfaz va qo’ltiq hamda daryo tarmoqlari yotqiziqlarini o’z ichiga oladi. Qirg’oq oldi-dengiz fatsiyalari doimiy kenglikka ega bo’lmaydi, qoyali qirg’oqlarda bir necha metrlardan nishablarida 25 km gacha o’zgaradi. Ko’tariluvchi-qaytuvchi oqimlar bilan hosil bo’ladigan mayda donali qumlar, alevrolitlar va gillarning navbatlanishi bilan namoyon bo’lgan akkumulyativ cho’kindi jinslar hosil bo’ladi. Tropik gumid zonalarda bu fatsiyalar karbonat cho’kindilardan tashkil topgan, arid zonada esa cho’l sohillar bo’ylab qumlar, alevritlar yoki gillar to’planadi. Fatsial tahlilning asosiy vazifasi – rayonlarning fizik-geografik vaziyatini geologik vaqtning ma’lum bir oralig’i uchun tiklashdan iborat. Hodisalar va vaziyatlarni qayta tiklashning barchasi cho’kindi to’planishining zamonaviy sharoitlariga tayanadi. Ammo, aktualizm prinsipinidan foydalanib, geologik jarayonlarning umumiy evolyutsiyasini hisobga olmaslik mumkin emas. Fatsial tahlil uchun quyidagilar zarur: cho’kindi jinslarning litologiyasi, geokimyosini o’rganish; organizm qoldiqlarining hayot faoliyati; bir yoshli yotqiziqlarning fazoda o’zgaruvchanligini aniqlash; geologik-geofizik ishlarning ma’lum bir bosqichida cho’kindi havzada o’tkazilgan geologik-geofizik va geokimyoviy tadqiqotlar ma’lumotlari asosida cho’kindi tanalarning shakllari, ularning tuzilishi va bir yoshdagi boshqa tanalar bilan munosabatini o’rganish. Bu tahlilning asosiy grafik hujjatlari quyidagilar hisoblanadi: - fatsial (paleogeografik) xaritalar; - litologik-fatsial xaritalar; - litologik-fatsial kesmalar; - qumtoshlanganlik, gillanganlik, karbonatlanganlik xaritalari; - granulometrik parametrlarni o’zgarish sxemasi va b. O’rganilayotgan LSK ning fatsial xaritasi cho’kmalarning taqsimlanishini ularning to’planish sharoitlarini izohi bilan tasvirlaydi. Bu xaritadan oldin shu stratigrafik gorizontning litologik-fatsial xaritasi tuziladi. Paleogeografik vaziyatini aniqlash uchun jinslarning faunaviy va litologik xarakteristikasidan foydalanish lozim (qumlanganlik, saralanganlik xaritasi, granulometrik parametrlarni o’zgarish sxemasi va b.). Fatsial xaritaga ular yordamida yotqiziqlarning litologik xarakteristikasini joylashtirish maqsadga muvofiq. Fatsial xaritalar fatsial zonalarning yo’nalishiga ko’ndalang joylashtirilgan bir nechta fatsial kesmalar bilan to’ldiriladi. Kesmalarda ko’pchilik fatsial zonalar nisbatan ko’rgazmali va xaritada ularning holatini aniqlashtiradi hamda kesimdagi fatsial o’zgarishni, tuzilishining davriyligi va cho’kindi to’planish sharoitining vaqt bo’yicha o’zgarishini tasvirlaydi. Fatsial kesim tuzishda stratigrafik kompleksning chegarasi tekislanadi va kuzatish nuqtalarida (quduqlar) pastga muvofiq miqyosda qalinliklar qo’yiladi, quyi chegaralar tutashtiriladi va LKS ning bu chegaralari ichida fatsial ma’lumotlar tushiriladi. Ammo, tez cho’kish natijasida to’plangan akkumlyativ cho’kmalar (barlar, riflar va b.) uchun yuqori chegarani tekislash cho’kindi to’planishining real vaziyatini buzib ko’rsatadi. Bunda barlar, riflar pastga o’sgan bo’lib qoladi. Bunday hollarda fatsial kesimlarni paleogeomorfologik asosda tuzish, ya’ni quyi chegaradan yuqoriga tomon tuzish lozim. Fatsial xaritalar va kesimlar paleogeografik xaritalarni tuzish uchun asos bo’lib xizmat qaladi, unda quyidagilar ko’rsatiladi: quruqlik va dengizning joylashgan o’rni, yer yuzasi va suv osti relyefining xarakteri; daryo, ko’llarning joylashishi; suv havzalarining turi va sho’rlanganligi; cho’kindilarning tarkibi, qalinligi, litologiyasining o’zgarish xarakteri. Cho’kindi havzalar neftgazliligining asosiy litologik-fatsial mezonlari quyidagilar hisoblanadi: neftgaz hosil qiluvchi jinslar, kollektor jinslar va qoplamalar hamda geomorfologik tutqichlar hosil bo’lishi uchun qulay fizikgeografik sharoitlarning mavjudligi. Cho’kindi jinslarni fatsial o’rganish ularning neft va gaz ishlab chiqarishi mumkin bo’lgan yoki ishlab chiqargan yotqiziqlari va zonalarini aniqlash, ya’ni yangi hududlarning neftgazga istiqbollarini ilmiy bashoratlash, UV ning generatsiyalanish hajmini baholash (bashoratlangan resurslar) va boshqa geologik tadqiqotlar bilan kompleksda umumiy shaklda flyuidlarning migratsiyalanish yo’li va yo’nalishini aniqlash va nisbatan istiqbolli rayonlarni ajratish imkonini beradi. Neftgaz hosil qiluvchi yotqiziqlarning shakllanishini umumiy nisbatan xarakterli mezonlari quyidagilar hisoblanadi: - erkin kislorod bo’lmagan geokimyoviy vaziyatli subakval muhitda to’planish; - ularda asosan sapropel (balchiq, chirindi) yoki gumus-sapropel tabiatga ega bo’lgan organik moddalarning yuqori miqdori; - tarqoq organik moddalar tarkibida bitumoidlar va neft qatori uglevodorodlarining yuqori miqdori. Neftgaz hosil qiluvchi jinslarni shakllanishi uchun eng qulay sharoit gilli minerallarning pellitli (changsimon) cho’kmalari hisoblanadi. Pellitli neftgaz hosil qiluvchi jinslarga gillar va argillitlar, gilli-karbonat, gilli-kabonat-kremniyli (bajenitlar, domanikitlar) jinslar kiradi. Bu neftgaz hosil qiluvchi qalinliklarni yuzaga kelishi cho’kindi to’planishining paleogeografik vaziyati va organik moddalarning ko’milish turi bilan bog’liq, xususan: issiq iqlim, yuqori dengiz sathi, yuqori biomahsuldorlik, anaerob tiklanuvchi sharoit, organik moddalarni cho’kmalarda saqlanishiga imkon beradigan sharoitlar bilan bog’liq. Litologik-fatsial tadqiqotlar kollektor jinslar, qoplamalarni bashoratlash va ularning sifatini baholash uchun asos hisoblanadi. Bundan tashqari, fatsial tadqiqotlar izlash, neftgaz qazib chiqariladigan va yangi regionlarda juda dolzarb bo’lgan noantiklinal tutqichlarning ko’p turlarini (litologik, paleogeomorfologik) bashoratlash va ajratishga asos bo’lib xizmat qiladi. Noantiklinal tutqichlarni bashoratlash va izlashga o’tish mahsuldor komplekslarning hosil bo’lish sharoitlari va bu sharoitlarning lateral o’zgarishini bilishni talab qiladi. Noantiklinal tutqichlarni bashoratlashda cho’kindi to’planishining fizikgeografik sharoitlarini fatsiyalar va cho’kindi tanalarning morfologiyasi bo’yicha qayta tiklash muhim hisoblanadi. Bunday tutqichlarning hosil bo’lishida (allyuvialdelta, bar va rif) cho’kindi materialni to’planish jarayoni muhim ahamiyatga ega. Bu bir vaqtni o’zida o’ziga xos ichki tuzilishga va tutqich bo’ladigan shaklga ega tabiiy saqlagich hosil bo’lishiga olib boradi. Qadimgi ko’milgan relyefning ijobiy shakli bilan bog’liq bo’lgan UV tutqichlari paleogeomorfologik nomini olgan. Ular yoki sedimentogenez yoki postsedimentogenez bosqichida hosil bo’ladi. Birinchi holatda yoxud relyefning akkumulyativ shakllar (riflar, barlar, bar vallari), yoxud erozion (suv hosil qilgan chuqurliklar va vodiylar), yoki erozion-akkumulyativ shakllarni (allyuvial, delta) yuzaga keltiradi. Postsedimentatsionga erozion qoldiqlar, ya’ni kontinental tanafusdan keyin ko’milgan relyef kiradi. Neftgazlilikning geokimyoviy omili Geokimyoviy tadqiqotlar cho’kindi havzalar va ularning zonal va lokal obyektlarining neftgazliligini baholash metodlarining oqilona kompleksini tarkibiy qismi hisoblanib, neftgazga geologik izlash ishlarining barcha davr va bosqichlarida bajariladi. O’rganiladigan obyektlarning neftgazliligiga ta’sir etuvchi geokimyoviy ko’rsatkichlarning roli aksariyat tadqiqotchilarning ishlarida batafsil ko’rib chiqilgan, bu darslikda faqatgina nisbatan axborotliliklari keltiriladi. Neftgazlilik ko’rsatkichlarini aniqlash uchun asosiy axborot manbayi regional, ishlash-baholash va qidirish davrlarida o’tkaziladigan chuqur quduqlarni burg’ilash va geokimyoviy suratga olish materiallari hisoblanadi. Cho’kindi havzalarni regional tadqiqot qilish davrida ular UV hosil bo’ladigan jarayonlarni boshqaradigan asosiy mezonlarni o’rganishga qaratilgan. Yer qa’rining neftgazliligini muhim ko’rsatkichi cho’kindi qobiqning kesimida neftgaz hosil qiluvchi qalinliklarning mavjudligi hisoblanadi, ular quyidagilar bilan xarakterlanadi: - tog’ jinslaridagi organik moddalarning miqdori; - boshlang’ich organik moddalarning turi; - organik moddalar va cho’kindi jinslar diagenezining geokimyoviy vaziyati; - organik moddalarning katagenez darajasi; - cho’kindi jinslardagi organik moddalar kerogenining chiqib ketgan va qoldiq potensiali darajasi. Manbayi tirik organizmlar bo’lgan organik moddalar cho’kindi jinslarning barcha turlarida ishtirok etadi va ularda tarqoq va konsentratsiyalangan holda uchraydi. Tog’ jinslarida ko’milgan organik moddalar asosan ikkita komponentdan tashkil topgan – organik erituvchilarda erigan bitumoidlar va kerogen deb ataladigan, ularda erimaydigan organik moddalar. Organik moddalarning asosiy ko’rsatkichi jinsdagi organik uglerodning ( С org ) foizdagi miqdori, shuningdek bitumlashganlik darajasi hisoblanadi. Yer qobig’i jinslaridagi organik uglerodning umumiy miqdori turli baholashlarga ko’ra 2,8-7,2 х 10 15 t. va uning asosiy massasi cho’kindi qalinlikda tarqoq holda joylashgan. Yer qobig’ida organik uglerodning klark miqdori 0,65 dan 0,72% gacha o’zgaradi, gillarda – 0,9%, alevrolitlarda – 0,45%, kabonatlarda – 0,3%, qumlarda – 0,2%, galogen jinslarda – 0,1%. Cho’kindi jinslarda organik uglerodning ko’rsatkichi 0,05 dan 90% gacha o’zgaradi. Organik uglerodning minimal miqdori qizil-turli rang jinslarda qayd etiladi, yuqorisi (15-20%) - bajenitlar, domanikitlar va qora slanslar turidagi qora gilli qalinliklarda, maksimal ko’rsatkichlar ko’mir qalinliklarida tavsiflanadi. Cho’kindi havzalarda organik moddalarni o’rganish quyidagilarni ko’rsatadi: - organik moddalarning yuqori miqdori subakval gilli jinslarda, past miqdori esa qumli terrigen materialda va karbonatlarda kuzatiladi; - organik uglerodning miqdori yuqori bo’lgan jinslar boshlang’ich organik moddalarning chirindi turi bilan xarakterlanadi, past miqdordagi organik uglerodliliklari esa – organik moddalarning dengiz balchiqsimon turiga javob beradi; - jinslarning karbonatliligini ortishi organik moddalarning bitumlilik darajasining ko’tarilishiga olib keladi; - chirindi fitozooplankton (dengiz) organika boshqa teng o’zgarish sharoitlarida bitumoidlar bilan o’simlik-gumusga nisbatan uch barobor boyigan; - chirindi organik moddalar bitumoidlarida, aromatik UV miqdori past bo’lganda o’simlik-gumusga nisbatan parafinnaftenli UV miqdori ko’p bo’ladi; - gumusli organik moddalar metan ishlab chiqaradi, chirindi esa neft va moyli gazlar (propan, butan, pentan va b.) manbayi hisoblanadi. Cho’kindi havza qa’rida neftgaz hosil bo’lish jarayoni cho’kindi jinslarning tarqoq va konsentratsiyalangan organik moddalarini sifatiy va miqdoriy xarakteristikalariga bog’liq. Sidementagenez va diagenezda tarkibida 1% dan yuqori С org bo’lgan terrigen jinslar, 0,7% dan yuqori С org bo’lgan karbonat jinslar neftgaz hosil qiluvchi deb yuritiladi. Neftgaz hosil qiluvchi svitalar ularning ishlab chiqarish imkoniyatlariga qarab farqlanadi. Ulardan ajraladigan UV miqdori dastlabki organik moddalarning miqdori va turi, litogenez jarayonida organik moddalarni o’zgarish darajasiga bog’liq. Hosil qiluvchi qalinliklarning mahsuldorligi bir m 3 tog’ jinsidan UV chiqishi bo’yicha baholanadi. Suyuq UV uchun olingan raqamlar 10 dan 2000 g/m 3 gacha, gazsimonlar uchun – 0,03 dan 6 g/m 3 gacha o’zgaradi. Katagenez sharoitlarida suyuq UV chiqishi haqidagi ma’lumotlar quyida keltirilgan. Neft hosil qiluvchi jinslar Suyuq UV chiqishi, (g/m 3 ) Juda kam 10-50 Kam 50-200 O’rtacha 200-500 Boy 500-2500 Noyob >2500 Dastlabki organik moddalarning genetik turini aniqlash yer qa’rida neft va gaz hosil bo’lishining muhim ko’rsatkichi hisoblanadi. Organik moddalar hosil bo’lishining manbayi bo’yicha 2 ta turga bo’linadi: avtoxton va alloxton. Birinchi tur oldingi geologik davrlarda okean, dengiz va yopiq kontinental suv havzalari sharoitlarida yashagan organizmlar massasini o’z ichiga oladi. Ularning tarkibida uglevodlar, belkalar, lipidlar, lipoidlar, ligninlar ko’p bo’ladi. Ikkinchi tur – dengiz havzalari akvatoriyalari, qo’ltiq va ko’llarga olib ketilgan, uglevodlar va ligninning miqdori yuqori bo’lgan kontinental o’simliklar qoldiqlari. Dengizda hosil bo’lgan organik moddada lipidlar va lipoidlar, kontinental organik moddalarda esa – uglevodlar va lignin ko’p bo’ladi. Birinchi organik modda UV ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan ko’p miqdordagi vodorodga ega. Organik moddalarning diagenezi “ona” qalinliklarning neftgaz ishlab chiqarish potensialini yuzaga kelishining muhim davri hisoblanadi. Oksidlovchi jarayonlar, bakterial faoliyat, gidroliz, katalizatorlar, harorat, bosim va boshqa omillar ta’siri ostida organik moddalarning umumiy massasi kamayadi va erimaydigan biopolimerlar to’planadi – kerogen. Bu jarayonlarda organik moddalar massasining yemirilishi natijasida Н 2 О , СО 2 , H 2 S, NH 3 , N 2 va biogen metan ( СН 4 ) ajraladi, ular quruq gaz ko’rinishida ba’zan uyumlarni hosil qiladi. Diagenezning yakunida organik moddalarda komponentlar sifatida kerogen, bitumoidlar va yuqori molekulali UV ishtirok etadi. Organik moddalarning erimaydigan qismi – kerogen uch turga bo’linadi. Birinchi turdagi kerogen o’zining tarkibida asosan parafinli va naftenli molekulyar birikmalarga ega bo’ladi. Bunday kerogenning dastlabki neft ishlab chiqarish potensiali maksimal, jinsning bir gramida 700 mg dan ko’p. Kerogenning bunday turi suvo’tli qora slanslar uchun xarakterli. Ikkinchi turdagi kerogen aksariyat neftgaz hosil qiluvchi jinslarning organik moddalari uchun xarakterli va aromatik, naftenli va parafinli birikmalardan tashkil topgan. Bu tur uchun dastlabki materiallar sifatida tiklanuvchi sharoitda ko’milgan subakval fito- va zooplankton xizmat qiladi. Kerogenning neft ishlab chiqarish potensiali bir gramm jinsga 200 dan 600 mg UVgacha o’zgaradi. Bu kerogen organik moddalarning chirindi turi uchun xarakterli. Uchinchi turdagi kerogen ko’p siklli aromatik yadrolarning yuqori miqdori bilan xarakterlanadi. Bu turning neft hosil qilish potensiali bir gramm jinsga 150 mg UV dan oshadi. Bu kerogen organik moddalarning asosan gaz ishlab chiqarish potensialiga ega bo’lgan chirindi turiga kiradi. Tabiiy sharoitlarda ko’pincha kerogenning aralash turi yoki ulardan biri ko’p bo’lgan tarqoq organik moddalar uchraydi. Katagenez – bu harorat va bosim oshganda minerallar, cho’kindi jinslar, organik moddalar va naftedlarning tarkibi va xossalarining postdiagenetik fizikkimyoviy o’zgarish jarayonidir. Bunda haroratning o’sishi organik moddalarning katagenez jarayonini tezlashtiradi, bosimning ortishi esa bu jarayonlarni to’xtatib turadi. Tog’ jinsiga tarqalgan organik moddaning katagenezi davrlar va bosqichlar bo’yicha bo’lib o’tadi. Hozirgi vaqtda aksariyat tadqiqotchilar katagenezning uchta bosqichini ajratishadi: proto- (PK), mezo- (MK) va apokatagenez (AK), ular o’z navbatida bosqichostilariga bo’linadi. Protokatagenez bosqichi kerogen hosil bo’lish jarayonini yakunlaydi. PK 1 – PK 2 bosqichostida organik moddalarning mikrobiologik transformatsiyasi, bitumoidlar va biogen gazning yangi hosil bo’lishi to’xtaydi. PK 3 bosqichostida yuqori molekulyar uglevodorodlarning ( С 15+ ) generatsiyalanishini boshlanishi va termokatalitik gazlarning hosil bo’lishi kuzatiladi. Mezokatagenez yuqori harorat va bosimlarda katalizatorlar ishtirokida organik moddalar katagenezining nisbatan faol bosqichi hisoblanadi. Bunda MK 1 MK 2 bosqichostilarida kerogen, bitumoidlar va UV larni qaytmaydigan o’zgarishi, neft qatori UV larini generatsiyalanishi bo’lib o’tadi, MK 4 – AK 1 bosqichostida esa yengil ( С 5 – С 15 ) va gazsimon UV ishlab chiqarish avjiga chiqadi. Apokatagenez (AK) bosqichi AK 1 bosqichostida gazning generatsiyalanishi va AK 2 – AK 4 bosqichostida kerogenning neft generatsiyalash potensialini amalda to’liq tugallanishi bilan xarakterlanadi. Organik moddalarning bosqichli natijasi birinchi marta V.A.Sokolov tomonidan qayd etilgan va ko’pchilik tadqiqotchilar tomonidan to’ldirilgan neftgaz hosil bo’lishining vertikal zonalligi hisoblanadi. Neftgaz hosil bo’lishining vertikal zonalligini zamonaviy sxemasida quyidagilar ajratiladi: - erta va o’rta protokatagenez zonasi (PK 1 – PK 2 ), bu yerda past qatlam bosimi sharoitida biogen gazning ( СН 4 , СО 2 , N 2 ) past haroratli generatsiyasi bo’lib o’tadi; - oxirgi protokatagenez (PK 3 ) zonasi, bu yerda “yetilmagan” neftlarni generatsiyalanishi uchun qulay sharoit yuzaga keladi: og’ir, asosan naften tarkibli, smola, asfalten va oltingugurtli, organik moddalarning gumus turida naften turidagi kondensatlar generatsiyalanishi mumkin; - mezokatagenez (MK 1 – MK 2 ) zonasi “neft hosil bo’lishining asosiy zonasi” yoki “neft tuynigi” deb ataladi (6.11-rasm), bu yerda ikkinchi turdagi tarqoq organik moddalar (TOM) o’rta zichlikdagi parafinnaftenli neft ishlab chiqaradi; - mezokatagenez (MK 3 ) zonasi kerogendan ahamiyatsiz miqdordagi smolalar va asfaltenlar bilan parafin tarkibli yengil gazga to’yingan neftlarning generatsiyalanishi bilan xarakterlanadi; - oxirgi mezokatagenez va erta apokatagenez (MK 4 – AK 1 ) zonasi, bu yerda moyli gazlar, gazkondensatlar va ba’zan yengil neftlar generatsiyalanadi, “gaz hosil bo’lishining asosiy fazasi” deb nomlangan; - apokatagenez (AK 2 – AK 4 ) zonasi yuqori haroratli nordon gazlar ( СН 4 , C0 2 ва H 2 S) generatsiyalanishi bilan xarakterlanadi. Organik moddalarning termik yetilganlik darajasi (kataganez), cho’kindi to’planish havzasining vertikal kesimida neft hosil bo’lishining asosiy zonasini (NAZ) va uning zamonaviy chegaralarini aniqlash optik va geokimyoviy usullar bilan amalga oshiriladi. Organik moddalarning katagenezini aniqlovchi optik usullar orasida vitrinitning aks qaytarish imkoniyati keng qo’llaniladi, geokimyoviy usullar orasida esa – “neft tuynigi” chegarasidan darak beruvchi, vodorodni uglerodga nisbatidan foydalaniladi (jadval). jadval Neft hosil bo’lish zonasining yuqori va quyi chegarasi Ko’rsat kich Organik modda turi Asosiy neft hosil bo’lish zonasining yuqori chegarasi Asosiy neft hosil bo’lish zonasining quyi chegarasi Н/С at I 1,70 0,90 II 1,25 0,80 III 0,80 0,65 IV 0,60 0,40 O/С at I 0,005 0,05 II 0,08 0,06 III 0,18 0,08 IV 0,22 0,12 rasm. Litogenez jarayonida suyuq va gazsimon UVlarning generatsiyalanish sxemasi Shunday qilib, neft va gazni hosil bo’lishida ma’lum bosqichlilik va vertikal zonallik belgilangan. Bunda cho’kindi to’planishidan boshlab toki cho’kindi jinslar metamorfik jinslarga aylangunga qadar litogenezning barcha bosqichlarida gazning generatsiyalanishi bo’lib o’tadi, ya’ni oldinda bo’ladi, neft hosil bo’lishi birga boradi va tugallaydi. Cho’kindi qalinlikda UVni turli generatsiyalanish zonalari alohida oriyentirlangan hisoblanadi. Ularning chegarasi cho’kish jadalligi, cho’kindi to’planishidagi tanaffuslar, havzaning termobarik tarixi, “ona” qatlamlarning litologik tarkibi, dastlabki organik moddalarning turiga qarab turli regionlarda juda o’rgaradi. Shuni ta’kidlash lozimki, UV hosil bo’lishining bosqichliligi gil tarkibli qatlam misolida ishlab chiqilgan. Karbonat tarkibli “ona” jinslar uchun bu jarayon boshqacha bo’ladi, chunki ularning litifikatsiyasi gillarga nisbatan tezroq bo’lib o’tadi. Ularda neftning generatsiyasi past haroratlar va chuqurliklarda bo’lib o’tishi mumkin. Hozirgi vaqtda bitumoidlarni o’rganish bilan bir qatorda organik moddalarni o’rganishning yangi zamonaviy ekspress usullari keng qo’llanilmoqda. Ular dasturlanadigan qizdirgichli oqadigan turdagi mikroreaktorlarda jinslarning organik moddalarini pirolizlashga asoslangan. Organik moddalar qizdirilganda turli haroratlarda uglevodorod va nouglevodorod gazlar ajralib chiqadi. Bu usul va uskuna Rock-Eval nomini olgan (rasm). rasm. Pirolizator Rock- Eval 6 ning umumiy ko’rinishi 20 minut davomida 22 ta jins namunalarini tahlil qilish natijasida pirogrammaning quyidagi parametrlari kattaliklari ko’rsatilgan ma’lumoti olinadi: - So – pirogrammada erkin uglevodorod gazlar С 1 - С 4 va yengil suyuq UV ( С 5 - С 7 ) 90 о С gacha 1 mg UV/g jins miqdorida qayd qilinadi; - S 1 – 300 ° С gacha haroratlarda UV С 7 - С 30 suyuq fazaga o’tish miqdoriga mos keladigan 1 mg UV/g jins ko’rsatkich; - S 2 – smola-asfalten moddalar va kerogenni 300-600 ° С haroratlarda krekinglash natijasida 1 mg UV/g jins ajralishini aks ettiradigan ko’rsatkich; - S 3 – 400 ° С gacha haroratlarda organik moddalardan ajraladigan СО va СО 2 miqdoriga mos keladigan ko’rsatkich (1 mg СО 2 /g jins); - S 4 – 600 ° С haroratlarda kislorod yoki havoda qoldiq uglerod qizdirilganda hosil bo’ladigan СО va СО 2 miqdorini xarakterlovchi kattalik (1 mg UV/g jins). Undan tashqari, bu usul organik moddalar pirolizining ba’zi bir muhim ko’rsatkichlarini aniqlashni ko’zda tutadi: - vodorodning indeksi (6.1) - kislorodning indeksi (6.2) - kerogenni krekinglash jarayonida maksimal UV ajraladigan harorat ( Т max ); - mahsuldorlik indeksi (6.3) - neftli generatsiyalash potensiali (PP): PP = S 1 + S 2 (1 mg UV/g jins). Vodorod (IH) va kislorodning (IO) indeksi kerogenning kimyoviy tarkibini tavsiflaydi. Piroliz ma’lumotlariga ko’ra aniqlangan parametrlar jinslarning organik moddalarini sifatiy va miqdoriy xarakteristikasini ifodalaydi: - organik uglerodning miqdori S 3 va S 4 ( СО 2 va СО miqdori) ko’rsatkichlari bo’yicha aniqlanadi; - dastlabki organik moddalarning turlari IH va IO indekslari bo’yicha; - kerogenning yetilganlik darajasi (katagenez) Т max ko’rsatkichlari bo’yicha; - organik moddalarning neft generatsiyalash potensiali (PP) S 1 va S 2 bo’yicha, ya’ni ishlab chiqarish va qoldiq potensiali bo’yicha; - bitumlilik yoki harakatchan UV ishlab chiqarish miqdori mahsuldorlik (IP) indeksi bo’yicha. Rok-Eval parametrlari bo’yicha neft hosil qiluvchi jinslarning tasnifi 6.2jadvalda keltirilgan. Ta’kidlash lozimki, tasnifda keltirilganlarni asosan katagenezning boshlang’ich bosqichlaridagi jinslarni o’rganishda foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi. jadval Neft hosil qiluvchi jinslar tasnifi (Tisso, Velte, 1981 y.) Neft hosil qiluvchi jinslar sinfi C org. , % S 1 S 2 PP S 1 +S 2 IH (1 mg UV/ C org. ) mg UV/g jins Juda kambag’al <0,2 <0,1 <0,2 0,01- 0,5 <50 Kambag’al 0,2- 0,5 0,1- 0,5 0,2- 2,5 0,5- 2,0 50- 100 O’rtacha 0,5- 1,0 0,5- 1,0 2,5- 6,0 0,0- 6,0 100- 300 Boy 1,0- 3,0 1,0- 2,0 6,0- 20,0 6,0- 20,0 300- 600 Juda boy >3,0 >2,0 >20 >20 >600 Izlov geokimyoviy tadqiqotlarda suratga olishning turli usullari qo’llaniladi: geokimyoviy, gazbiokimyoviy, bitum-lyuministsent, gazgidrokimyoviy va gaz karotaj. UV to’plamlarini izlashda geokimyoviy suratga olish diffuziya natijasida darzliklar va yer yoriqlari sistemasi yoki tog’ jinslari bo’ylab uyumlardan yer yuzasiga migratsiyalanadigan UV gazlarning (asosan metanni) yuqori konsentratsiyasi anomaliyalarini aniqlash maqsadida havoda, tuproqda, suvda va quduqlarda tog’ jinslaridan namunalar olishga asoslangan. Uyumlar mavjudligining bevosita ko’rsatkichlari uglevodorod gazlar – metan va uning gomologlari, bilvositalari esa – geliy, radon, simob va boshqalar hisoblanadi. Uyumlar ustida UV gazlarning konsentratsiyasi kam bo’lganligi tufayli bu suratga olish usuli kontinentlarda keng tarqalmadi. Bu suratga olish usuli akvatoriyalar chegarasida nisbatan samarador hisoblanadi. U yerda geokimyoviy anomaliyalar suv yuzasida aerometodlar bilan aniq qayd qilinadi. Gazbiokimyoviy suratga olish uyumlardan diffuzion yo’l bilan kiradigan UV gazlarning yer yuzasiga yaqin jinslar va suvdagi ahamiyatsiz miqdori ishtirokida mikroorganizmlarning yuqori (anomal) ko’rsatkichlarini aniqlashga asoslangan. Bakterial anomaliyalar zonalarida yer osti suvlarining minerallashganligini ortishi va geobotanik anomaliyalarning yuzaga kelishi (o’simliklarni o’ziga xos turlarini paydo bo’lishi va b.) kuzatiladi. Bitum-lyuministsent suratga olish tog’ jinslari, tuproq, suvda tarqoq neft yoki u bilan genetik bog’liq bitumlar va ularning yuqori konsentratsiyali (anomaliyalar) uchastkalari, zonalarini ajratishga asoslangan. Bu anomaliyalar chuqurlikdagi anomaliyalarga muvofiq keladi. Bu uyumlarning mavjudligini bevosita ko’rsatuvchilar quyidagilar hisoblanadi: organik uglerodning (Corg.) yuqori miqdori, bitumoidlar, organik moddalarning bitumlanganlik darajasi, smola, asfaltenlar, biogen mikroelementlar (V, Ni, Cr, Fe, Со ) miqdori. Geokimyoviy suratga olish yer osti suvlarining namunalarini ularning yer yuzasiga chiqish yoki turli maqsadlardagi quduqlarda o’rganish asosida o’tkaziladi. Yer osti suvlari turli tahlillar natijasida ularning tuz tarkibi, minerallashganlik darajasi, ularda erigan gazsimon, suyuq UV va qattiq bitumoidlar hamda boshqa birikmalarning mavjudligi bo’yicha tasniflanadi. Ularning yuqori konsentratsiyasi uyumlardan kimyoviy elementlarni qatlam suvlariga migratsiyalanishi bilan bog’liq. Suvda erigan komponentlarning tarkibiga ko’ra neftgazlilikning bevosita va bilvosita ko’rsatkichlari va neft va gaz uyumlarining mavjudligi aniqlanadi hamda ularning fazoviy holati alohida bashoratlanadi. Gaz karotaji izlov burg’ilash jarayonida neftgazlilikni o’rganishga asoslangan. Burg’ilash jarayonida burg’ilash eritmasi bilan birgalikda gaz UV to’xtovsiz (yoki davriy ravishda) gazkarotaj stansiyalarida maxsus uskunalar bilan qayd qilinadi. Gaz karotaj ma’lumotlari izlov quduqlari kesimida neft va gazga istiqbolli oraliqlarni ajratish uchun foydalaniladi. Neft- va gazga to’yingan qatlamlar ochilganda burg’ilash eritmasida UV miqdori oshadi, shu jumladan og’irlarini ham. Bu anomaliyalar har doim mahsuldor gorizontlarga mos kelmaydi. Ammo bu karotaj ma’lumotlari QGT va kernni tadqiqot qilish materiallari bilan kompleksda mahsuldor gorizontlarni o’tkazib yuborish ehtimolini ahamiyatli kamaytiradi. Geokimyoviy izlash ishlarini o’tkazish amaliyoti shuni ko’rsatadiki, u yosh platformalarda samaraliroq. Bu yosh formatsiyalarning cho’kindi qalinliklarini nisbatan yuqori gaz o’tkazuvchanligi va yosh platformalarning yuqori tektonik faolligi bilan bog’liq. Bu ishlarni tuzilma burg’ilash yoki seysmorazvedka bilan kompleksda o’tkazish maqsadga muvofiq. Bu o’rganiladigan maydonning nafaqat nefgazlilik istiqbolini aniqlash, balki geokimyoviy ma’lumotlarni to’g’ri geologik interpretatsiya qilish va uyum turidagi anomaliyalarni ajratish imkonini beradi. Neftgazlilikning geotermik omillari Geotermik tadqiqotlar neftgazlilik istiqbollarini baholashda keng qo’llaniladi, ayniqsa regional davrda. Geotermik tadqiqotlar uchun dastlabki materiallar sifatida quduqlarda haroratni elektr va simobli termometrlar bilan o’lchanganlari xizmat qiladi. Olingan ma’lumotlarni interpretatsiya qilish asosida yer qa’rida haroratni tarqalish qonuniyatlarini aks ettiruvchi geotermik kesimlar tuziladi. Yer qa’ridagi issiqlik rejimini o’rganishda asosiy geotermik parametr geotermik gradiyent, ya’ni chuqurlik birligida haroratning o’sishi hisoblanadi, u odatda о С /100 da ifodalanadi va quyidagi formula bilan hisoblanadi: Г = ( Т N - T F )/( H - H o ) (6.4) T N – berilgan chuqurlikdagi harorat; T F – doimiy haroratli qatlamning haqiqiy harorati; Н – berilgan chuqurlik; Н о – doimiy haroratli qatlamning qalinligi. Geotermik gradiyentlarning kattaligi ko’plab omillarga bog’liq, avvalo tog’ jinslarining issiqlik o’tkazuvchanligi va ularning tarkibi, suvga to’yinganligi, iqlimga bog’liq. O’rganilayotgan regionda geotermik gradiyentni bilish chuqur burg’ilash bilan ochilmagan chukurliklarda haroratni bashoratlash imkonini beradi. Berilgan chuqurlikda bir turli jinslarda (issiqlik o’tkazuvchanligi bo’yicha) harorat quyidagi formula bilan aniqlanadi: T N = T F + Г o&#39;r. ( H - H o ) (6.5) bu yerda, T F – H o o’lchash chuqurligidagi haqiqiy harorat; Н – ekstropolyatsiyaning berilgan chuqurligi; Г o’r. – ( Н - Н о ) chuqurliklar oralig’ida geotermik gradiyentning o’rtacha ko’rsatkichi. Agar ekstropolyatsiya oralig’ida issiqlik o’tkazuvchanligi bo’yicha turlicha bo’lgan N qatlamlardan tashkil topgan tog’ jinslari yotgan bo’lsa, u holda chuqurlikdagi harorat quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi: T N = T F + gradT ( H i - H i - 1 ) (6.6) bu yerda, gradT – har bir qatlam uchun geotermik gradiyent ko’rsatkichi; (H i – H i-1 ) – N qatlamning qalinligi. Cho’kindi havzalarning hosil bo’lish tarixida issiqlik maydonlarini o’rganish muhim ilmiy-amaliy ahamiyatga ega. Tadqiqotchilar quduqlarda o’lchashlar bo’yicha zamonaviy haroratlar haqidagi ma’lumotlarga hamda paleoharoratlar haqida fikr yuritishga imkon beradigan vitrinit va boshqa indikatorlar bo’yicha aniqlashlarga ega bo’ladilar. Cho’kindi qobig’dagi turli yoshdagi cho’kindi havzalarning geotermik gradiyenti kattaligi katta oraliqlarda o’zgaradi. Qadimgi platformalarning cho’kindi havzalarida geotermik gradiyentning o’rtacha ko’rsatkichi issiqlik oqimining zichligi q o’r. =4,4 х 10 -2 vt/m 2 bo’lganda 1,8 – 2,7 о С /100 m ni tashkil etadi; cho’kindi qobiqning yosh platformalari uchun o’rtacha gradiyent q o’r. =4,6 х 10 -2 vt/m 2 bo’lganda 3 – 3,5 о С /100 m ni tashkil etadi; orogenlar va kaynozoy havzalari chegarasida o’rtacha gradiyent 4 – 4,5 о С /100 m ni, issiqlik oqimi esa – q o’r. =7,5 х 10 -2 vt/m 2 ni tashkil etadi; tog’ oldi va tog’ oralig’i botiqliklarida muvofiq ravishda q o’r. =7,25 х 10 -2 vt/m 2 da 4 – 4,5 о С /100 m. AYuQB zonalarida gidrostatik bosimga yaqin bosimlar sharoitidagi haroratga nisbatan qatlam haroratining sezilarli pasayishi qayd qilinadi, anomal past qatlam bosimli havzalarda esa haroratning sezilarli ortishi kuzatiladi. Qatlam bosimi va haroratining o’zaro bog’liqligini hisobga olish geotermik sharoitlarni tahlil qilishda muhim ahamiyatga ega. Chunki, AYuQB zonalarida haroratning ko’rsatkichi anomal past bo’ladi, buni geotermik gradiyentlarni hisoblash, cho’kindi havzaning geotermik rejimi tarixini tahlil qilish hamda UVlarning fazoviy holatini bashoratlashda hisobga olish lozim. Neftgaz geologiyasi uchun o’rganiladigan kompleksning geologik tarixini alohida bosqichlaridagi mavjud paleoharoratlar to’g’risidagi ma’lumotlar muhim ahamiyatga ega. U organik moddalarning katagenez darajasi va neftgaz hosil bo’lish zonalarining joylashish xarakteri haqida xulosa qilish imkonini beradi. Paleoharoratlarni hisoblash usullari ko’pchilik tadqiqotchilar tomonidan taklif qilingan. Chuqurlikdagi paleoharorat [Kurilenko, 2004] n – qatlamli qalinlikdagi i qatlam uchun ma’lum bir vaqt oralig’i uchun quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi: T = to &#39; r . + Г i hi bu yerda, t o’r. – vaqtning ko’rilayotgan davrida havoning o’rtacha yillik harorati (paleoklimatologiya ma’lumotlari); h i - vaqtning ko’rilayotgan davrida stratigrafik kompleksning geotermik gradiyenti, gradiyentlarni tog’ jinslarining zichligiga bog’liqligini hisobga olgan holda. Cho’kindi havzalarning ma’lum bir shakllanish bosqichlarida mavjud bo’lgan paleoharoratlar optik va geokimyoviy usullar bilan ham aniqlanadi. Paleoharoratlarning optik indikatori vitrinitning aks qaytarish qobiliyati hisoblanadi – ko’mir komponentlari. Qo’ng’ir ko’mirdan antratsit bosqichigacha ko’mirning qizishi (harorati) ortib borishi bilan vitrinitning silliqlangan yuzasini yaltiroqligi mikroskop ostida qaytgan nurda kattalashadi. Moyda o’lchangan qaytgan nur jadalligining kattaligi (R o ) vitrinitning qaytarish qobiliyati (VQQ) nomini olgan (jadval). jadval Vitrinitning qaytarish qobiliyati va maksimal paleoharoratlar ko’rsatkichi Geokimyoviy usullar orasida Rok-Eval usuli nisbatan samarador hisoblanadi. Unda VQQ ko’rsatkichi bilan yaxshi taqqoslanadigan T max parametri ko’rsatkichidan foydalaniladi (6.4-jadval). jadval T max , о С va VQQ bo’yicha kerogenning yetilganlik darajasi Parametr Yetilmagan organik moddalar zonasi Asosiy neftgaz hosil bo’lish zonasi Gazkondensat va moyli gazlar generatsiya- lanish zonasi Quruq gazlar generatsiya- lanish zonasi Tmax, оС <435 435-470 470-500 >500 R o , % <0,5 0,5-1,30 1,30-2,05 >2,05 Cho’kindi havzaning aniq turining paleoharoratini zamonaviy haroratni cho’kish chuqurligiga va yosh burmalanishga nisbatan sovushiga muvofiq tuzatmalar kiritish yo’li bilan poydevorning konsolidatsion yoshini bog’liqliklar grafiklari bo’yicha aniqlash mumkin. Yer qa’rining paleogeotermik rejimi haqidagi ma’lumotlar cho’kindi qalinlikda neftgaz hosil bo’lishi va neftgaz to’planish jarayonlari to’g’risida fikr yuritish imkonini beradi. Chunki harorat sharoitlari organik moddalarning o’zgarishiga, UVlarning fazoviy holati va ularning migratsiyalanish xossalariga ahamiyatli ta’sir ko’rsatadi. Empirik yo’l bilan asoslanganki, boshqa sharoitlar teng bo’lganda geotermik gradiyent 2,5 – 5 о С /100 m va undan yuqori bo’lgan havzalarda ahamiyatli neft to’plamlari hosil bo’ladi. Undan tashqari, UV hosil bo’lishining qulay sharoitlariga tushgan yotqiziqlarning yuqori to’planish jadalligi (40-80 m/mln. yil) zarur. Geotermik sharoitlarga bog’liq holda kesimda UV hosil bo’lishining quyidagi katagenetik zonalligi ajratiladi: - 50 – 60 о С gacha haroratda past haroratli metan, СО 2 va boshqa gazlar hosil bo’ladi; - 60 dan 150 – 170 о С gacha haroratda suyuq UV yuzaga keladi – bu asosiy neft hosil bo’lish zonasi; - 150 – 250 о С gacha haroratda gazsimon UV, gazkondensat hosil bo’ladi – asosiy gaz hosil bo’lish zonasi; - >250 о С haroratda nouglevodorod gazlar ( СО 2 , N 2 , H 2 S) hosil bo’ladi. rasm. Poydevor yuzasining haroratini uning yotish chuqurligi, konsolidatsiya yoshi va oxirgi jadal cho’kish vaqti bilan bog’liqligi: I – kaynazoy erasida jadal cho’kish bo’lib o’tgan turli yoshdagi asosli regionlar uchun; II – mezozoy erasidan keyin jadal cho’kish bo’lib o’tmagan proterozoy va paleozoy poydevorli regionlar uchun; III – paleozoy erasidan keyin jadal cho’kish bo’lib o’tmagan proterozoy poydevorli regionlar uchun; IV – erta paleozoy tugagandan buyon jadal cho’kish bo’lib o’tmagan proterozoy poydevorli regionlar uchun. Harorat flyuidlarning (suv, neft va gaz) fizik xossalariga ahamiyatli ta’sir ko’rsatadi. Qatlam va dala sharoitlari uchun xarakterli bo’lgan bu xossalarni hisobga olish neft va gaz zaxiralarini hisoblash uchun zarur. Harorat ortishi bilan neftning zichligi, qovushqoqligi kamayadi, uning uglevodorod tarkibida o’zgarish bo’ladi. Gazlar uchun haroratning nolgacha va undan pasayishi gidratlarning hosil bo’lishi xarakterli. Geotermik tadqiqotlar boshqa tadqiqotlar bilan kompleksda neftgazli tuzilmalarni aniqlash uchun ham amalga oshiriladi, bu geologik-qidiruv ishlarining samaradorligini ortishiga imkon yaratadi. Ba’zi regionlarda UVlarning fizikkimyoviy xossalarini yer qa’rining issiqlik rejimiga bog’liqligi aniq kuzatiladi. Shu bilan bir qatorda, boshqa regionlarda haroratning ijobiy anomal ko’rsatkichlari mahsuldor bo’lmagan tuzilmalarda ham kuzitiladi. Bu geotermik anomaliyalarning neftgazlilikni bevosita ko’rsatkichlari sifatida tavsiya qilishga imkon bermaydi. Neftgazlilikning gidrogeologik omili Gidrogeologik va paleogidrogeologik mezonlar neft va gazni izlash va bashoratlangan resurslarni baholashda keng qo’llaniladi. Neftgaz izlash gidrogeologiyasi neftgazli havzalarning yer osti suvlarini o’rganish asosida quyidagi vazifalarni yechadi: - cho’kindi havzada suvli komplekslar va regional suv o’tkazmaydigan qatlamlarni ajratish; - gidrogazokimyoviy, gidrodinamik va geotermik zonallikni zamon va makonda ajratish; - neftgaz hosil bo’lishi, neftgaz to’planishi va neft va gaz uyumlarini saqlanishi uchun qulay paleogidrogeologik vaziyatlarni aniqlash; - alohida gidrogeologik ko’rsatkichlarning anomal belgilari yuzaga keladigan uchastkalar, ularning ma’lum bo’lgan neft va gaz uyumlari chegarasida bir-biri bilan bog’liqlik xarakterini aniqlash; - lokal obyektlarning neftgazliligini izlov gidrogeologik mezonlari kompleksini aniqlash; - gidrogeologik ma’lumotlar jamg’armasi bo’yicha neftgazlilikni bashoratlash. Neft va gazning generatsiyalanish, migratsiyalanish, to’planish, konservatsiyalanishining gidrogeologik sharoiti litogenezning har bir davri uchun o’ziga xos xususiyatga ega. Sedimentogenezda yer osti suvlari suv havzasi tubida ma’lum organik va mineral komponentlarning to’planishida bilvosita rol o’ynaydi, ular keyinchalik cho’kindining neftgeneratsiyalash potensialini ta’minlaydi. Diagenezda loyqa suvli eritmalarda cho’kindilarda ko’milgan organik moddalarning neft generatsiyalash potensialiga ta’sir ko’rsatadigan biokimyoviy qayta ishlanishi bo’lib o’tadi. Katagenez neft hosil qiluvchi jinslarning mavjudligini katta davrini qoplab oladi. Protokatagenez bosqichida suvli eritmalar neftgaz hosil qiluvchi jinslarda organik moddalar o’zgarishining termokatalitik jarayonlari, UVlarning maksimal generatsiyalanishi uchun bu moddalarning tobora yetilishi uchun muhit rolini o’ynaydi. Asosiy neftgaz hosil bo’lish fazasi bilan bog’liq bo’lgan mezokatagenez bosqichostida gilli minerallardagi (avvalo montmorillonitdagi) kristallgidrat holatidan ajralib chiqqan degidrotatsion (ellizion) suvlar hosil bo’ladi. Bu suvlar va ular asosida hosil bo’lgan eritmalar muhit sifatida va hosil bo’lish o’chog’idan UVlarni migratsiyalanishida transport sifatida muhim elementlarni tashkil etadi. Apokatagenez bosqichostida gidrogeologik omillar gazning generatsiyalanishiga ma’lum darajada ta’sir ko’rsatadi. Bu bosqichostining boshlanishida ellizion suvlar muhit va “ona” jinslardan metanning jadal emigratsiyalanishida evakuator rolini o’ynaydi, bu asosiy gaz hosil bo’lish zonasiga mos keladi. Keyinchalik apokatagenez bilan asosan metanning destruksiyalanishi va nouglevodorod gazlarning hosil bo’lish jarayonlari bog’liq. Gipergenez davrida gidrogeologik omillar UVlarning to’planishi va konservatsiyalanishiga (uyumlarning qayta shakllanishi, UVlarni qattiq bitumlarga transformatsiyalanishi) salbiy ta’sir ko’rsatadi. Yer osti suvlari ularda erigan moddalar bilan birgalikda neft va gaz uyumlarining mexanik, fizik-kimyoviy, kimyoviy va biokimyoviy yo’llar bilan yemirilishining asosiy omili hisoblanadi. Uyumlarning mexanik buzilishida (yemirilishida) neft va gaz harakatlanayotgan suvda muallaq holatda va ko’p fazali oqimlar tarkibida olib chiqib ketiladi. UV gazlarning fizik-kimyoviy yemirilishi ularning qatlam bosimi va harorati ko’tarilganda suvda erishi bilan bog’liq. Neft uyumlari UVlarning suvda erigan kislorod va sulfatlar bilan kimyoviy reaksiyalari natijasida kontaktlarda og’ir neftlar va bitumlarni hosil bo’lishi bilan yemirilishi mumkin. UVlarning biokimyoviy yemirilishi suvda bakteriyalarning ishtiroki bilan bog’liq. Cho’kindi havzada UVlarning generatsiyalanish va to’planish jarayonlari ahamiyatli darajada paleogidrogeologik omillar bilan nazorat qilinadi. Gidrogeologik tarixning ellizion davri cho’kindi havzaning cho’kish va cho’kish oblastida cho’kmalarning to’planish vaqtida o’ringa ega bo’ladi. Cho’kish oblastlari neftgaz hosil bo’lishining potensial zonalari sifatida qaraladi, flyuidlarning harakati yo’nalgan nisbatan ko’tarilish oblastlari esa potensial neftgaz to’planish zonalari sifatida. Havza shakllanishining ellizion davrlarida cho’kindilarning zichlashishi UVlarni neftgaz ishlab chiqaruvchi jinslardan kollektorlarga emigratsiyalanishiga sharoit yaratadi. Suvli eritmalarning tiklanish xarakteri UVlarning kimyoviy destruksiyasini yengib o’tadi. Infiltratsion davrda, yuqorida yo’nalgan tektonik harakatlarda neftgazsuvli qalinlikka atmosfera suvlari kirishi natijasida ularda UVlarning destruksiyasi bo’lib o’tishi mumkin, tuzilma rejasi o’zgarganda esa uyumlarni qayta shakllanishi yuzaga kelishi mumkin. Neftgazlilik istiqbollarini nisbiy baholashda cho’kindi havza taraqqiyotining barcha bosqichlarida suv almashinishining jadalligi va davomiyligini hisobga olish lozim. Suv almashinishining jadalligi qancha yuqori bo’lsa, o’rganiladigan regionning neftgazlilik istiqbollari shuncha yuqori bo’ladi va ayniqsa tutqichlar hosil bo’lgandan keyin. Uyumlar hosil bo’lgandan keyin ellizion qancha davomiy va infiltratsion davr qisqa vaqt bo’lsa, neft va gaz uyumlarining vujudga kelishi va konservatsiyalanishi uchun shuncha qulay (boshqa teng omillarda) sharoit bo’ladi. Suvli eritmalar bir tomondan migratsiya uchun muhit hisoblanadi, ikkinchi tomondan esa – migratsiya va ularning akkumulyatsiyalanishini belgilovchi tashuvchi agent sifatida ishtirok etadi. Neftli UVlarning suvli eritmalar bilan birlamchi migratsiyasi sanoat ahamiyatidagi to’plamlarni hosil bo’lishi uchun yetarli miqyosga ega bo’ladi. Kollektorlar bo’ylab migratsiyada suv muhitining roli ahamiyatli bo’lib qoladi, ayniqsa mikroemulsiyalar ko’rinishida. Gidrogeologik mezonlar kompleksi bo’yicha lokal izlov obyektlarini aniqlash 1:25 000 miqyosli dala gidrogeologik suratga olish materiallari bo’yicha amalga oshiriladi. Gumid iqlimli territoriyalarda yer yuzasi suvlarining chiqish joylari bo’yicha suratga olish nisbatan samarador. Arid iqlimli territoriyalarda suratga olish chuqur bo’lmagan quduqlarni burg’ilash va yer yuzasidan birinchi suvli gorizontni namunalash yordamida amalga oshiriladi. Neftgazlilikning asosiy izlov gidrogeologik ko’rsatkichlari quyidagilar hisoblanadi: gidrogeologik tadqiqotlar natijasida aniqlanadigan gaz, organogidrokimyoviy, mineral-gidrokimyoviy, gidrodinamik, gidrotermik va boshqa ko’rsatkichlar. Gidrogeologik usullar gidrogeologik suratga olish natijalari bo’yicha anomaliyalarni aniqlash va suvlarning kimyoviy tarkibi va xossalari, ularda erigan organik va boshqa birikmalarni tahliliga asoslanadi. Anomaliyalar migratsiya va kimyoviy elementlarni UV uyumlaridan qatlam suvlariga o’tishi bilan bog’liq. Suvda eriydigan organik moddalar (SEOM) yer osti suvlarining tarkibiy qismi hisoblanadi. Ularning manbayi sifatida hayvonot va o’simliklar hayot faoliyatining mahsulotlari, tog’ jinslarining o’tmishdan qolgan organik moddalari, katagenezda ellizion suvlar bilan birga suvda eriydigan yangi moddalarni paydo bo’lishi, qatlam suvlariga suyuq va gazsimon UVlarni yetkazib beradigan neft va gaz uyumlari hamda texnogen jarayonlar xizmat qiladi. Yer osti suvlaridagi SEOM miqdori suvlarning minerallashganligi, turi va ularning pH, harorati, jinslarning EOM katagenez darajasi, UV uyumlarining mavjudligi bilan belgilanadi. SEOMning maksimal miqdori gidrokarbonat-natriy turdagi kam minerallashgan nordon suvlarda kuzatiladi, xlorkalsiy turidagi sho’r suvlarda esa ularning miqdori kamayadi. SEOMning tarkibi juda murakkab va ularning manbayi bilan belgilanadi. Bu turli suvda eriydigan organik kislotalar, azotli va oltingugurtli birikmalar, uglevodorodlar (gazsimon – efirlar, metan, etan, propan, butan; suyuq – benzoldan arenlargacha). SEOMning asosida asosiy komponent organik uglerodlar ( С org. ) hisoblanadi, ularning miqdori umumiy og’irligining 48% dan 88% gacha o’zgaradi. Yer osti suvlarining organik uglerodi uchuvchan ( С uch. ) va uchmaydigan komponentlar tarkibiga kirishi mumkin. Oxirgisi bitumli ( С bit. ) va bitumsiz (gumusli) ( С gum. ) turlarga bo’linadi. Uglerodning umumiy miqdori ( С um. ) uchuvchan va uchmaydigan komponentlarning yig’indisiga teng bo’ladi: C um . = C uch . + C bit . + C gum . (6.7) Neftgazlilikni gidrokimyoviy ko’rsatkichlari bevosita va bilvosita turlarga bo’linadi. Neft va gaz to’plami mavjudligining bevosita ko’rsatkichlari quyidagilar hisoblanadi: - yer osti suvlarida metan va uning gomologlarining mavjudligi, bu yer osti suvlariga UV uyumlarining ta’siridan dalolat beradi; - suvlarda bitumoidlar, naften kislotalari, benzol, toluol, ksilol, fenol, ammoniy, fosfor, brom va yodning yuqori miqdori. Undan tashqari, SEOMning tarkibi bo’yicha uyumdagi UVning fazoviy holati haqida fikr yuritish mumkin. Neft uyumlari uchun suvda С bit. , yod, uchmaydigan fenollar, naftenli kislotalar, yuqori bitumlanish koeffitsiyenti ( С bit./ С uchmay.) xarakterli. Gazkondensat uyumlarining suvi metan gomologlari, uchuvchan fenollar, past molekulali (moyli) kislotalarning yuqori miqdori, benzol, toluol va arenlarning yuqori konsentratsiyasi bilan ajralib turadi. Gaz uyumlarining suvlarida uchuvchan uglerodning yuqori miqdori, С uch. ning С um. ga va С uch. ning С bit. ga nisbatining 15-30 ga teng yuqoriligi kuzatiladi. Uglerodning katta miqdordagi uchuvchan komponentlarini uning umumiy tarkibiga nisbati ( С uch. / С um. ) bo’yicha “yer qa’rining yopiqligi” bo’yicha fikr yuritish mumkin, yodning miqdorini С org. ga yuqori nisbati bo’yicha – tiklangan suvli bitumlar darajasi bo’yicha. Yer qa’rining neftgazliligini bilvosita ko’rsatkichlariga suvning umumiy minerallashganligi va tuz tarkibi kiradi. Ma’lumki, neft va gaz uyumlari yuqori minerallashgan xlor-kalsiyli suvlar bilan to’planadi (assotsiatsiyalanadi). Grunt suvlarida ushbu tuz tarkibli suvlarning paydo bo’lishi UV uyumlarini saqlanishi uchun qulay sharoitlar haqida dalolat beradi. Neftgazlilikning salbiy ko’rsatkichlariga ularning oksidlanish-tiklanish jarayonlari ta’siri ostida yemirilish sharoitlarini aks ettiruvchi, neft va gaz uyumlarining qatlam suvlari bilan biokimyoviy va fizik-kimyoviy ta’siri ko’rsatkichlari kiradi. Bu jarayonning natijasi suvlardagi H 2 S, CO 2 , sulfatlar miqdori va oksidlovchi bakteriyalarning mavjudligi hisoblanadi. Yakuniy grafik hujjat alohida gidrogeologik ko’rsatkichlarni xarakterlovchi turli xaritalar, sxemalar, gidrogeologik kesimlar va profillar, neftgazlilikni bashoratlash, UVlarni qatlam suvlari bilan migratsiya yo’llarini aniqlash, izlov burg’ilashga qaror qabul qilish uchun neftgaz to’planishi mumkin bo’lgan zonalar va obyektlarni aniqlash uchun korrelyatsion grafiklar va sxemalar hisoblanadi. Gidrogeologik tadqiqotlar chuqur quduqlarda ham o’tkaziladi. UV uyumlarini saqlanganlik mezonlari O’rganiladigan hududning neftgazliligini bashoratlashda faqatgina neftgaz to’planish zonalarini nazorat qiluvchi omillar emas, balki ularda UVlarni saqlanganligini nazorat qiluvchi omillar ham hisobga olinishi lozim. UV to’plamlarining saqlanganligining ijobiy mezonlari quyidagilar hisoblanadi: - barqaror bukilishning (cho’kishning) rivojlanishi; - neftgazli komplekslarda suv almashinishining ellizion davrlarini ustunligi va nisbatan turg’un gidrogeologik rejim; - yuqori minerallashgan xlorkalsiyli va gidrokarbonat-natriyli suvlarning mavjudligi; - UV uyumlari hosil bo’lgandan keyin ochilmagan regional va lokal tutqichlarning rivojlanishi; - kesimda samarador flyuid o’tkazmaydigan qalinlikning mavjudligi. Shunday qilib, neftgazli territoriyalar va neftgaz to’planish zonalarining istiqbollarini faqatgina qayd etilgan omillarni va ularning zamon va makonda o’zgarish xususiyatlarini kompleks o’rganilganda ilmiy asoslangan holda bashoratlash mumkin. Neftgaz hosil bo’lish jarayonlarini qayta tiklash Cho’kindi havzada neftgaz hosil bo’lish va neftgaz to’planish jarayonlariga ta’sir ko’rsatuvchi yuqorida ko’rib chiqilgan omillarni sintez qilish tuzilmalarning shakllanish tarixini, tog’ jinslari va organik moddalarning to’planish va o’zgarish xarakteri, uning shakllanishini geokimyoviy vaziyati, geoharorat rejimi, flyuidal sistemaning yuzaga kelish xususiyatlarini kuzatish va shu asosda butun cho’kindi havza yoki uning bir qismining neftgazliligini bashoratlash imkonini beradi. Haroratning 60 dan 350 о С o’zgarishlarida bo’lib o’tadigan organik moddalarning katagenetik o’zgarishi suyuq va gazsimon UV hosil bo’lishiga sharoit yaratadi. Hosil bo’lgan UVlarning fazoviy tarkibi, generatsiyalanish jadalligi hamda litogenezning bosqichliligi bilan yuzaga kelgan organik moddalarga ta’sir ko’rsatuvchi omillaridan kelib chiqib cho’kindi havzaning kesimida organik moddaning turiga (kerogenning turiga) bog’liq ma’lum genetik zonalar ajratiladi. Kerogenning katagenezini miqdoriy ifodalash uchun yetilish “indeksi” dan foydalaniladi: R o – vitrinitning aks qaytarish imkoniyati ko’rsatkichi; Т mak – jinslarning pirolizida generatsiyalangan UVlarning miqdorini, UV to’plamining turi va boshqalarni aniqlash mumkin bo’lgan maksimal harorat turi. UV generatsiyalanish o’choqlarini aniqlash Cho’kindi havzada neftgaz hosil bo’lish o’chog’i, qachonki to’plangan “ona” qalinliklardan birinchisi (quyi) neft hosil bo’lishining asosiy zonasi yoki gaz hosil bo’lishining asosiy zonasiga mos keladigan, qulay termobarik sharoitlarga ega bo’lgan chuqurlikka tushganda vujudga keladi. Keyinchalik cho’kishi va cho’kma to’planishi bilan neftgaz hosil bo’lish o’chog’ining holati va konfiguratsiyasi o’zgaradi, ularga kiradigan yotqiziqlarning hajmi, generatsiyalanish jadalligi va UVlarning migratsiyalanishi ham o’zgaradi. Neftgaz hosil bo’lish o’chog’i tobora kengayadi va yagona o’choqni hosil qilishi mumkin. Cho’kindi havza kesimining neftgaz hosil bo’lishining asosiy zonasini holati va uning o’chog’ini zamonaviy yuqori chegarasi kimyo-bituminologik, ko’mirpetrografik va neftgaz hosil qiluvchi jinslarni o’rganishning boshqa usullari bilan yetarli darajada ishonchli aniqlanadi. Hosil bo’lish boshlanishini aniqlash va bu jarayonning eng katta jadallik davrini ajratish, neftgaz hosil bo’lish o’chog’ining fazoviy holatini (maydon va chuqurlik bo’yicha) o’zgarishini kuzatish muhim. Buning uchun neft hosil qiluvchi qalinliklarning cho’kish tarixini oddiy informativ tahlil qiladigan “qizish modeli” usulidan foydalaniladi. Bu usul asosiy neft hosil qilish (asosiy gaz hosil qilish) zonasida joylashgan cho’kindi kesimning oralig’ini nafaqat bashoratlash, balki neftgaz hosil bo’lishi uchun qulay sharoitlarda har bir “ona” neftgaz qalinlikning cho’kish davomiyligini aniqlash imkonini ham beradi. “Qizish modeli”ni tuzish uchun ordinata o’qini hosil qiladigan aniq quduq kesimidan foydalaniladi. Absissa o’qida kesimni tashkil etuvchi jinslarning geologik yoshiga mos keladigan million yillardagi vaqt qo’yiladi. So’ngra grafikka “ona” neftgaz qalinliklarni o’z ichiga oladigan alohida stratigrafik komplekslarning yotish chuqurligini ular hosil bo’lishidan boshlab zamonaviygacha tobora o’zgarishini aks ettiradigan paleotektonik egri chiziqlar tushiriladi (6.14-rasm). Shunday yo’l bilan turli chuqurliklar oraliqlari va turli haroratli zonalarning aniq “ona” neftgaz qalinliklari bilan o’tish ketma-ketligini asl kartinasi tiklanadi. Grafikda ordinatalar o’qi bo’yicha asosiy neft hosil qilish zonasiga mos keladigan harorat oralig’i aniqlanadi. Buning uchun quduqda o’lchangan zamonaviy harorat ma’lumotlari va paleoharoratlar haqidagi barcha ma’lum ma’lumotlardan foydalaniladi. Asosiy gaz hosil bo’lish zonasini korrektirovka qilish uchun quduq kesimini o’rganish jarayonida tog’ jinslari va organik moddalar katagenezining mavjud geokimyoviy, ko’mirpetrografik, litologik va boshqa ko’rsatkichlarini hisobga olish lozim. Aniqlanganki, kaynozoy cho’kindi to’planish oblastlarida paleoharoratlar va organik moddalarning katagenetik zonalligi zamonaviy haroratlarga mos keladi. Mezozoy va kaynozoy cho’kish oblastlarida kesim bo’ylab haroratning zamonaviy tarqalishi organik moddalarning katagenetik zonalligiga mos kelmaydi, paleoharorat zamonaviydan yuqori. Bunda, cho’kish qancha qadimiy bo’lsa, zamonaviy va peleoharorat orasidagi farq shuncha katta bo’ladi. Grafikda asosiy neft hosil bo’lish zonasining yuqori chegarasi mos keladigan izoterma bilan ajratiladi (60 ° С , bu boshqa axborotlar mavjud bo’lmaganda 2 km atrofidagi chuqurlikka mos keladi). Bu izotermadan pastda joylashgan “ona” qalinliklar neftgaz hosil qilish o’chog’ida bo’ladi. “Qizish modeli” bo’yicha “ona” neftgaz jinslarning neftgaz hosil bo’lish o’chog’iga kirishi boshlanganini aniqlash mumkin. Ishlab chiqaruvchi svitaning ustki yuzasiga mos keluvchi egri chiziqni quyi izoterma bilan (150 °C) kesishish nuqtasi svitaning asosiy neft hosil qilish zonasidan chiqish vaqtini qayd qiladi, shuning o’zi bilan havzaning aniq uchastkasida jadal neft generatsiyalanishining vaqt oralig’i aniqlanadi. rasm. “Ona” qalinliklarning qizish modelini tuzish namunasi Neftgaz hosil qiluvchi o’choqqa kiradigan va qadimiy o’chog’da joylashgan “ona” qalinlikning maydonini aniqlashda burg’ilash va seysmik tadqiqotlar natijalari bo’yicha amalga oshiriladigan paleotektonik qayta tiklashning barcha mavjud ma’lumotlarini tadqiq qilish lozim. Neftgaz hosil qiluvchi maydonni havzanining o’rganilayotgan rivojlanish bosqichi uchun paleotektonik profillar seriyasi va xususan yuqori va quyi izotermalar tushiriladigan har bir neft hosil qiluvchi qatlamning ustki va ostki yuzasini paleostrukturaviy xaritasi bo’lgandagina aniqlash mumkin. Neft yaratuvchi jinslarning ustki va ostki yuzasi paleostrukturaviy xaritalari birlashtirilganda asosiy neft hosil qilish zonasiga hali kirmagan, unda joylashgan yoki asosiy gaz hosil qilish zonasiga tushib bo’lgan uchastkalar ajraladi. Bu aniqlashlarni nazorat qilish quduqlar va ochilmalarda olingan jinslarning organik moddalarini katagenez yoki uglefikatsiyalanish bosqichlarining darajasi natijalari bo’yicha amalga oshirilishi lozim. O’tkazilgan paleotektonik va paleogeotermik qayta tiklashlar asosida havzaning har bir rivojlanish bosqichida muayyan “ona” svitaning neftgaz hosil qilish o’chog’idagi holatini kuzatish mumkin bo’lgan ketma-ketlikdagi qator sxemalar yaratiladi. Cho’kindi havza kesimida “ona” qalinliklar bir nechta bo’lishi mumkinligi sababli sxemalarning bunday ketma-ket qatori har bir qalinlik uchun izopaxit uchburchagi usuli bo’yicha tuziladi, sxemalar qatori esa evolyutsion uchburchak deyiladi. “Isish modeli”ni qo’llash faqatgina organik moddalarning katagenetik o’zgarishi me’yordagi geotermik maydon ta’siri ostida bo’lib o’tgan va bo’layotgan havzalar yoki ularning bir qismi uchun qonuniy bo’ladi. Tahlildan quyidagilarni ajratish lozim: - organik moddalarning katagenez darajasi faqatgina harorat bilan emas, bir nechta omillar majmuasi bilan aniqlanadigan, jadal burmalanish oblastlariga yaqin zonalar; - neftgaz “ona” qalinlikning cho’kish va qizish dinamikasini qayta tiklash qiyin bo’lgan, cho’kindi qalinlikda cho’kindi to’planishida uzoq va ko’p marta tanaffuslar mavjud bo’lgan zonalar. Aksariyat tadqiqotchilar shuni qayd qilishganki, asosiy neftgaz hosil bo’lish zonasining harorati va chuqurlik oraliqlari cho’kindi to’planishining ahamiyatli (kuchli) tezligida (>100 m/mln. yil), cho’kindi qalinlikda yuqori gidrostatik bosimlar bo’lganda kengayadi. Binobarin neft generatsiyalanishining kritik chuqurligi va uning gaz fazaga o’tishi bu oblastlarda 4 dan 7 km gacha chuqurlik oralig’ida joylashadi, harorat chegarasi esa 180-200 ° С oralig’ida baholanadi. Bu haqda Kaspiy oldi, Kaliforniya, Kavkaz oldi va boshqa havzalarda ochilgan neft uyumlari dalolat beradi. Neftgaz to’plamlarining yuzaga kelishi neftgaz to’planishi mumkin bo’lgan zonalar va neftgaz hosil bo’lish o’choqlarining nisbati bilan aniqlanadi. Ularning fazodagi nisbatining uch turi ajratiladi: birlashgan – zonalar o’choqning ichida joylashgan, chetdagi – zonalar o’choqning chekka qismlarida joylashgan, ajralgan – zona o’choqda joylashmagan. Bu nisbatlar bilan tutqichlarning bir tomonlama yoki har tomonlama ta’minoti aniqlanadi. Neftgaz to’planishi mumkin bo’lgan zonalar jadal UV hosil bo’lishi boshlangunga qadar, UV generatsiyalanishi bilan bir vaqtda yoki neft hosil qiluvchi qalinliklarda generatsiya to’xtagandan keyin yuzaga kelishi mumkin. Zonal va lokal tutqichlar hosil bo’lgunga qadar va u bilan bir vaqtda yuzaga kelgan birlashgan turdagi neftgaz hosil bo’lish zonalari neftgazga istiqbollilik nuqtai nazaridan katta qiziqishga ega. Konlar o’choq chegarasida yoki bevosita uning ustida guruhlanadi. UV to’plamlari o’choqqa intiladi, ularning holati, shakli va o’lchamlariga tektonik omil asosiy ahamiyatga ega bo’ladi. To’plamlarning yuzaga kelishini tarixiy-genetik sharoiti maksimal neftgazli bo’lishi mumkin bo’lgan kesimning stratigrafik hajmi va maydonini aniqlash, flyuidlarning fazoviy holatini alohida bashoratlashni asoslash, izlov-qidiruv ishlarining birinchi navbat obyektlarini tavsiya qilish imkonini beradi. Uglevodorodlarni “ona” jinslardan o’tkazuvchan qatlamlar bo’ylab to’planish joylariga migratsiyalanishi aksariyat ishlarda batafsil yoritilgan (A.A. Bakirov, I.O. Brod, I.V. Visotskiy va b.). Birlamchi migratsiya (emigratsiya) “ona” qalinlikka harorat va bosimning suvdagi ion yoki kolloid eritmalar hamda gaz fazasi ko’rinishidagi ta’siri ostida amalga oshadi. UVning suvda eruvchanligi 70-180 ° С harorat zonasi diapazonida 100-1000 g/sm 3 ni tashkil etadi. Shu oraliqning o’zida suvning UV bilan “ona” qalinlikdan maksimal siqib chiqarilishi kuzatiladi. Gaz migratsiyasi 3,5-4 km chuqurlikdan boshlanadi. Agar suvning siqib chiqarilishi UVning jadal generatsiyalanishigacha bo’lib o’tsa, u holda bu ularning “ona” qalinlikdan qiyin migratsiyalanishiga olib keladi. UVlarning migratsiyalanishi uchun kesimning tuzilishi katta ahamiyatga ega, ayniqsa “ona” qalinliklarning kollektor jinslar bilan qatlamlanish xarakteri. Migratsiyalanish uchun qulay sharoit pastdan yuqoriga tomon neft ishlab chiqaradigan, kollektor va qoplama qalinliklarni ketma-ket yotishi hisoblanadi. Boshqa ketma-ketlik generatsiyalovchi qalinliklardan UVlarning birlamchi migratsiyasini yoki qiyinlashtiradi, yoki mutloqo yo’l qo’ymaydi. Ammo katta qalinlikdagi gil qatlamlarida atrofdagi gilli jinslarga nisbatan yuqori g’ovakligi va o’tkazuvchanligi bilan tavsiflanadigan anomal zichlashmagan gil qatlamlari ajraladi, ular noan’anaviy kollektorlar hisoblanadi. Rezervuar ichi migratsiyasi (ikkilamchi) ularning to’planish joyiga migratsiyalanish yo’llarining mavjudligi bilan aniqlanadi. Vertikal va lateral migratsiya ajratiladi. Vertikal migratsiya qatlamlanishga ko’ndalang darzliklar va qatlamlarning buzilish zonalari bo’ylab bo’lib o’tadi. Lateral migratsiyada harakatlanish yo’llari kollektor qalinliklar hisoblanadi. UVlarning migratsiyalanish sharoitlari ko’pincha kollektorlarning g’ovakligi va o’tkazuvchanligi bilan belgilanadi. Ularning kattaligi gorizontlarning kollektor jinslarini birlamchi (mineral tarkibi, to’planishining fatsial sharoiti, g’ovak suvlarining pH ko’rsatkichi, strukturaviy va teksturaviy xususiyatlari va b.) va keyingi (ikkilamchi) xarakteristikalari, kollektorlarda bo’lib o’tadigan o’zgarishlarning xarakteri va darajasini belgilovchi, litogenezning turli omillarini ta’siriga bog’liq. Cho’kindi qalinlikning vertikal kesimida kollektorlarning uchta zonasi ajratiladi: yuqori, o’rta va quyi. Yuqori zonada sedimento- va diagenez bosqichlarida shakllangan, ahamiyatli maydonlarga o’zgarmaydigan, birlamchi hajmiy-sizdirish xossalariga (HSX) ega bo’lgan jinslar asosiy o’rin tutadi, bu flyuidlarning lateral siljishi uchun imkoniyatni ta’minlaydi. O’rta zonada katagenetik o’zgarishlar jarayonida (erish, almashinish, sementlanish) ikkilamchi yuqori g’ovak va o’tkazuvchan uchastkalar yuzaga keladi hamda lateral har turlilik tufayli HSX saqlanadi yoki ayrim uchastkalarda hatto yaxshilanadi, boshqalarida esa yomonlashadi, bu lateral migratsiyani qiyinlashtiradi va vertikal migratsiya asosiy bo’lib qoladi. Quyi zonada litogenezning boshlanish sharoitlarida darzlikning keng rivojlanishi natijasida HSX yaxshilanadi, bu flyuidlarning tanlab vertikal migratsiyalanishiga imkon yaratadi. Bashoratlangan resurslarni miqdoriy baholash Neftgazlilikni uzoq muddatli bashoratlash uchun cho’kindi havza yoki uning bir qismini o’rganish yetarli bo’lmaydi, neft va gazning potensial resurslarini baholash lozim. Boshlang’ich potensial geologik resurslar deganda ishlatishga qadar havza yoki uning obyekti bag’rida bo’lgan UVlarning umumiy miqdori tushiniladi. Hozirgi vaqtda yer qa’ri potensial resurslarini baholashning uchta asosiy usulidan foydalaniladi: nisbiy-geologik, hajmiy-statistik va hajmiy-genetik. Nisbiy-geologik usul sanoat ahamiyatidagi neftgazliligi ma’lum bo’lgan yoki geologik-geofizik usullar bilan yaxshi o’rganilgan rayonlar bilan o’xshashligi asosida kam o’rganilgan territoriyalar uchun keng qo’llaniladi. Bu usul neftgazlilikni miqdoriy baholashning ikkita uslubini o’z ichiga oladi – geologik uslub va neftgaz hosil bo’lish uslubi va neftgaz to’planish jarayonlarini ko’p o’lchamli matematik modellashtirish uslubi. Ular uchun o’xshashlik tamoyillarini qo’llash umumiy hisoblanadi, unga muvofiq andoza (etalon) va hisoblash obyektlari orasidagi o’xshashlikning miqdoriy o’lchovlari aniqlanadi. Resurslarni hisoblash shu regiondagi barcha neftgazli va istiqbolli komplekslar bo’yicha alohida amalga oshiriladi. Nisbiy geologik o’xshashliklarning geologik usullarida kam sonli (5-6) geologik-geofizik o’zgarishlar miqdoriy tahlil qilinadi. Geologik usullar orasida quyidagilar ajratiladi (N.I. Buyalov, V.G. Vasilyev va b., 1962): resurslarni maydon birligiga, hajm birligiga zaxiralarning solishtirma zichligi bo’yicha va o’rtacha tuzilmaga to’g’ri keladigan zaxiralar bo’yicha bashoratlash. Geologik usullarning mazmuni hisoblash va yaxshi o’rganilgan andoza uchastkalarni solishtirish va resurslarning solishtirma zichligini andozadan neftgaz to’planishining asosiy informatsion parametrlarini o’zgarishini hisobga olgan holda (tuzatma) hisoblash uchastkasiga o’tkazishdan iborat. O’zgarish parametrlariga tuzatma uning ko’rsatkichlarini hisoblash va andoza uchastkalariga nisbati kabi aniqlanadi. Bu uchastkalar orasidagi yig’ma koeffitsiyent (o’xshashlik koeffitsiyenti) barcha tuzatma koeffitsiyentlarning ko’paytmasini o’zida namoyon qiladi. Hisoblash uchastkasining boshlang’ich jami resurslari (BJR) maydon birligiga zaxiralarning solishtirma zichligi bo’yicha usuli bilan baholashda quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi: Q r = r e S r K o &#39; x , (6.8) bu yerda, ρ e – andoza uchastkaning maydon birligiga boshlang’ich UV zaxiralarining solishtirma zichligi, mln. t/km 2 , mlrd. m 3 /km 2 ; S r – hisoblash uchastkasining maydoni; K o’x – o’xshashlik koeffitsiyenti. Andoza chegarasida boshlang’ich zaxiralarning solishtirma zichligini aniqlash uchun boshlang’ich qidirilgan zaxiralar, tasdiqlanganlik koeffitsiyentini hisobga olgan holda birlamchi baholangan zaxiralar yig’indisi, ayrim hollarda istiqbolli resurslardan ham foydalaniladi (agar andoza qidirilmagan bo’lsa) r e = Qe S e – maydon andoza uchastkaning konturi bo’yicha aniqlanadi. Hajm birligiga zaxiralarning solishtirma zichligi bo’yicha resurslarni bashoratlash usuli bilan BJRni baholash quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi: Q r = r e V r K o &#39; x , (6.9) bu yerda, ρ e – andoza uchastkaning hajm birligiga boshlang’ich zaxiralarining solishtirma zichligi, mln. t/km 2 , mlrd. m 3 /km 2 ; V r – hisoblash uchastkasining baholanadigan jinslarini umumiy hajmi, km 2 . Bu usul bo’yicha baholanadigan kompleks jinslarining umumiy hajmi o’rnida faqatgina kollektor jinslar hajmidan foydalanib hisoblashni amalga oshirish mumkin. O’rtacha tuzilmaga to’g’ri keladigan zaxiralar bo’yicha aniqlanadigan boshlang’ich jami resurslarni faqatgina antiklinal ko’tarilmalar bilan bog’liq resurslarni baholashda qo’llash mumkin. Bu usul bilan resurslarni baholash quyidagi formula bo’yicha amalga oshiriladi: Q r = h r q astr . K ishon . K an . , (6.10) bu yerda, η r – hisoblash uchastkasida taxmin qilingan tuzilmalar soni (shu jumladan burg’ilashdagi, tayyorlangan va aniqlangan); q astr. – andoza uchastkaning bitta tuzilmasiga to’g’ri keladigan zaxiralar; K ishon. – andozadagi С 3 toifa resurslarning ishonchlilik koeffitsiyenti; K an . – asosan tuzilma omilining o’zgarishini hisobga oluvchi o’xshashlik koeffitsiyenti – tuzilmalarning amplitudalari, tutqichlarning to’lish darajasi va boshqa parametrlar – hisoblash uchastkasida andoza bilan solishtirganda. Bu usulda asosiy xatoliklar tuzilmalar o’lchamlaridagi mavjud farqlar, ularning maydon bo’ylab notekis tarqalishi, baholanadigan kompleksdagi uyumlar zaxiralarining konsentratsiyasi (to’lishi) kattaligini keng diapazoni bilan aniqlanadi. Bashoratlangan resurslarni neftgaz hosil bo’lish va neftgaz to’planish jarayonlarini ko’p o’lchamli metematik modellashtirish usulida baholashda bir vaqtni o’zida katta hajmdagi geologik-geofizik va geokimyoviy axborotlar tahlil qilinadi – bitta baholash maydoni chegarasida 50 tagacha parametrlar. Bunday axborotlarni faqatgina AKT dan foydalanib to’liq tadqiqot qilish mumkin. Resurslarni baholashning hajmiy-genetik usuli organik moddalarning miqdori, tarkibi va katagenez darajasi haqidagi ma’lumotlar bo’yicha yer qa’ridagi neft va gazning umumiy miqdorini bevosita hisoblashdan foydalanadi. Baholanadigan bashoratlash obyektida to’plangan UVning og’irligi dastlabki organik moddalardan migratsiyalangan UV va generatsiyalanish o’chog’idan birinchi to’planish obyektigacha migratsiyalanganda va birlamchi uyumlarni hosil bo’lishi hamda tarqalishi natijasida yo’qolgan UV miqdori orasidagi farq singari aniqlanadi. Hisoblashlar uchun organik moddalarning har xil turlarini og’irligi va jinslarda tarqalishi, jinslardagi qoldiq bitumoidlarning ulushi, havzani cho’kindi qalinliklarining peleoharoratlar va paleochuqurliklari haqidagi, migratsiyalanganda jinslarda va qatlam suvlarida tarqalgan suyuq va gazsimon UV miqdori haqidagi ma’lumotlar zarur. Hozirgi vaqtda bu usulning bir qancha modifikatsiyalari mavjud. Qidirilmagan jami resurslar neft uchun quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi: n Q r n = h K a K e V i OB i H b xl - Q H , (6.11) i = 1 gaz uchun esa quyidagi formula bo’yicha: n Q r g = h K a K g V i OB i g b xl - Q g , (6.12) i = 1 bu yerda, Q H – hosil bo’lgan uyumlardan tabiiy yo’qolgan UVlarning hajmi; η – jinslarning o’rtacha zichligi, t/m 3 ; K a – to’planish koeffitsiyenti; K e – asosiy neft hosil bo’lish zonasi uchun emigratsiyalanish koeffitsiyenti; K g – asosiy gaz hosil bo’lish zonasi uchun emigratsiyalanish koeffitsiyenti; V i – katagenezning ajratilgan zonasi chegarasida potensial neftgaz yaratuvchi qalinlikning hajmi; OB i H – sapropel turidagi organik moddalarning jinsdagi o’rtacha olingan konsentratsiyasi, og’irligidan %; OB i g – gumus turidagi organik moddalarning jinsdagi o’rtacha olingan konsentratsiyasi, og’irligidan %; β xl – bitumoid koeffitsiyenti, organik moddadan %; Bu usulda eng ishonchli emigratsiyalangan UV miqdorini aniqlash hisoblanadi. UV to’planish va yo’qotilish koeffitsiyentlarini baholash tamoyillari ishonchli emas. Resurslarni baholashning hajmiy-statistik usuli UVning geologik BJRni baholanadigan obyektning cho’kindi qobig’ini hajmiga empirik aniqlangan bog’liqligiga asoslangan. Oddiy ko’rinishda: Q n = K V , (6.13) bu yerda, Q – UVning geologik BJR; K – cho’kindi qobiqning hajmi; V – resurslarning hajmiy zichligi. Turli hajmdagi cho’kindi havzalar uchun bu bog’liqlikni tavsiflovchi bir qator formulalar bor. Hajmi 3 mln.m 3 dan kichik bo’lgan resurslarni baholash uchun A.E.Kontorovich, M.S.Modelevskiy va A.A.Trofimuklar tomonidan jahonning cho’kindi havzalarini tahlil qilish asosida quyidagi formula tavsiya etilgan: LnQ P = 1,19 LnV - 6,47 (6.14) Hajmi 3 mln.m 3 dan katta havzalarning resurslarini quyidagi formula bo’yicha baholash tavsiya qilingan: Q n = 63,33[exp(1,3 10 - 4 V ) - 1] (6.15) Hajmiy-statistik usulning zamonaviy modefikatsiyasi havzalarning geologik BJRni baholash bilan bir vaqtda chuqurlikning turli oraliqlarini bashoratlash, suyuq va gazsimon UV resurslarini baholash, yirik konlarning resurslarini ulushi va resurslarning sifatiy tuzilmasini tavsiflovchi boshqa ko’rsatkichlarni aniqlashni ko’zda tutadi. BJRni baholashning boshqa usuli bir yoki bir guruh yirik mutaxassislarning tajribasi, bilimlari, intuitsiyasiga asoslangan ekspert usuli hisoblanadi. Miqdoriy bashoratlashning aniqliligini oshirish uchun bir vaqtni o’zida baholashning kompleks usullari va uslublari hamda bashoratlash natijalarining ehtimollik tasavvurlaridan foydalanish lozim. Kam o’rganilgan cho’kindi havzalarning tog’ jinslari organik moddalarini neft generatsiyalash potensialini kam miqdordagi chuqur quduqlar bo’yicha aniqlash ilmiy va amaliy qiziqishga ega. Neft generatsiyalash potensiali ko’rsatkichi (P om ) katagenez shkalasining PK 1 dan AK 1 gacha oralig’ida jinslarning tarqoq organik moddalari generatsiyalashi mumkin bo’lgan neft miqdori bilan aniqlanadi. Bu potensial neftgaz yaratuvchi jinslardagi organik moddalarning turi va miqdori hamda ularning katagenez darajisi bilan aniqlanadi. I va II turdagi kerogenlar III kerogenga nisbatan yuqori potensialga ega, ayniqsa jinslarda uning konsentratsiyasi yuqori bo’lganda. Organik moddalarning termik yetilganligi ortishi bilan neft generatsiyalash potensiali kamayadi, shuning uchun organik moddalarning dastlabki va realizatsiya qilingan potensiallar orasidagi farq sifatida qoldiq potensial (P om qold. ) ajratiladi. Aniq neftgaz generatsiyalash potensiali Rok-Eval usuli bo’yicha aniqlanadi, bu potensial S 2 va IH ko’rsatkichlar bilan aniqlanadi. UV katagenezi va T o max ko’rsatkichlari ortishi bilan resurslar tugab ketadi. Tugash darajasi quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi: K n = IHo - IHk , (6.16) IH o bu yerda, IH o – katagenezning boshlanishida organik moddalar kerogenining boshlang’ich vodorod indeksi; IH k – organik moddalar katagenezining zamonaviy bosqichida organik moddalar kerogenining boshlang’ich vodorod indeksi. IH o ko’rsatkichi organik moddalarning turi bilan bog’liq. I turdagi kerogen uchun IH o ko’rsatkich 600 mg UV/g C org. ; II tur uchun 500-250 mg UV/g С org. ; III tur - 250 mg UV/g С org. dan kam. Rok-Eval parametrlari xorijda ham neftning bashoratlangan zaxiralarini hisoblash uchun foydalaniladi. Birinchi davrda organik moddalarning generatsion potensiali indeksi ( Isp ) quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi: (6.17) bu yerda, H o – neft yaratuvchi qatlamning qalinligi, m; S 1 +S 2 – realizatsiya qilingan va qoldiq potensial, kg/t jins; ρ – “ona” jinsning zichligi, t/m 3 (o’rtacha 2,5 t/m 3 ). Jahonning turli havzalari bo’yicha Isp kattaligi 1 dan 65 gacha o’zgaradi. Isp ning ko’rsatkichi 10 dan katta bo’lganda havza yuqori istiqbolli, Isp = 5-10 – istiqbolli, Isp ning ko’rsatkichi 5 dan kichik bo’lganda – sanoat ahamiyatidagi konlar mavjud bo’lmaydi. Ammo “neft tuynigi”dan quyi oraliqlarda bu parametrlardan foydalanish xato xulosalarga olib keladi. Ikkinchi davrda bashoratlangan resurslar quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi: R r = Isp Q , (6.18) bu yerda, Q – neft yaratuvchi qalinliklar rivojlangan maydon, m 2 . Neftning yanada aniq bashoratlangan resurslari realizatsiya qilingan generatsion potensialni S 1 hisobga olgan holda va neftning generatsiyalanish indeksini aniqlash ( Log ) yo’li bilan hisoblanadi: (6.19) Bashoratlangan resurslar esa quyidagi formula bo’yicha: (6.20) A dabiyotlar : 1. Абидов А.А., Эргашев Й., Қодиров М. Нефть ва газ геологияси. Русча-ўзбекча изоҳли луғат. Тошкент. “Шарқ” 2000. 2. Абидов А.А. Современные основы прогноза и поисков нефти и газа. Ташкент. “Фан” 2012. 3. Алексеенко В.А. Геохимические методы поисков месторождений полезных ископаемых. Учебник. М., Недра, 2000. 4. Абрамечева Т.В. Экономическая эффективность нефтегазоразведочных работ. Уч. пособие. Ухта 2003. 5. Бурцев М.И. Поиски и разведка месторождений нефти и газа: Учеб. пособие. Москва. Изд-во РУДН, 2006. 6. Бакиров А.А., Бакиров Э.А. и др. Геологические условия формирования и размещения зон нефтегазонакопления. Москва. Недра 1982. 7. Бакиров АА, Бакиров ЭА, Габриэлянц ГА, Керимов В.Ю., Мстиславская Л.П. Теоретические основы поисков и разведки нефти и газа. Под ред. Э.А. Бакирова и В.Ю. Керимова: Учебник для вузов. В 2-х кн. - 4-е изд., перераб. и до. - Кн. 2: Методика поисков и разведки скоплений нефти и газа. - М.: ООО «Издательский дом Недра», 2012. 8. Баженова O.K., Бурлин Ю.К., Соколов Б.А., Хаин В.Е. Геология и геохимия нефти и газа. М., Изд-во МГУ, 2000.

O'xshashlar

Neft va gazga geologik-qidiruv ishlarining izlash-baholash davri
Neft va gazga geologik-qidiruv ishlarining qidirish-ishlatish davri
Neft va gazga geologik-qidiruv ishlarining metodik asoslari
Neft va gazga geologik-qidiruv ishlarining rivojlanish tarixi
Geologik-qidiruv ishlarining samaradorligini baholash