Neft va gazga geologik-qidiruv ishlarining metodik asoslari - Konchilik ishi - Referatlar

Neft va gazga geologik-qidiruv ishlarining metodik asoslari

Yuklangan vaqt:

25.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

484 KB

Ko'chirib olish

Neft va gazga geologik-qidiruv ishlarining metodik asoslari Reja: 1. Geologik-qidiruv ishlarining asosiy prinsiplari va usullari 2. Neft va gaz zaxiralari va resurslari 3. Geologik-qidiruv ishlarining davriyligi 4. Izlash va qidirish ishlarining usullari 5. Neft va gaz konlarini izlash, qidirish va ishlatish jarayonlarida burg’ilanadigan quduqlar tasnifi

Neft va gazga geologik-qidiruv ishlari (GQI) yer qa’rini o’rganish, neft va gaz uyumlarini (konlarini) ochish, geologik-iqtisodiy baholash va ishlatishga tayyorlash maqsadida ma’lum ketma-ketlikda bajariladigan geologik, geofizik, geokimyoviy, burg’ilash va boshqa ishlar hamda ilmiy tadqiqotlar majmuasini o’zida namoyon qiladi. Bu ishlarning natijalari bo’yicha avval cho’kindi basseynlardagi o’rganiladigan obyektlarning grafik modellari (geologik kesimlar, turli maqsadlardagi xaritalar) tuziladi, so’ngra shu tuzilmalar asosida ularning neftgazlilik istiqbollari, konni ochish baholanadi va ularni ishlatish loyihalanadi. Geologik-qidiruv ishlari ikkita xususiyati bilan xarakterlanadi: tashkiliytexnik va metodik. Birinchisi tashkiliy ishlarni, ularni amalga oshirishning iqtisodiy va huquqiy sharoitlari hamda zaruriy texnik vositalarini o’z ichiga oladi. Metodik tomoni izlov-qidiruv ishlari va qidiruv-ishlatish ishlarini o’tkazish jarayonida foydalaniladigan prinsiplar, usullar va empirik qoidalar majmuasini o’zida namoyon qiladi. Geologik-qidiruv ishlarining asosiy prinsiplari va usullari Boshlang’ich ma’lumotlarning aniqlanmaganligi, olinadigan natijalarning bir xil emasligi, izlov-qidiruv jarayonini rasmiylashtirish va modellashtirishning mushkulligi shunga olib keladiki, ishlarni amalga oshirish nazariy bilimlar va geologik-qidiruv ishlari tajribasi asosida ishlab chiqilgan ma’lum prinsiplar bilan boshqariladi, bu ularni o’tkazishning metodik asosi hisoblanadi. Geologik-qidiruv ishlarining asosiy prinsiplari quyidagilar hisoblanadi: - kon va alohida uyumlarni maydon va kesim bo’yicha tadqiqot qilishning har doim texnik imkoniyatlar va iqtisodiy maqsadga muvofiqligi bilan chegaralanadigan ratsional to’liqligi; - yangi geologik axborotlarni olishni hisobga olgan holda davrlar va bosqichlar bo’yicha konni (uyumni) o’rganishda yaqinlashuvning ketma-ketligi;

- konni (uyumni) o’rganishda nisbatan bir tekislilik, ya’ni ularning ishonchli geologik modelini faqatgina obyekt maydon bo’yicha va uyumning hajmi bo’yicha bir tekis o’rganilganda olish mumkin; - ishchi va material xarajatlarning muvofiqligi, ya’ni uyumni “to’liq qidirmaslikka” va “qayta qidirishga” yo’l qo’ymaslik, bu bir tomondan ishlatishda yuqotishlarni, ikkinchi tomondan esa ortiqcha quduqlarni burg’ilashga xarajatlarni keltirib chiqaradi. - kam vaqt sarflash, ya’ni neft va gazga geologik-qidiruv ishlarini qisqa muddatda o’tkazish. Geologik-qidiruv ishlarining metodikasi quyidagilarni o’z ichiga oladi: 1) geologik kuzatishlar sistemasini yaratish (turli xil suratga olishlar, kesimlar, quduqlarni joylashtirish sistemasi, turli xil reja xaritalari va boshq.); 2) geologik-geofizik axborot olish usullari (o’lchashlar o’tkazish, parametrlarni qayd qilish); 3) turli rejali axborotlarni qayta ishlash usullari; 4) ma’lumotlarni interpritasiya qilish usullari va o’rganiladigan obyektning geologik modelini tuzish. Geologik axborotlar olinish uslubiga ko’ra to’g’ridan-to’g’ri (bevosita), bilvosita va faktlarga asoslanmagan turlarga ajratiladi. To’g’ridan-to’g’ri axborot bevosita geologik obyektni tavsiflaydi (jins namunalari, kern, shlam, flyuidlar namunalari va boshqalar); Bilvosita axborot geologik obyektning ba’zi xossalarini tavsiflaydi, to’g’ridan-to’g’ri axborotlar bilan o’rnatilgan aloqalardan foydalanib obyektning real belgilarini aniqlashi mumkin (masalan, fizik va geokimyoviy belgilari bo’yicha anomaliyalar, kollektorning g’ovakligi va boshq.); Faktlarga asoslanmagan axborot nazariy bilimlar va neft va gazga GQI amaliyotini umumlashtirish asosida cho’kindi havzalar va uning lokal obyektlarining geologik tuzilishi qonuniyatlarini aniqlash imkonini beradi.

To’g’ridan-to’g’ri axborot qismi diskret xarakterga ega va shuning uchun etalon (andoza) sifatida foydalaniladi, uning asosida bilvosita axborotning ham ishonchliligi aniqlanadi. Geologik-qidiruv ishlari uchun quyidagi xususiyatlar xarakterli: - o’rganiladigan obyektlarning geologik tuzilishining murakkabligi, iyerarxligi va noyobligi, ularni to’liq ta’riflash uchun katta hajmdagi axborotdan foydalanish zarurligi; - geologik o’rganish jarayonlarining bosqichliligi; - olinadigan axborotning har turliligi va har xil ishonchliligi; - zaruriy aniqlik bilan modeli tuzishda axborotning yetishmasligi va uni olishning yuqori narxi; - usullarning axborotliligining yetarli emasligi, kuzatishlarning diskretligi va geologik nazariyalarning mukammal emasligidan kelib chiqadigan noaniqlilik sharoitlarida qarorlar qabul qilish. Neft va gaz zaxiralari va resurslari Har qanday neft va gaz konining qimmati (bahosi) birinchi navbatda uning uyumlari chegarasida aniqlangan zaxiralardan tashkil topgan asosiy foydali qazilmalarning kattaligi bilan belgilanadi. Neftgazli obyektlarni o’rganishning butun ketma-ketligi birinchi navbatda ularni lokallashtirish va izlash burg’ilashga tayyorlangan tutqichlardagi gorizontlar va qatlamlarda neft va gaz uyumlarini aniqlashga qaratilgan. Toki birinchi quduq gorizont yoki qatlamni ochmagunga qadar shu tuzilma-fatsial zonadagi yondosh uyumlar bilan o’xshashligi asosida unda uyum topish mumkinligini taxmin qilish mumkin xolos. Quduqlar bu gorizont yoki qatlamni o’tganda, unda uyumning mavjudligi sinash yo’li bilan yoki kon geofizikasi kompleksi va boshqa tadqiqotlar yordamida aniqlanadi. Gorizontlar va qatlamlarning mahsuldorligini aniqlovchi omil, ya’ni

uyumlarni aniqlanish omili zaxiralar va resurslarni ajratuvchi chegara sifatida xizmat qiladi. Aniqlangan, qidirilgan va ishlatilayotgan uyumlardagi standart sharoitlarga keltirilgan hisoblash sanasidagi neft va kondensatning og’irligi va gazning hajmi zaxiralar deb yuritiladi. Zaxiralarning hisoblangan kattaligiga izlash, qidirish ishlari va ishlatish jarayonida olingan ma’lumotlarning hajmi va sifati hamda qo’llanilgan hisoblash usullari ta’sir ko’rsatadi. Bitta uyumning o’zida hisoblanadigan zaxiralar geologik qidiruv ishlarining turli bosqichlarida haqiqiy ma’lumotlarning to’planishi bilan yoki ekspluatatsion burg’ilash va ishlatishning ma’lumotlarini hisobga olgan holda ahamiyatli darajada o’zgarishi mumkin. Tabiiyki, o’rganilganlik darajasi qancha yuqori bo’lsa, hisoblangan zaxiralar shuncha ishonchli bo’ladi. Agar izlash, qidirish va ishlatish jarayonida uyumlar bo’yicha olinadigan ma’lumotlarning hajmi va sifati uyumlarni o’rganishning aniq bosqichlari bilan bog’lansa, unda zaxiralarni toifalarga ajratishning mazmuni tushunarli bo’ladi. Aniqlangan uyumlar bilan bir qatorda neftgazli gorizontlar va qatlamlarda hamda izlash burg’ilash bilan o’rganilmagan litologik-stratigrafik komplekslarda mavjudligi geologik-geofizik tadqiqotlar va geologik tuzilishi haqidagi tasavvurlarga asosan taxmin qilingan UV to’plamlari bo’lishi mumkin. Bu aniqlangan konlardagi burg’ilab ochilmagan mahsuldor qatlamlarda yoki burg’ilashga tayyorlangan uyumlarda shuningdek yirik geotuzilmalar elementlari chegarasidagi neftgazliligi isbotlangan va taxmin qilingan litologik-stratigrafik komplekslardagi taxmin qilingan uyumlardir. Yuqorida keltirilgan obyektlardagi standart sharoitlarga keltirilgan hisoblash sanasidagi neft va kondensatning og’irligi va gazning hajmi resusrlar deb yuritiladi. Baholangan resurslar zaxiralardan hamda bir-biridan nafaqat turli o’rganilganlik darajasi, balki turli asoslanganlik darajasi bilan ham farq qiladi. Konlarning zaxiralari va neft va gazning istiqbolli resurslari geologik qidiruv ishlari va konlarni ishlatish natijalari bo’yicha hisoblanadi. Konlarning zaxiralari

va neft va gazning istiqbolli resurslari haqidagi ma’lumotlardan halq xo’jaligi tarmoqlarini rivojlanish va joylashtirish sxemalarini ishlab chiqish, geologik qidiruv ishlarini rejalashtirishda foydalaniladi, konlar bo’yicha zaxiralar haqidagi ma’lumotlar esa qazib chiqarish tashkilotlarini, neft va gazni tashish va kompleks qayta ishlash korxonalarini loyihalashda foydalaniladi. Neft va gaz resurslarining mavjudligi umumiy geologik tuzilmalar, ilmiy izlanishlar, geologik, geofizik va geokimyoviy tadqiqotlar natijalari asosida yirik regionlar, neftgazli hududlar, viloyatlar, tumanlar, maydonlar chegarasida taxmin qilinadi. Konlarning zaxiralarini aniqlashda neft, gaz, kondensat va ularning tarkibidagi ajratib olish texnologik va texnik iqtisodiy hisoblashlar bilan asoslangan komponentlar (etan, propan, butan, oltingugurt, geley, metallar) alohida hisoblanadi va qayd etiladi. Neft, gaz, kondensat va ularning tarkibidagi sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan komponentlarning zaxiralarini hisoblash har bir uyum bo’yicha alohida va butun kon bo’yicha amalga oshiriladi. Istiqbolli resurslar hisoblanadi va qayd qilinadi, bashoratlangan resurslar esa neft, gaz va kondensat bo’yicha alohida baholanadi. Neft, gaz va kondensat sifati ulardan kompleks foydalanishni ta’minlovchi davlat talablari, tarmoq standartlari va qazib chiqarish hamda qayta ishlash texnologiyasini hisobga olgan texnik sharoitlarga muvofiq baholanadi. Neft, gaz, kondensat va ular tarkibidagi sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan komponentlar zaxiralari o’rganilganlik darajasiga ko’ra qidirilgan – A, В , С 1 toifalar va birlamchi baholangan – С 2 toifa turlarga bo’linadi. Neft va gaz resurslari asoslanganlik darajasiga ko’ra istiqbolli – С 3 toifa va bashoratlangan – D 1 va D 2 toifa turlarga ajratiladi. Neft, gaz, kondensat va ular tarkibidagi sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan komponentlar zaxiralari xalq xo’jaligi ahamiyatiga ko’ra alohida hisoblanadigan va qayd qilinadigan ikki guruhga bo’linadi: Balans - hozirgi kunda ishga tushirish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo’lgan konlarning zaxiralari.

Balansdan tashqari – ishga tushirish hozirgi kunda iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo’lmagan yoki texnik va texnologik nuqtai nazardan imkoni bo’lmagan, lekin kelajakda balans zaxiralarga o’tkazilishi mumkin bo’lgan konlarning zaxiralaridir. Balans zaxiralar ichida olinadigan zaxiralar hisoblanadi. Olinadigan zaxiralar – zamonaviy texnik vositalar va qazib chiqarish texnologiyasidan xarajatlarning yo’l qo’yilgan darajasini hisobga olgan holda oqilona foydalanilganda va atrof muhit va yer osti muhofazasi talablariga rioya qilgan holda yer bag’ridan qazib chiqariladigan balans zaxiralarning bir qismidir. Qo’riqxonalar, suv havzalari, aholi punktlari, inshoatlar, qishloq xo’jaligi obyektlari, tarixiy va madaniy yodgorliklar chegarasida joylashgan neft va gaz konlarining zaxiralari obyektlarni ko’chirishga sarflanadigan xarajatlar yoki konlarni ishlatishning maxsus usullaridan foydalanishga sarflanadigan xarajatlarning texnik-iqtisodiy hisoblariga asoslanib balans yoki balansdan tashqari zaxiralarga kiritiladi. Zaxiralar qanchalik o’rganilganligiga qarab quyidagi toifalarga bo’linadi: A toifa – uyumning turi, shakli va o’lchamlarini, samarali neft va gazga to’yingan qalinligi, kollektorning turi, kollektorlik xossalarini o’zgarish xarakteri, mahsuldor qatamlarning neft va gazga to’yinganligi, neft, gaz va kondensatning tarkibi va xossalari hamda uyumni ishlatish sharoitlari bilan bog’liq bo’lgan asosiy xususiyatlarini (ishlash rejimi, quduqlarning mahsuldorligi, neft, gaz va kondensatning debiti, gidroo’tkazuvchanligi va boshqalar) to’liq aniqlashni taminlaydigan mukammal o’rganilgan uyumlarning (uni bir qismining) zaxiralari. А toifa zaxiralar neft yoki gaz konini taqdiqlangan ishlatish loyihasiga muvofiq burg’ilangan uyum (uning bir qismi) bo’yicha hisoblanadi. В toifa – neftgazliligi quduqlarda turli gipsometrik ko’rsatkichlarda neft yoki gazning sanoat ahamiyatidagi oqimlari olinishi asosida aniqlangan uyumlarning (uni bir qismining) zaxiralari. Uyumning turi, shakli va o’lchamlarini, samarali neft va gazga to’yingan qalinligi, kollektorning turi, kollektorlik xossalarini o’zgarish xarakteri, mahsuldor qatamlarning neft va gazga to’yinganligi, neft, gaz

va kondensatning qatlamdagi va standart sharoitdagi tarkibi va xossalari va boshqa parametrlari hamda uyumni ishlatish sharoitlari bilan bog’liq bo’lgan asosiy xususiyatlari uyumni ishlatish loyihasini tuzish uchun yetarli darajada o’rganilgan. В toifa zaxiralar neft konini ishlatishning tasdiqlangan texnologik sxemasi yoki gaz konini ishlatishning tasdiqlangan sanoat-sinov loyihasiga muvofiq burg’ilangan uyum (uning bir qismi) bo’yicha hisoblanadi. С 1 toifa – neftgazliligi quduqlarda turli gipsometrik ko’rsatkichlarda neft yoki gazning sanoat ahamiyatidagi oqimlari olinishi va sinalmagan quduqlarda geologik va geofizik tadqiqotlarning ijobiy natijalari asosida aniqlangan uyumlarning (uni bir qismining) zaxiralari. Uyumning turi, shakli va o’lchamlarini, neft va gaz joylashgan kolletor qalamlarning yotish sharoitlari qidiruv va ishlatish quduqlarini burg’ilash va shu rayon uchun tekshirilgan geologik va geofizik tadqiqotlar natijalari bo’yicha aniqlangan. Kollektorning litologik tarkibi, turi, kollektorlik xossalarini, neft va gazga to’yinganligi, neft olish, mahsuldor qatlamlarning samarali neft va gazga to’yinganligi kern va quduqlarda geofizik tadqiqotlar materiallari bo’yicha o’rganilgan. Neft, gaz va kondensatning qatlamdagi va standart sharoitdagi tarkibi va xossalari quduqlarni sinash ma’lumotlari bo’yicha o’rganilgan. Quduqlarning mahsuldorligi, qatlamning o’tkazuvchanligi, qatlam bosimi, harorati, neft, gaz va kondensatning debitlari quduqlarni sinash va tadqiqqot qilish natijalariga ko’ra o’rganilgan. С 1 toifa zaxiralar geologik qidiruv ishlari va ekspluatatsion burg’ilash natijalari bo’yicha hisoblanadi va neft konini ishlatishning texnologik sxemasi yoki gaz konini ishlatishning sanoat-sinov loyihasini tuzish uchun ma’lumotlar olishni ta’minlaydigan darajada o’rganilgan bo’lishi lozim. С 2 toifa – mavjudligi geologik va geofizik tadqiqotlar ma’lumotlari bilan asoslangan uyumlarning (uni bir qismining) zaxiralari: - uyumning nisbatan yuqori toifali zaxirali uchastkalarga tutashgan qidirilmagan qismlarida; - qidirilgan konlarning oraliq va yuqorida yotuvchi sinalmagan qatlamlarda.

Uyumning shakli va o’lchamlari, yotish sharoiti, qatlamlarning qalinligi va kollektorlik xossalari, neft, gaz va kondensatning tarkibi va xossalari uyumning ko’proq o’rganilgan qismi ma’lumotlarini hisobga olgan holda yoki qidirilgan konlarga o’xshashligi bo’yicha umumiy xulosa qilingan. С 2 toifa zaxiralar konni istiqbolini aniqlash, geologik-qidiruv ishlarini rejalashtirish yoki quduqlarni yuqoridagi qatlamlarga o’tkazishda kon geologik tadqiqotlar uchun va qisman uyumlarni ishlatishni loyihalash uchun foydalaniladi. С 3 toifa – neftgazli rayon chegarasida joylashgan chuqur burg’ilash uchun tayyorlangan maydonlar va geologik va geofizik tadqiqotlar usullari bilan tekshirib chegaralangan, shuningdek, mahsuldorligi rayonning boshqa konlarida aniqlangan qidirilgan konlarning burg’ilab ochilmagan qatlamlardagi neft va gazning istiqbolli resurslari. Uyumning shakli, o’lchamlari va yotish sharoiti geologik va geofizik tadqiqotlar natijalariga ko’ra umumiy aniqlangan, qatlamlarning qalinligi va kollektorlik xossalari, neft yoki gazning tarkibi va xossalari qidirilgan konlarga o’xshashligi bo’yicha qabul qilinadi. Neft va gazning istiqbolli resurslari izlash va qidirish ishlarini rejalashtirish hamda zaxiralarni С 1 v а С 2 toifalarga ko’tarishda foydalaniladi. D 2 toifa – sanoat ahamiyatidagi neftgazliligi isbotlanmagan yirik regional tuzilmalar chegarasida baholanadigan litologik-stratigrafik komplekslarning bashoratlangan neft va gaz resurslari. Bu komplekslarning neftgazlilik istiqbollari geologik, geofizik va geokimyoviy ma’lumotlari asosida bashoratlanadi. Bashoratlangan resurslarning miqdoriy baholash umumiy geologik tasavvurlar asosida taxminiy parametrlar bo’yicha va neft va gazning qidirilgan konlari mavjud ko’proq o’rganilgan regionlar bilan o’xshashligi bo’yicha amalga oshiriladi. D 1 toifa – sanoat miqyosidagi neftgazliligi isbotlangan yirik regional tuzilmalar chegarasida baholangan litologik-stratigrafik komplekslarning bashoratlangan neft va gaz resurslari. D 1 toifa neft va gazning bashoratlangan resurslarini miqdoriy baholash regional geologik va geokimyoviy tadqiqotlar

natijalari va baholanadigan rayon chegarasidagi qidirilgan konlarga o’xshashligi bo’yicha amalga oshiriladi. Neft va gaz konlari aniqlangan zaxiralarning miqdoriga qarab quyidagicha tasniflanadi: - noyob konlar, neft zaxirasi 300 mln. tonnadan va gaz zaxirasi 300 mlrd.m 3 dan yuqori; - juda katta konlar, neft zaxirasi 100 dan 300 mln. tonnagacha, gaz zaxirasi 100 dan 300 mlrd.m 3 gacha; - katta konlar, neft zaxirasi 30 dan 100 mln. tonnagacha va gaz zaxirasi 30 dan 100 mlrd.m 3 gacha; - o’rtacha konlar, neft zaxirasi 3 dan 30 mln. tonnagacha va gaz zaxirasi 3 dan 30 mlrd.m 3 gacha; - mayda konlar, neft zaxirasi 3 mln. tonnadan va gaz zaxirasi 3 mlrd.m 3 dan kam bo’lgan. Geologik-qidiruv ishlarining davriyligi Geologik-qidiruv jarayoni – bu sanoat ahamiyatida o’zlashtirish uchun qidirilgan neft, gaz kondensati va tabiiy gaz zaxiralarini tayyorlashni ta’minlaydigan yer qobig’ini o’rganish bo’yicha ma’lum ketma-ketlikdagi o’zaro bog’liq bo’lgan ishlarning majmuasidir. Geologik-qidiruv jarayonini davr va bosqichlarga ajratishning maqsadi turli ishlarni bajarishni oqilona ketma-ketligini va yer qa’ridan samarali foydalanish uchun ularning natijalarini yagona metodik asosda umumiy baholash tamoyillarini belgilashdan iborat. Alohida davrlar va bosqichlarda bajariladigan ishlarning turlari, hajmi va tadqiqot usullari aniq geologik va geografik sharoitlarda minimal kuchlar va vositalar sarflagan holda asosiy geologik-iqtisodiy vazifalarni yechimini ta’minlovchi oqilona kompleksni tashkil etishi lozim.

Konlarni o’rganishning yuqori samaradorligiga erishish uchun geologik qidiruv ishlarining belgilangan davr va bosqichlariga amal qilish, ularning to’liqligi va sifatiga qo’yilgan talablarni qat’iy bajarish, qidirish usullari va texnik vositalarini oqilona komplekslashni amalga oshirish, ishlarning natijalarini o’z vaqtida bosqichli geologik-iqtisodiy baholab borish lozim. Neft va gaz konlarini topish va ularni o’zlashtirishga tayyorlash maqsadida yer qa’rini uzluksiz o’rganish jarayoni shartli ravishda qator davrlar va bosqichlarga ajratiladi. Davrlar va bosqichlar o’rganish obyektining miqyosi va xarakteri, ishlarning vazifalari va turlari hamda kutiladigan natijalar bo’yicha farqlanadi. Bunday differensiatsiyalashning asosiy maqsadi – turli darajadagi vazifalarni oqilona ketma-ketlikda yechishni aniqlash, har bir oraliq bosqichda ishlarning samaradorligi va sifatini baholash va keyingi ishlarni rejalashtirishdan iborat. Geologik-qidiruv ishlarining bosqichliligini mazmuni shundan iboratki, har bir bosqichning boshlanishi oldingi bosqichning natijalariga bog’liq. Geologik-qidiruv ishlarini olib borishning ketma-ketlik sxemasi birinchi marta 1935 yilda V.M. Kreyter tomonidan tavsiya etilgan. Neft konlariga muvofiq ravishda geologik-qidiruv ishlarining davriylik sxemasi birinchi marta 1965-yilda qabul qilingan. Bu sxema keyinchalik “GQIning davrlari va bosqichlari haqidagi yo’riqnoma” larda 1983 va 1995-yillarda mukammallashtirildi. Neft va gazning sanoat zaxiralarini tayyorlash bo’yicha geologik-qidiruv ishlarining to’liq sikli uchta davrga bo’linadi – regional, izlash-baholash va qidiruv-ishlatish. Regional davrning maqsadi – kam o’rganilgan cho’kindi havzalar va ularni uchastkalarining hamda alohida litologik-stratigrafik komplekslarning geologik tuzilishini asosiy qonuniyatlarini o’rganish, ularning neftgazlilik istiqbollarini baholash va neft va gazga izlov ishlariga qaror qabul qilish uchun birinchi navbat rayonlar va litologik-stratigrafik komplekslarni aniqlashdan iborat. Regional davr toki o’zlashtirilmagan chuqurliklar va kam o’rganilgan rayonlarda yangi istiqbolli komplekslarni ochish uchun qulay shart-sharoitlar

mavjud ekan davom etuvradi. Neftgazli rayonlar chegarasida regional ishlar izlashbaholash va qidirish ishlari bilan bir vaqtni o’zida olib borilishi mumkin. Regional davr vazifalariga muvofiq ikkita bosqichga bo’linadi: neftgazlilikni bashoratlash va neftgaz to’planish zonalarini baholash. Neftgazlilikni bashoratlash bosqichida asosiy tadqiqot obyekti cho’kindi havzalar va ularning bir qismi hisoblanadi. Bu bosqichda keyingi tadqiqotlarning yanada istiqbolli yo’nalishlari asoslanadi va birinchi navbat obyektlar hamda neftgazga perspektiv komplekslar tanlanadi. Ishlarning natijalari o’rganilgan territoriyalarni bo’yicha D 3 va qisman D 2 toifalar bo’yicha neftgazlilikka istiqbollari baholangan hisobot tuziladi. Neftgaz to’planish zonalarini baholash bosqichida asosiy obyektlar – neftgazga istiqbolli zonalar va neftgaz to’planish zonalari. Bu bosqichda bajarilgan ishlarning yakunlari bo’yicha geologik natijalar va D 2 va qisman D 1 toifa resurslarni baholash bo’yicha hisobot (yillik va yakuniy) tuziladi. Izlash-baholash davrining maqsadi – yangi neft va gaz konlarini yoki avval ochilgan konlarda yangi uyumlarni ochish va ularni sanoat ahamiyatini baholashdan iborat. Izlash-baholash davri obyektlarni aniqlash va chuqur burg’ilashga tayyorlash bosqichiga va konni (uyumni) izlash va baholash bosqichiga bo’linadi. Obyektlarni aniqlash va chuqur burg’ilashga tayyorlash bosqichining maqsadi – lokal obyektlarni aniqlash va ularni izlov burg’ilashga kiritish uchun tayyorlash. Ishlarni bajarish obyektlariga neftgazliligi aniqlangan yoki taxmin qilingan rayonlar yoki aniqlangan tutqichlar kiradi. Obyektlarni aniqlash va tayyorlash bo’yicha ishlar shu obyektni aniqlangan yoki neft va gaz izlash uchun tayyorlangan fondga kiritish bilan yakunlanadi. Olingan materiallar asosida ishlarning geologik natijalari va chuqur burg’ilash uchun tayyorlangan maydonlarni istiqbolli (D 2 ) va lokallashtirilgan (D 1 ) resurslarni baholash haqida hisobot tuziladi. Izlash va konlarni (uyumlarni) baholash bosqichining maqsadi – yangi neft va gaz konlarini yoki uyumlarini ochish va ularning sanoat ahamiyatini baholash.

Ishni bajarish obyektlari – izlash burg’ilashga tayyorlangan tutqichlar va ochilgan konlar (uyumlar). Konlarni (uyumlarni) izlash bo’yicha ishlar o’rnatilgan tartibda tuzilgan geologik-texnik naryadga muvofiq amalga oshirilishi lozim. Ishlarning hajmi va turlari izlov ishlari olib boriladigan obyektning geologik tuzilishi xususiyatlariga bog’liq holda aniqlanadi. Konning chegarasida izlov ishlari baholash va qidirish ishlari bilan birga olib borilishi va cho’kindi qobig’ning butun kesimini istiqbolliligi tugagunga qadar amalga oshiriladi. Konning (uyumning) ochilishi neft va gazning sanoat ahamiyatidagi oqimi olinishi bilan qayd qilinadi. Izlov burg’ilash natijalariga ko’ra uyum (kon) ochilganda keyingi baholash ishlarining loyihasi aniqlashtiriladi, salbiy natija olingan holda esa izlangan obyektning istiqbolsizligini asoslanib hisobot tuziladi. Konlarni (uyumlarni) izlash va baholash bosqichida ishlarning natijalari bo’yicha quyidagilar amalga oshiriladi: - geologik-geofizik materiallarni tizimlashtirish va izlash-baholash ishlari natijalari haqida hisobot tuzish; - uglevodorodlar hamda yo’ldosh komponentlarning geologik va olinadigan zaxiralarini hisoblash. Baholash ishlarning natijalari bo’yicha o’rganiladigan obyektning zaxiralarini baholanadi, ular ekspertizadan o’tkaziladi va neft va gaz qazib chiqarishga litsenziya beriladi. Qidirish-ishlatish davrining maqsadi – neft konlarining texnologik sxemasi yoki gaz konlarini ishlatishning sinov-sanoat loyihasini ta’minlaydigan konlarni (uyumlarni) xarakteristikasini o’rganishdir. Qidirish-ishlatish davrining vazifalariga muvofiq qidirish va sinov-sanoat ishlatish bosqichi va ishlatish qidirish (ishlatish jarayonida too’rganish) bosqichi ajratiladi. Qidirish va sinov-sanoat ishlatish bosqichida ishlarni amalga oshirish obyektlari neft va gaz qazib chiqarishga litsenziya olingan konlar (uyumlar) hisoblanadi.

Oqilona qidirilganlik darajasi, ishlarning zaruriy hajmi, tadqiqot usullari qidirish loyihasi va qidirish, zaxiralarni hisoblash va neft va gaz konlarini ishlatishni loyihalashni belgilab beradigan hujjatlar bilan aniqlanadi. Qidiruv ishlari natijalari bo’yicha sinov-sanoat ishlatish ma’lumotlarini hisobga olgan holda quyidagilar amalga oshiriladi: - qidirilgan va ochilgan konlarning uyumlarini (mahsuldor gorizontlarini) uglevodorodlar hamda yo’ldosh komponentlarning geologik va olinadigan zaxiralarini В , С 1 v а qisman С 2 toifalar bo’yicha aniqlash; - neft konlarini ishlatishning texnologik sxemasi va gaz konlarini ishlatishning sinov-sanoat loyihasini tuzish hamda qazib chiqarish koeffitsiyentlarini oshirish usullarini tanlash uchun zarur bo’lgan geologik-geofizik materiallarni tizimlash. Qidirish va sinov-sanoat ishlatish bosqichining yakuniy hujjatlari quyidagilar hisoblanadi: - neft, kondensat, tabiiy gaz va yo’ldosh komponentlarning (zarur bo’lganda) zaxiralarini hisoblash bo’yicha hisobot; - neft va kondensat olish koeffitsiyentlari ko’rsatkichlarini texnik-iqtisodiy asoslash; - neft konlarini ishlatishning texnologik sxemasi yoki gaz konlarini ishlatishning sinov-sanoat loyihasini. Ishlatish qidirish (ishlatish jarayonida too’rganish) bosqichining maqsadi - texnologik sxemani aniqlashtirish uchun boshlang’ich ma’lumotlarni olish yoki ishlatish loyihasini tuzish. Ishlarni olib borish obyektlari ishlatiladigan kon va uyum hisoblanadi. Ishlarning natijalari bo’yicha bu bosqichda neft, gaz va kondensatning olinadigan zaxiralari kattaliklarini aniqlagan holda va ishlatishning texnologik parametrlariga tuzatishlar kiritib bajarilgan ishlar haqida hisobot tuziladi. Ba’zi bir bosqichlarning vazifalarini yechishni birgalikda amalga oshirish mumkin. Masalan, regional tadqiqotlar davrida alohida maydonlarda izlov ishlari o’tkazilishi mumkin. Izlov va qidiruv ishlari faol olib borilayotgan rayonlarda zamonaviy texnik vositalarni qo’llagan holda yangi turdagi uyumlarni o’rganish

uchun regional tadqiqotlar qaytadan o’tkazilishi mumkin. Aniq maydonda ishlarni bajarishda izlash va qidirish birgalikda olib borilishi mumkin. Bitta uyum ochilgandan so’ng izlash boshqa mahsuldor gorizontlarda davom ettirilishi mumkin. Bitta uyum ishga tushirilgandan keyin qidirish va hatto izlash ishlari shu konning boshqa uyumlarida amalga oshirilishi mumkin. Bunda eng asosiysi – bajariladigan tadqiqotlarning aniq ketma-ketligini saqlashdir. Bunday ketmaketlikning buzilishi izlov-qidiruv ishlarining samaradorligini pasayishiga olib keladi. Geologik-qidiruv ishlarining yuqorida keltirilgan davriyligi quyidagi xossalari bilan xarakterlanadi: - geologik-qidiruv ishlarining bosqichlari bo’yicha o’tkaziladigan ishlarning maqsad va vazifalarini aniq belgilab olishga erishiladi. Uning asosida qidirilganlik darajasi va resurslarning nisbati yoki turli toifalar zaxiralarining ratsional chegaralari qo’yilgan; - tezkor modifikatsiyalar bo’yicha konlarni izlash va qidirish ishlarini o’tkazishga imkon yaratadigan sharoitlar ko’zda tutilgan. Shu bilan bog’liq holda sanoat ahamiyatidagi zaxiralarni tayyorlash va ularni tezkor ishga tushirishda vaqt va ishlarning hajmidan tejash kutiladi; - geologik-qidiruv jarayonining nisbatan yuqori darajadagi differensiatsiyasi tavsiya etilgan, bu geologik sharoitlarning umumiy murakkablashishi tomoniga o’zgarishiga yuqori darajada muvofiq keladi, ishlarning samaradorlik ko’rsatkichlarini pasayish sharoitlariga obyektiv yondoshadi. Shu tufayli o’zini oqlamaydigan yoki muddatidan oldingi xarajatlarni bartaraf qilishning asosiy vositasi izlash-qidirish ishlariga qaror qabul qilish va ularni o’tkazishning oqilona usulini rejalashtirish uchun geologik obyektlarni puxta (sinchiklab) tanlash mumkin; neft va gaz konlarini ishlash va qidirishni optimal rivojlantirishni belgilovchi asosiy zamin sifatida ishlarning boshlang’ich bosqichlarining roli kuchaytirilgan. Neftgazlilikni avvaldan bashoratlash bilan bog’liq bo’lgan ishlarning miqyosi zamonaviy davrda geologik-qidirish jarayonining xarakterli xususiyatlaridan birini qoldirgan holda uzluksiz o’sib boradi;

- geologik-qidirish faoliyati reglamentatsiyasi doirasida birinchi marta geologik-qidirish ishlarining barcha bosqichlarida iqtisodiy omillarning rolini hisobga olishni talab qiladigan geologik-iqtisodiy tizim kiritilgan. Izlash va qidirish ishlarining usullari Neft va gazga izlov-qidiruv ishlarining usullari – bu yer qa’rining tuzilishini o’rganish, neft va gaz uyumlarini aniqlash va o’rganish usullaridir. Neft va gazni izlashda cho’kindi yotqiziqlarning moddiy tarkibi, neftgazli hududlarning tektonik tuzilishini o’rganish, cho’kindi qobig’ning neft va gazni sanoat ahamiyatidagi to’plamlarini lokallashuvini nazorat qiluvchi tuzilma shakllarini aniqlash va batafsil o’rganish asosiy rol o’ynaydi. Agar neft va gazga istiqbolli cho’kindi jinslarning fatsial tarkibi quduqlarni burg’ilash yordamida o’rganilsa, unda tektonikani o’rganish turli geologik va asosan geofizik usullar bilan amalga oshiriladi. Hozirgi vaqtda geologik va geofizik usullarning rivojlanganlik darajasi geologik va turli geofizik usullar natijalarini ko’rib chiqish va interpritatsiya qilishni birgalikda kompleks amalga oshirishni talab qiladi. Yangi neftgazli hududlarning tektonik tuzilishini geologik o’rganish tuzilmageologik xaritalash va tuzilma burg’ilash usullari bilan amalga oshiriladi. Neft va gazga geologik-qidiruv ishlarini o’tkazishda katta hajmdagi geologik vazifalarni bajarish turli usullarning kompleksini qo’llashni talab qiladi: geologik, geofizik, geokimyoviy, burg’ilash va boshqalar. Geologik usullar. Geologik suratga olish geologik xarita tuzish maqsadida joyda o’tkaziladi. Xarita turli yoshdagi tog’ jinslarining yer yuzasiga chiqishini ma’lum bir masshtabdagi topografik asosda grafik tasvirini o’zida namoyon qiladi. Xaritaning chap tomonida geoxronologik shkala, tog’ jinslarining tarkibi qisqacha ta’riflangan litologik-stratigrafik ustun; o’ngda – shartli belgilar, pastida – geologik kesim ilova qilinadi. Geologik xarita o’rganilgan regiondagi tuzilma elementlari, ularning shakllanishi va foydali qazilmalarning mavjudligi haqida keng axborotlarni jamlaydi.

Geologik xaritalash jarayonida neftgazgeologik tadqiqotlar ham o’tkaziladi: tabiiy neft va gaz hosil bo’lishlari, neftgaz hosil qiluvchi jinslar, kollektor jinslar, qoplamalar, antiklinal turdagi zonal va lokal tutqichlar. Tuzilma-geologik xaritalash ochiq, turli geologik yoshdagi tub tog’ jinslari tabiiy ochilmalarda kuzatiladigan va chuqur bo’lmagan tog’ inshoatlari (kanava, shurf va boshqalar) bilan ochiladigan hududlarda qo’llaniladi. Bu usul tuzilmali tutqichlarni izlash usuli sifatida Ozorbayjon, Kavkaz oldi, O’rta Osiyo, Ukraina va boshqa hududlarda qidirishning birinchi bosqichlarida keng qo’llanilgan. Tub tog’ jinslari yangi hosilalar bilan qoplangan yopiq hududlarda tuzilmali burg’ilashdan foydalaniladi. Ayniqsa, o’tgan asrning 40-50 yillarida yer yuzasidagi yotqiziqlar va mahsuldor qatlamlarning tuzilma shakllarini mos kelmagan ko’pchilik hududlarda keng qo’llanildi. Hozirgi vaqtda tuzilma-geologik xaritalash va tuzilma burg’ilash neft va gazga izlov ishlarining umumiy kompleksida ahamiyatli o’rin egallamaydi. Ularning o’rnida qidirishning geofizik usullaridan foydalaniladi. Geofizik usullar. Qidirishning geofizik usullari yer qa’ri tuzilishining turli xususiyatlarini u yoki bu tarzda aks ettiradigan turli fizik maydonlarni o’lchashga asoslangan. Bu usullarning katta guruhiga gravimetriya, magnitometriya, termometriya, elektrorazvedka va seysmorazvedkaning turli usullari kiradi. Qo’yiladigan vazifalar va aniq geologik sharoitlarga bog’liq holda bu usullar yer qa’rini tuzilishini mustaqil o’rganish usullari yoki bir-biri bilan turli komplekslarda va geologik usullar bilan qo’llaniladi. Ular orasida hududlarni regional va maydonlarni mufassal tuzilishini o’rganishning tayanch usuli sifatida tan olingan seysmorazvedka katta ahamiyatga ega.

rasm. Seysmorazvedkaning prinsipial sxemasi 1-uzatuvchi sistema; 2-qabul qiluvchi sistema; 3-seysmik qabul qilgichlar; 4- seysmik to’lqin; qaytgan seysmik to’lqin; 6-neftli qatlam. Seysmorazvedka sun’iy hosil qilingan elastik to’lqinlarni yer qobig’ida tarqalish qonuniyatlaridan foydalanishga asoslangan (rasm). To’lqinlar quyidagi usullardan biri yordamida hosil qilinadi: 1) chuqurligi 30 metrgacha bo’lgan quduqlarda maxsus zaryadlarni portlatish yo’li bilan; 2) tebratgichlar (vibratorlar) yordamida; 3) portlash energiyasini mexanik energiyaga o’zgartiruvchilar yordamida. Turli zichlikdagi tog’ jinslarida seysmik to’lqinlarni tarqalish tezligi bir xil emas: tog’ jinsi qancha zichlashgan bo’lsa, u orqali to’lqinlar shuncha tez o’tadi. Turli zichlikdagi ikkita muhitni ajralish chegarasida elastik tebranish qisman qaytadi, bir qismi esa singan holda yangi ajralish yuzasigacha o’zining harakatida davom etadi. Qaytgan seysmik to’lqinlar seysmik qabul qiluvchilar bilan tutiladi. So’ngra yer yuzasining olingan tebranishlar grafigi tahlil qilinib, mutaxassislar tog’ jinslarining yotish chuqurligini va ularning egilish burchagini aniqlaydilar. Elektrorazvedka tog’ jinslarining turli elektr o’tkazuvchanligiga asoslangan. Masalan, sho’r minerallashgan suv bilan to’yingan ohaktoshlar, qumtoshlar elektr

tokini yaxshi o’tkazadi, neft bilan to’yingan dolomitlar, qumtoshlar esa juda past elektr o’tkazuvchanlikka ega bo’ladi (4.2-rasm). rasm. Elektrorazvedkaning prinsipial sxemasi 1-ta’minot tarmog’i; 2-o’lchov tarmog’i; 3-o’lchaydigan yerga ulangan himoya qiluvchi qism; 4-yerga ulangan himoya qiluvchi qism; 5-tadqiqot oblasti; 6-tok tarmog’i. Gravirazvedka yer yuzasidagi og’irlik kuchini tog’ jinslarining zichligiga bog’liqligiga asoslangan. Neft yoki gaz bilan to’yingan jinslar suv bilan to’yingan shu jinslarga nisbatan kichik zichlikka ega bo’ladi. Gravirazvedkaning vazifasi anomal past og’irlik kuchiga ega bo’lgan joylarni aniqlash hisoblanadi. Magnitorazvedka tog’ jinslarining turlicha magnit o’tkazuvchanligiga asoslangan. Planitamiz yirik magnit bo’lib, atrofida magnit maydoni mavjud. Tog’ jinslarining tarkibi, neft va gazni mavjudligiga bog’liq holda bu magnit maydoni turli darajada o’zgaradi. Aksariyat magnitomerlar tadqiqot o’tkaziladigan hududdan ma’lum balandlikda uchadigan samolyotlarga o’rnatiladi. Aeromagnit suratga olish chuqurligi 7 km gacha bo’lgan antiklinallarni aniqlash imkonini beradi. Geologik va geofizik usullar bilan asosan cho’kindi jinslar qatlamlarining tuzilishi va neft va gaz uchun tutqich bo’lishi mumkin bo’lgan tuzilmalar

aniqlanadi. Ammo tutqichning mavjudligi neft va gaz uyumi borligini belgilamaydi. Aniqlangan tuzilmalarning umumiy sonidan neft va gazga istiqbollilarini aniqlashga quduqlarni burg’ilashdan tashqari gidrogeokimyoviy tadqiqot usullari yordam beradi. Gidrogeokimyoviy usullar. Gidrogeokimyoviy usullarga gazli, lyuminessent-bitumonologik, radioaktiv suratga olish va gidrokimyoviy usullar kiradi. Gaz tadqiqot usuli 2 dan 50 m gacha bo’lgan chuqurlikdan olingan tog’ jinslari va grunt suvlari namunalarida uglevodorod gazlarni mavjudligini o’rganishga asoslangan. Istalgan neft va gaz uyumlari atrofida tog’ jinslarining g’ovaklari va darzliklari bo’ylab gazlarning sizilishi va diffuziyasi tufayli uglevodorod gazlarni tarqalish maydoni hosil bo’ladi. Gazoanalizatorlar yordamida bevosita uyumlarning ustidan olingan namunalarda uglevodorod gazlarning yuqori miqdori qayd qilinadi. Usulning kamchiligi shundan iboratki, anomaliyalar uyumga nisbatan siljishi mumkin (qoplama qatlamlarning qiya yotishi hisobiga) yoki sanoat ahamiyatiga ega bo’lmagan uyumlar bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Lyuminestsent-bitumonologik tadqiqot usuli bir tomonlama neft uyumlarining ustidagi tog’ jinslarida bitumlarning miqdorini ortishiga, ikkinchi tomonlama bitumlarni ultrabinafsha nurda yaltirash (nur sochish) hodisasiga asoslangan (4.3-rasm). Olingan tog’ jinsi namunasining nur tarqatish xarakteriga ko’ra taxmin qilingan uyumda neft mavjudligi haqida xulosa chiqarish mumkin.

rasm. Ultrabinafsha nurda kernning neftga to’yinganligini ko’rinishi А – kunduzgi; B - ultrabinafsha nurda. Ma’lumki, yer qa’rida radioaktikiv elementlar mavjudligi hamda kosmik nurlanish ta’siri tufayli planetamizning istalgan joyida radiatsion fon mavjud. Mutaxassislarning aniqlashiga ko’ra, neft va gaz uyumlari ustida radiatsion fon past bo’ladi. Radioaktiv suratga olish radiatsion fonning ushbu anomaliyalarini topish maqsadida bajariladi. Usulning kamchiligi shundan iboratki, radioaktiv anomaliyalar yer yuzasiga yaqin qatlamlarda boshqa bir qator tabiiy sabablar bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Shuning uchun bu usul hozircha keng qo’llanilmaydi. Geokimyoviy usul yer osti suvlarining kimyoviy tarkibi va ularda erigan gazlarning miqdorini hamda organik moddalarni o’rganishga asoslangan. Uyumga yaqinlashgan sari bu komponentlarning suvdagi konsentratsiyasi ortib boradi, bu tutqichlarda neft va gaz mavjudligi haqida xulosa qilish imkonini beradi. Geokimyoviy tadqiqotlar regional tadqiqotlar bosqichida hamda izlov quduqlarini burg’ilashda keng qo’llaniladi. Bunda neftgazlilikning (bitum, neft va gaz hosil bo’lishi) turli bevosita va bilvosita belgilari o’rganiladi. Gidrogeologik tadqiqotlar – neftgazli va istiqbolli yotqiziqlar komplekslarini yer osti qatlam suvlarini o’rganish – tadqiqotlarning alohida guruhini tashkil etadi. Bunda suvlarning qatlam bosimi va ularning kesim va hudud bo’ylab o’zgarishi, tuz tarkibi, gazga to’yinganligi va boshqa xarakteristikalari o’rganiladi. Neft va gazga regional ishlarda gidrogeologik tadqiqotlar organik moddalarni saqlanish sharoitlarini, uglevodorodlarni generatsiyasi, neftgaz to’planish zonalarida ularning migratsiyalanishi va ularning saqlanganligini cho’kindi havzalarning gidrogeologik rejimini, yer osti suvlarining kimyoviy tarkibi va ularning gidrodinamikasi va minerallashganligi asosida o’rganishdan iborat. Izlash davrida gazogidrokimyoviy suratga olish natijasida uglevodorodlar uyumlarini bashoratlashga imkon beradigan anomaliyalar ajratiladi.

Geotermik tadqiqotlar izlov–qidiruv ishlarining regional davrida turli cho’kindi havzalarda zamonaviy harorat va paleoharoratni va ularni turli fazoviy holatdagi uglevodorodlarni generatsiyasiga ta’sirini o’rganish maqsadida amalga oshiriladi. Mukammal tadqiqotlarda uglevodorodlar to’plamlari bog’liq bo’lgan lokal tuzilmalarga mos keladigan issiqlik anomaliyalari ajratiladi. Quduqlarni burg’ilash va tadqiqot o’tkazish. Quduqlarni burg’ilash uyumlarni chegaralash hamda neftgazli qatlamlarning yotish chuqurligi va qalinligini aniqlash maqsadida amalga oshiriladi. Quduqlarni burg’ilash jarayonida turli chuqurliklardagi tog’ jinslaridan silindr shaklidagi namunalar - kern olinadi. Kernlarni tahlil qilish ularning neftgazliligini aniqlash imkonini beradi. Lekin quduqning butun uzunligi bo’yicha ayrim hollardagina kern olinadi. Shuning uchun burg’ilash tugallangandan so’ng quduqlarni geofizik usullarda tadqiqot qilish muhim jarayon hisoblanadi. Quduqlarni tadqiqot qilishning keng tarqalgan usuli – elektrokarotaj hisoblanadi. Elektrokarotaj usulida burg’ilash quvirlari quduqdan olingandan so’ng tog’ jinslarini elektr xossalarini aniqlash imkonini beradigan uskuna po’lat arqon (tros) yordamida tushiriladi. O’lchov natijalari elektrokarotaj diagrammalari ko’rinishida qayd qilinadi. Ularni tahlil qilish natijasida o’tkazuvchan qatlamlarning yotish chuqurligi aniqlanadi (rasm).

rasm. Quduqlarda geofizik tadqiqotlar o’tkazish sxemasi 1-quduq pribori; 2-kabel; 3-blok-balans; 4-karotaj laboratoriyasi; 5elektrmagnit maydoni fazasi o’zgarishini tavsiflovchi, dielektrik karotaj egri chizig’i; 6- g’ovaklik koeffitsiyentining o’zgarishini tavsiflovchi, akustik karotaj egri chizig’i. Elektrokarotaj amaliyoti shuni ko’rsatadiki, u qumtosh-gilli jinslarda neftli qatlamlarni ishonchli ajratadi, ammo karbonat yotqiziqlarda elektrokarotajning imkoniyati chegaralangan. Shu tufayli quduqlarni tadqiqot qilishning boshqa usullari ham qo’llaniladi: quduq kesimi bo’yicha haroratni o’lchash (termometrik usul), jinslarda tovush tezligini o’lchash (akustik usul), jinslarning tabiiy radioaktivligini o’lchash (radiometrik usul) va boshqalar. Matematik usullar. Matematik usullardan neft va gazga geologik-qidiruv jarayonining barcha bosqichlarida foydalaniladi. Ular ko’p vaqt talab qiladigan

dala geofizikasi va kon-geofizikasi ma’lumotlarini qayta ishlashda, ma’lumotlar bankini tuzishda o’zgaruvchan kattaliklarga miqdoriy va sifatli ishlov berish imkonini beradi. Hisoblash texnikasining jarayoni bunday eskirgan ishlarning davomiyligini hamda uning narxini kamaytirish vazifasini bajaradi. Hozirgi vaqtda neft va gazga geologik-qidiruv ishlarini ta’minlash uchun ko’p sonli dasturiy paketlar yaratilgan: xarita tuzish, geomodellashtirish, eksperimental ma’lumotlarga ishlov berish, tasniflash usullari, resurslar va zaxiralarni hisoblash va boshqalar. EHM yordamida qisqa vaqtda neftgazli obyektlarning grafik modelini yaratish va tuzatishlar kiritish, ularning geometrik parametrlarini aniqlash, uch o’lchamli tasvirini aks ettirish, keyingi tuzatishlarni kiritish mumkin. Bundan tashqari, matematik usullardan foydalanish geologdan aniqlashlar va dalillarni ifodalashda yanada qattiq qo’llikni talab qiladi. Izlov-qidiruv vazifalarini yechishda geologik-matematik modellashtirish, ayniqsa murakkab geologik sharoitlarda istiqbolli obyektni izlash va qidirishning optimal variantini tanlash imkonini beradi. Bunda hisoblash texnikasi fikrlaydigan sub’yekt sifatida emas, balki ma’lum bir vazifani biladigan hamda tez va yaxshi bajaradigan yordamchi sifatida qaralishi lozim. Neft va gaz konlarini izlash, qidirish va ishlatish jarayonlarida burg’ilanadigan quduqlar tasnifi Neft va gazga geologik-qidiruv ishlari jarayonida geologik axborotning asosiy manbayi chuqur quduqlarni burg’ilash hisoblanadi. Quduqlarning chuqurligi katta oraliqlarda o’zgaradi, bir necha ming metrlarga yetadi, ularning diametri: boshlang’ich – 760 mm dan, yakuniy – 93 mm. Vazifasiga ko’ra quduqlar tayanch, parametrik, tuzilma, izlov, qidiruv, ishlatish (ekspluatatsion) va maxsus turlarga ajratiladi. Tayanch quduqlari neft va gazga geologik qidiruv ishlarining istiqbolli yo’nalishlarini tanlash maqsadida neftgaz hosil bo’lishi uchun qulay bo’lgan

yotqiziqlar kompleksining geologik tuzilishini, yirik tuzilma elementlarining (regionlarning) gidrogeologik va geokimyoviy sharoitlarini o’rganish, umumiy tarqalish qonuniyatlarini aniqlash uchun burg’ilanadi. Tayanch quduqlari odatda kristall poydevorgacha burg’ulanadi. U juda chuqur bo’lganda quduqning chuqurligi foydalanilayotgan burg’ilash uskunasining texnik imkoniyatlaridan kelib chiqib aniqlanadi. Tayanch quduqlarini burg’ilash jarayonida tog’ jinslarini namunalari olinadi hamda geofizik tadqiqotlar o’tkaziladi. Parametrik quduqlar chuqurlikdagi geologik tuzilishi, kesimning geologik- geofizik tuzilishini o’rganish, geofizik tadqiqotlar bilan kompleksda mukammal geologik-izlov ishlarini tashkil etish uchun nisbatan istiqbolli neftgaz to’planish rayonlari va zonalarini aniqlash maqsadida burg’ilanadi. Geologik sharoiti murakkab bo’lgan rayonlarda istisno tariqasida (chuqur gorizontlarni geofizik usullar bilan xaritalash ishonchliligi past bo’lganda) parametrik burg’ilash istiqbolli komplekslar bo’yicha lokal ko’tarilmalarni tuzilishini aniqlash maqsadida amalga oshirilishi mumkin. Parametrik quduqlarni burg’ilash hozirgi vaqtda neft va gazga regional geologik-geofizik tadqiqotlarning yetakchi turi hisoblanadi. Tayanch quduqlaridan farqli ravishda parametrik quduqlar nisbatan o’rganilgan rayonlarda qalin to’rda kern olish qisqartirilgan holda burg’ilanadi. Tuzilma quduqlari tuzilmani aniqlash va geologik qidiruv ishlarini kengaytirish uchun, neftgaz qatlamlarini qanday joylashganini aniqlash, geofizik tekshiruv ishlari ma’lumotiga asosan neft va gaz qatlamlarini tuzilma xaritasini tuzish uchun burg’ilanadi. Tuzilma quduqlarining vazifalariga quyidagilar kiradi: - dala geofizikasi usullari bilan amalga oshirish qiyin bo’lgan yoki iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo’lmagan hududlarda maydonlarni (tuzilmalarni) aniqlash va izlov burg’ilashga tayyorlash;

- murakkab geologik sharoitlarda dala geofizikasi usullari bilan kompleksda maydonning mukammal tuzilishini aniqlaash, tektonik buzilishlar, cho’kindi to’planishidagi tanaffuslar va boshqalarni kuzatish; - dala geofizikasi usullari bilan kompleksda kesimning yoshini aniqlash, shuningdek uning fizik parametrlari haqida ma’lumotlar olish, dala geofizikasi tadqiqotlari ma’lumotlari bo’yicha ajratilgan tayanch gorizontlarning holatini tekshirish. Izlov quduqlari izlov ishlari bilan tayyorlangan maydonlarda yangi neft va gaz konlarini yoki avval ochilgan konlarda yangi uyumlarni ochish va ularni sanoat ahamiyatida baholash maqsadida burg’ilanadi. Konlarni (uyumlarni) izlash va baholash bosqichida ishlarning asosiy obyekti geologik-geofizik tadqiqotlar kompleksi bilan harakatdagi talablarga muvofiq chuqur burg’ilash uchun tayyorlangan, С 3 toifa istiqbolli resurslari hisoblangan, izlov burg’ilashga tayyorlangan tutqichlar va konlarni (uyumlarni) ochish hisoblanadi. Namunalar mahsuldor gorizontlar bo’lishi mumkin bo’lgan oraliqlardan olinadi. Izlov quduqlarida kon geofizik tadqiqotlardan tashqari barcha mahsuldor bo’lishi mumkin bo’lgan qatlamlar sinab ko’riladi. Qidiruv quduqlari sanoat ahamiyatidagi neftgazliligi aniqlangan maydonlarda zaxiralarni aniqlashtirish va uyumlarni ishlatishning texnologik sxemasini (sanoat-sinov loyihasini) tuzish uchun boshlang’ich ma’lumotlar to’plash maqsadida burg’ilanadi. Quduqlarning chuqurligi, burg’ilash usuli va konstruksiyasi har bir muayyan sharoitda qidirish loyihasi bilan belgilanadi. Bunda quduq konstruksiyasi to’liq geofizik tadqiqotlar kompleksini o’tkazish imkoniyatini, ochiq stvolda va tizmada suyuqlik va gaz oqimiga sinash, gidrodinamik tadqiqotlar o’tkazish va chuqurlik namunalarini olishni ta’minlashi lozim. Qidiruv quduqlarini burg’ilashda quyidagilar amalga oshiriladi: - mahsuldor qatlamlar yotish oraliqlarida kollektorlik xossalarini yetarli darajada yoritishni ta’minlaydigan miqdorda kern olish;

- burg’ilash jarayonida geologik-texnologik va geokimyoviy tadqiqotlar o’tkazish (zarur bo’lganda); - kon-geofizik tadqiqotlar o’tkazish; - burg’ilash jarayonida karotaj kabelida priborlar bilan yoki quvirlarda qatlam sinagichlar bilan qatlam flyuidlari olib namunalash va sinash; - neftgazli hamda suvli (uyumning kontur orti qismida) obyektlarni neft, gaz va suvning chuqurlik va yer yuzasidagi namunalarini olib tizmada sinash; - quduqlarni maxsus tadqiqot qilish; - mahsuldor quduqlarni sinash uchun ishlatish. Qazib chiqarish quduqlari. Qidirilgan uyumlardan neft, gaz ayrim hollarda qatlam suvlarini olish uchun burg’ilanadi. Qazib chiqarish quduqlari toifasiga haydov, baholov, nazorat va pezometrik quduqlar ham kiradi. Haydov quduqlari qatlamda bosimini saqlab turish uchun qatlamga suv yoki gaz, havo haydashga xizmat qiladi. Nazorat va pezometrik quduqlaridan qatlamda suv, neft (suv-gaz) chegarasini siljishini tizimli nazorat qilish va ishlatish jarayonida qatlam bosimi o’zgarishini nazorat qilish uchun foydalaniladi. Baholov quduqlari qatlamda qancha neft qolganligini aniqlash yoki qoldiq neftga to’yganlikni aniqlash uchun burg’ilanadi. Maxsus quduqlar quyidagi maxsus tadqiqotlarni o’tkazish uchun burg’ilanadi: - suv, gaz yoki havo yordamida bosimni ushlab turish maqsadida mahsuldor qatlamga ta’sir ko’rsatish uchun (haydovchi quduqlar); - bosimning o’zgarishi, SNK, GSK holati va boshqa parametrlarni tizimli nazorat qilish uchun (nazorat quduqlari); - oqova suvlarni tashlash uchun; - neft va gaz favvoralarini bartaraf qilish uchun; - yer osti omborlarini tayyorlash va gaz haydash uchun; - texnik va ichimlik suvlarini qidirish va qazib chiqarish uchun. Barcha turdagi quduqlarni konstruksiyasini loyihalashda ularni neft va gaz uyumlarini ishlatish uchun foydalanish mumkinligini ko’zda tutish lozim.

Quduqlar yer qobig’ida fazoviy joylashishiga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi (4.5-rasm): 1. Vertikal; 2. Qiya; 3. To’g’ri chiziqli qiyshaytirilgan; 4. Qiyshaytirilgan; 5. To’g’ri chiziqli qiyshaytirilgan (gorizontal uchastka bilan); 6. Murakkab qiyshaytirilgan. rasm. Quduqlarning fazoviy joylashishi Hozirgi kunga kelib kichik va o’rtacha chuqurlikdagi ko’pchilik neft va gaz uyumlari hatto murakkab sharoitli o’lkalarda ham o’rganilgan. Shuning uchun 44,5 km dan katta bo’lgan chuqurliklarda yer qobig’ini o’zlashtirish jadal suratlarda olib borilmoqda. Chuqurligi 4 km dan katta bo’lgan quduqlar chuqur, 6 km dan kattalari esa o’ta chuqur quduqlar deb yuritiladi. Chuqur va so’ngra o’ta chuqur quduqlarni burg’ilash narxi juda yuqori – 2-3 dan 9-12 mln. dollorgacha. Ish samaradorligini oshirish uchun territoriyalarning istiqbollari va quduqlarni joylashish o’rnini geologik asoslash darajasi yuqori bo’lishi lozim. Neft va gaz uyumlarini izlash joylarini tanlash uchun muhim asos bo’lib jinslarning kollektorlik va ekranlovchi xossalari xizmat qiladi.

A dabiyotlar : 1. Абидов А.А., Эргашев Й., Қодиров М. Нефть ва газ геологияси. Русча-ўзбекча изоҳли луғат. Тошкент. “Шарқ” 2000. 2. Абидов А.А. Современные основы прогноза и поисков нефти и газа. Ташкент. “Фан” 2012. 3. Алексеенко В.А. Геохимические методы поисков месторождений полезных ископаемых. Учебник. М., Недра, 2000. 4. Абрамечева Т.В. Экономическая эффективность нефтегазоразведочных работ. Уч. пособие. Ухта 2003. 5. Бурцев М.И. Поиски и разведка месторождений нефти и газа: Учеб. пособие. Москва. Изд-во РУДН, 2006. 6. Бакиров А.А., Бакиров Э.А. и др. Геологические условия формирования и размещения зон нефтегазонакопления. Москва. Недра 1982. 7. Бакиров АА, Бакиров ЭА, Габриэлянц ГА, Керимов В.Ю., Мстиславская Л.П. Теоретические основы поисков и разведки нефти и газа. Под ред. Э.А. Бакирова и В.Ю. Керимова: Учебник для вузов. В 2-х кн. - 4-е изд., перераб. и доп. - Кн. 2: Методика поисков и разведки скоплений нефти и газа. - М.: ООО «Издательский дом Недра», 2012. 8. Баженова O.K., Бурлин Ю.К., Соколов Б.А., Хаин В.Е. Геология и геохимия нефти и газа. М., Изд-во МГУ, 2000.

O'xshashlar

Neft va gazga geologik-qidiruv ishlarining regional davri

Neft va gazga geologik-qidiruv ishlarining rivojlanish tarixi

Neft va gazga geologik-qidiruv ishlarining izlash-baholash davri

Neft va gazga geologik-qidiruv ishlarining qidirish-ishlatish davri

Geologik-qidiruv ishlarining samaradorligini baholash