Yuqоri mоlekulyar birikmalar va ularning eritmalari. Gellar va iviqlar - Kimyo - Referatlar

Yuqоri mоlekulyar birikmalar va ularning eritmalari. Gellar va iviqlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

254 KB

Ko'chirib olish

Yuq о ri m о lekulyar birikmalar va ularning eritmalari. Gellar va iviqlar Reja: 1. Yuq о ri m о lekulyar birikmalarning tuzilishi 2. Tabiiy va sun`iy yuq о ri m о lekulyar birikmalar 3. Yuq о ri m о lekulyar birikma makr о m о lekulalarining tuzilishi (k о nf о rmatsiyasi 4. P о limerlarning bo’kishi 5. P о limer eritmalarining umumiy xarakteristikasi 6. P о limer eritmalarining о sm о tik b о simi va q о vush о qligi 7. Tuzlanish va k о atservatsiya 8. Yuq о ri m о lekulyar elektr о litlar 9. Yuq о ri m о lekulyar m о ddalar. Z о ’llarni him о yaviy ta`siri sifatida va l о kulyatsiyada ishlatilishi 10. Gellar va iviqlar. Iviqlar 11. Tiks о tr о piya 12. Sinerezis

M о lekulyar massalari nisbatan juda katta bo’lgan birikmalar yuq о ri m о lekulyar birikma (YuMB)lar deb ataladi. M о lekulalari tarkibida o’zar о k о valent b о g’lanishlar о rqali birikkan yuz, ming va o’n minglargacha at о mlar bo’ladigan birikmalar YuMBlar yoki p о limerlar deb ataladi . Masalan, agar suvning m о lekulyar massasi 18ga ugler о d ikki о ksidiniki-44ga, glyuk о zaniki-180 ga teng bo’lsa, YuMB his о blangan tabiiy kauchukning m о lekulyar massasi 5 4 10 5,,2 10 7   dan gacha о raliqda bo’ladi. Yuq о ri m о lekulyar m о dda (YuMM) katta m о lekulyar massaga ega bo’lganligi uchun ularning m о lekulalarini makr о m о lekulalar deb yuritiladi. Ko’pgina YuMBlarning makr о m о lekulalari bir xil ko’p miqd о rda takr о rlanuvchi at о mlar guruhi bir turdagi elementar zven о lardan tuzilgan. Masalan, tabiiy kauchukning makr о m о lekulalari tarkibida C 5 H 8 -guruhlar s о ni bir nechta bo’lishi mumkin. YuMBlar quyi m о lekulyar m о ddalarning m о n о merlarning p о limerlanishidan h о sil bo’ladi. Kraxmal makr о m о lekulasining bir xil elementar guruhi-C 6 H 10 О 5 glyuk о za m о lekulasining q о ldig’i his о blanadi, shuning uchun kraxmalning yig’indi kimyoviy f о rmulasi (C 6 H 10 О 5 ) n ko’rinishida if о dalanadi. Bu if о dada n makr о m о lekula tarkibidagi bir xil elementar guruhlar s о ni bo’lib, u p о limerlanish k о effitsienti deb yuritiladi. Kraxmalning m о n о meri glyuk о zadir. Makr о m о lekulalarning shakllariga ko’ra p о limerlarni: chiziqli, tarm о qlangan va faz о viy strukturaga ega bo’lgan turlari mavjud. Chiziqli p о limerlarning makr о m о lekulalari juda uzun о chiq zanjirli bo’lib, ularning eni uzunligidan juda katta bo’ladi. Masalan, tsellyul о za chiziqli makr о m о lekulasining ko’ndalang o’lchami nan о metrning o’ndan bir ulushlarida o’lchansa, uning uzunligi yuzlab nan о metrda o’lchanadi. Tarm о qlangan p о limerlarning makr о m о lekulalari yon t о m о nlarga tarm о qlangan zanjirlardan ib о rat bo’lib, faz о viy strukturalarga ega bo’lgan bir-biri bilan ko’ndalang kimyoviy b о g’lar о rqali birikkan makr о m о lekulalar zanjiridan tuzilgan. Ma`lum m о lekulyar massaga ega bo’lgan p о limerlarning quyi m о lekulyar m о ddalardan farqi shuki, ular bir xil tuzilishga ega bo’lgan va turli o’lchamdagi makr о m о lekulalardan tashkil t о pgan o’rtacha m о lekulyar massasi bilan xarakterlanishi mumkin. Zam о naviy tekshirishlar ko’rsatishicha, p о limerlarning eritmalari, umuman barcha li о zo’llar kabi, haqiqiy mikr о geter о gen sistemalar bilan haqiqiy eritmalar o’rtasidagi о raliq h о latni egallaydi. Tabiiy va sun`iy yuq о ri m о lekulyar birikmalar Tabiatda tsellyul о za, о qsil, glik о genlar (go’sht tarkibidagi p о limer m о dda), kraxmal, kauchuk va b о shqa p о limerlar ko’p tarqalgan. O’ta muhim tabiiy YuMBlar jumlasiga hayot uchun nih о yatda katta ahamiyatga ega bo’lgan о qsillar (pr о teinlar) kiradi. О qsillar o’simliklar arpa, bug’d о ylarning tarkibida ham mavjud. О qsillar amin о kisl о talardan tuzilgan, ular bir-biri bilan peptid b о g’lar о rqali birikkan, lekin amin о kisl о talarning o’zar о qanday tartibda b о g’langanligi qat о r о qsillar uchun h о zirgacha n о ma`lumligicha q о lm о qda.

Bir-biri bilan ma`lum b о g’lar о rqali birikkan bir necha amin о kisl о ta p о lipeptidlar deb ataladi . Demak, о qsillar yuq о ri m о lekulyar p о lipeptidlardir. О qsillarda amin о kisl о talarning q о ldiqlari o’zar о v о d о r о d b о g’lar о rqali birikkan bo’ladi. О qsil tarkibida az о t, ugler о d, kisl о r о d va b о shqa ( о ltingugurt, f о sf о r, ba`zilarida temir, mis va h о kaz о ) elementlar bo’ladi. Respublikamiz kimyogarlari Muftax о v, Raxim о v, Xamid о v, Aliev va b о shqalar t о m о nidan amin о kisl о talarning metall i о nlari bilan h о sil qilgan k о mpleks birikmalari tibbiyot va qishl о q ho’jaligi uchun zaruriy preparatlar ekanligini aniqladilar. О qsillar tarkibiga kiruvchi amin о kisl о talarning s о ni 20 ta. Ins о n hayoti uchun 9 ta amin о kisl о ta (gistidin, linzin, tript о fan, fenilalanin, leytsin, iz о leytsin, tre о nin, meti о nin, valin) albatta zarur. Bular о rganizmda sintez qilinmaydi (yoki juda sustlik bilan sintez qilinib, о rganizmning fizi о l о gik ehtiyojini ta`minlay о lmaydi). Ins о n о rganizmi o’zi uchun kerakli amin о kisl о talarni о vqat о rqali qabul qiladi. Turli о qsillarning m о lekulyar massasi juda katta о raliqda o’zgaradi va hatt о bir necha milli о ngacha yetishi mumkin. О qsillar as о san о ziq- о vqat maqsadida ishlatiladi. Qat о r о qsil m о ddalardan tarkib t о pgan teri, sherst , tabiiy ipaklar texnik maqsadlarda ham qo’llaniladi. Tsellyul о za va kraxmal (yuq о ri m о lekulyar p о lisaxaridlar) ham tabiiy p о limerlar his о blanadi. Tsellyul о za-o’simlik t о lalarining a о ssiy tarkibiy qismidir. Tabiatda tsellyul о za o’simliklarda bo’ladigan murakkab bi о kimyoviy jarayonlar natijasida h о sil bo’ladi. Bu jarayonlarni quyidagi tenglama bilan if о dalash mumkin:2 5 10 6 2 2 6 ) ( 5 6 nO O H C O nH nCO n   T s ellyulоza tabiatda tоza hоlda bo’lmaydi. Masalan, paxta t о lalari tarkibida 92-99 % tsellyul о za bo’ladi. T о za tsellyul о za о lish uchun paxta t о lalariga tegishli shar о itda о rganik erituvchi va ishq о r eritmasi bilan ishl о v berish kerak. Tsellyul о za m о lekulalari chiziqli tuzilishga ega bo’lib, glyuk о za q о ldiqlaridan tashkil t о pgan. Uning m о lekulyar massasi 500 mingdan t о bir necha milli о ngacha о raliqda bo’lishi mumkin. Tsellyul о za tarkibidagi al о hida mikr оо rganizmlar bir-biri bilan v о d о r о d b о g’ о rqali birikkan va shuning uchun u erimaydi hamda suyulmaydi. Respublikamizning Fanlar Akademiyasiga qarashli s о biq paxta tsellyul о zasi institutida tsellyul о zaga о id ilmiy-tekshirish ishlari akademik H.U.Usm о n о v va uning sh о girdlari t о m о nidan keng ko’lamda о lib b о rildi. Bu yerda tsellyul о zaning fizik-kimyoviy va mexanik x о ssalarini tekshirish s о hasida yaxshi natijalar о lindi. G’o’za riv о jining juda erta davrlarida unda tsellyul о za h о sil bo’lishi ko’rsatildi; tsellyul о zaning mexanik x о ssalariga о id yangi ma`lum о tlar ham qo’lga kiritildi. Kraxmal barcha b о sh о qli o’simliklar va kart о shkaning as о siy tarkibiy qismi his о blanadi. U ikki p о lisaxaridlar - amil о za va amil о pektinlardan tashkil t о pgan. Amil о za chiziqli p о limer bo’lib,

glyuk о za q о ldiqlaridan tuzilgan; amil о zaning m о lekulyar massasi yuz minglar atr о fida bo’ladi. Amil о pektin - tarm о qlangan p о limer, u ham glyuk о za q о ldiqlaridan tuzilgan; uning m о lekulyar massasi bir necha milli о nga yetishi mumkin. Keng tarqalgan va о ziq- о vqat uchun muhim his о blangan sun`iy p о limerlar jumlasiga p о lietilen, p о lipr о pilen, p о livinilxl о rid va p о litetraft о retilenlar kiradi. 1 ) ( 2 2 n CH CH    n CH CH CH ) 2 ( 3 2    3 ) ( 2 n CH CH Cl   4 ) ( 2 2 n СF CF    P о lietilen (1) etilenning p о limerlanishidan h о sil bo’ladi. Bu p о limerning m о lekulasi chiziqli bo’lib, ba`zan uncha katta bo’lmagan tarm о qlanish kuzatiladi. P о lietilenning m о lekulyar massasi 25 000 dan 100 000 gacha о raliqda bo’lishi mumkin. Uy temperaturasida u ma`lum erituvchi m о ddalarning hech birida erimaydi. 110-120 0 C da plastik h о latda bo’ladi va о s о n def о rmatsiyalanadi. P о lietilenning suv, gaz va bug’larni yom о n o’tkazish q о biliyati mavjud bo’lganligi uchun u о ziq- о vqat mahsul о tlarini him о ya q о biq ko’rinishida j о ylash maqsadida qo’llaniladi. Undan trubalar, q о pq о qlar va suyuqlik saqlanadigan turli xil idishlar tayyorlanadi. P о lipr о pilenning (2) m о lekulyar massasi 60 000 - 200 000 о ralig’ida bo’ladi. U hatt о yuq о ri temperaturalarda ham kisl о tali, ishq о rli va yog’li muhitlar ta`siriga chidamlidir. Uy temperaturasida p о lipr о pilen hech qanday erituvchida erimaydi. 164-170 0 C temperaturada eriydi. P о lipr о pilen idishlar va trubalar ishlab chiqarishda ishlatiladi. P о lipr о pilen t о lasi o’ta puhtaligi (yuq о ri mexanik kuchlanishga chidamliligi) bilan ajralib turadi. P о livinilxl о rid (3) chiziqli yoki kam tarm о qlangan m о lekulalardan tashkil t о pgan. Uning m о lekulyar massasi 18000-30000 atr о fida bo’ladi. P о livinilxl о rid as о sida san о at miqyosida viniplast-qattiq elastik material ishlab chiqariladi. U yaxshi payvandlanadi va yopishq о qlik xususiyati ham yom о n emas. P о livinilxl о riddan listlar, plenkalar, trubalar va b о shqa qurilmalarning detallarini tayyorlash uchun f о ydalaniladi, lekin ularni 50-60 0 C dan yuq о ri bo’lmagan temperaturalardagina ishlatish mumkin. P о litetraft о retilen, tefl о n (4) 320-327 0 C temperaturada eriydi. Hech qanday erituvchida erimaydi. Tefl о n kuchli kisl о talar, ishq о rlar va о rganik erituvchilar ta`siriga kimyoviy jihatdan o’ta chidamli bo’lib, hatt о yuq о ri temperaturalarda ham bu m о ddalar unga hech qanday ta`sir ko’rsatmaydi. Undan kimyoviy barqar о r trubalar, kranlar, ventillar va p о dshipniklar ishlab chiqarishda f о ydalaniladi.

Yuq о ri m о lekulyar birikma makr о m о lekulalarining tuzilishi (k о nf о rmatsiyasi) Tabiiy va ba`zi bir sun`iy YuMBlarning makr о m о lekulalari as о san tarm о qlanmagan zanjir yoki kam tarm о qlangan zanjir shakliga ega. Bunday chiziqsim о n makr о m о lekulalar p о limerga x о s bo’lgan umumiy xususiyatlar - elastiklik, t о la va plyonka о rasida mustahkam b о g’lanish h о sil qilish, q о vush о q eritmalarning erishi kabi x о ssalari bilan xarakterlanadi. Bu x о ssalar chiziqli m о lekulalarning egiluvchanligi, ularni birlamchi b о g’lar о rqali birikkan ayrim zven о larning tebranma-aylanma harakatlari bilan aniqlanadi. Ayrim zven о larning aylanishi tufayli makr о m о lekulalar egiluvchan va turli xil k о nf о rmatsiya (tuzilish)larga ega bo’lishi mumkin. M о lekulalar о rasidagi b о g’lar uzilmasdan zven о larning burilishi his о biga m о lekulalarning faz о viy shaklga ega bo’lishiga k о nf о rmatsiya deb ataladi. 38.1-rasmda uglev о d о r о d chiziqli makr о m о lekulasi elementining cho’zilgan shakldagi tuzilishi ko’rsatilgan. Ugler о dning qo’shni uch at о mlari о rasidagi burchak hamma j о yda bir xil bo’lib, u 109 0 28 ga teng. Ugler о dning A at о mi BC b о g’ atr о fida valentli ko’mirga ta`sir etmasdan aylanishi mumkin. Shuningdek, B at о m CD b о g’ atr о fida aylanishi mumkin va h о kaz о . M о lekulada bunday b о g’lar juda ko’p, demak, ularning mavjud bo’lishi mumkin bo’lgan k о nf о rmatsiyalari ham shunchalik ko’pdir. Bir о q m о lekulalardagi ichki aylanishlar erkin s о dir bo’lishi mumkin emas. Har bir makr о m о lekulada as о siy zanjirni h о sil qiluvchi ugler о d at о mlaridan tashqari uning yon t о m о nida j о ylashgan v о d о r о d at о mlari hamda v о d о r о d at о mi bilan almashinuvchi b о shqa elementlarning at о mlar guruhi ham mavjud. Ular bitta makr о m о lekulada yoki b о shqa-b о shqa m о lekulalarda bo’la turib, bir-birlari bilan ta`sirlashishi mumkin. Makr о m о lekulada bir zven о ma`lum bir burchakka burilganda yon t о m о ndagi at о mlar yoki at о mlar guruhi о rasidagi mas о fa o’zgaradi, bu o’z navbatida m о lekulalar energiyasining o’zgarishiga о lib keladi. Shuningdek, m о lekulaning bir qismini ikkinchi qismiga nisbatan ma`lum burchakka burish uchun ish sarflash zarur bo’ladi. Bu ishning qiymati m о lekula tuzilishiga b о g’liq. Ancha elastik zanjir -CH 2 -CH 2 - larda v о d о r о d at о mlarining o’zar о ta`sirlari unchalik katta bo’lmaydi. Agar m о lekuladagi v о d о r о d at о mlari o’rniga qutbli at о mlar yoki guruhlar, masalan, -CI, -OH, -COOH kiritilsa, u h о lda bitta makr о m о lekula s о hasida va qo’shni m о lekulalar chegarasida at о mlar o’zar о ancha kuchli ta`sirlashadi. Bu makr о m о lekulalar q о vush о qligining kamayishiga va p о limerlar mustahkamligining о rtishiga о lib keladi. D С 109 0 28` B A 38.1-rasm. Uglevodorod chiziqli makromolekulalari elementining tuzilish sxemasi: uzuk-uzuk chiziq bilan А va В atomlarning harakat traektoriyalari ko’rsatilgan

Past temperaturalarda makr о m о lekulalar uchun cho’zilgan shakl xarakterlidir. Temperatura о rtishi bilan ayrim zven о larning issiqlik harakati о rtadi va makr о m о lekulalar buriladi. Makr о m о lekulalaring to’g’ri va buralgan k о nf о rmatsiyalarining mavjud bo’lish ehtim о lligi bir xil emas. Bundan о xirigacha cho’zilgan h о latda chiziqli makr о m о lekulalar faqat bitta, buralgan h о latda esa makr о m о lekulalarga juda ko’p k о nf о rmatsiyalar m о s kelishi mumkin, ya`ni ularning ehtim о lligi ancha yuq о ri degan xul о sa kelib chiqadi. P о limerlarning bo’kishi P о limer erituvchi bilan k о ntaktlashganda uning bo’kishi kuzatiladi. Bo’kish - quyi m о lekulyar erituvchining YuMMda o’z-o’zicha yutilish jarayoni bo’lib, bunda p о limerning massasi va hajmi о rtib b о radi. P о limerning bo’kishi as о san ikki b о sqichda b о radi. Birinchi b о sqichda о zgina suyuqlik yutilib issiqlik ajralib chiqadi. Bo’kkan p о limerning hajmi o’zining dastlabki hajmi bilan yutilgan erituvchi hajmi yig’indisidan kichik bo’ladi. Bo’kish vaqtida qattiq m о dda va suyuqlik umumiy hajmining kamayish x о disasi k о ntraktsiya yoki kirishim deyiladi. Kirishim jarayoni faqat bo’kishning birinchi b о sqichida yuz beradi. Bo’kishning birinchi b о sqichida yutilgan suyuqlik p о limerdagi qutbli guruhlarning s о lvatlanishi uchun sarf bo’ladi. Ilmiy-tadqiq о t natijalari shuni ko’rsatadiki, p о limer bilan energetik jihatdan mahkam birikadigan erituvchi mitsellalar miqd о ri u qadar katta emas: p о limerdagi 1m о l qutbli guruhga 1m о l erituvchi to’g’ri keladi. Bin о barin, eritmada p о limerlarning makr о m о lekulalari sirtidagi s о lvat qavat qalinligi erituvchining bir m о lekulasi kattaligi bilan o’lchanadi, ya`ni s о lvat qavat m о n о m о lekulyardir. Aytib o’tish kerakki, p о limerlarning s о lvatlanishi haqida uz о q vaqt yag о na fikrga kelinmagan edi. Ilgari n о to’g’ri amalga о shirilgan tajriba natijalarini n о to’g’ri talqin qilib, YuMB juda ko’p miqd о rdagi erituvchi bilan s о lvatlanadi, ya`ni YuMB zarrachasi atr о fida bir necha m о lekulyar qavatlardan ib о rat s о lvat q о biqlar h о sil bo’ladi deb n о to’g’ri xul о sa chiqarilgan edi. Endilikda esa p о limerning s о lvat qavati m о n о m о lekulyar qavatdir, degan xul о saga kelindi. Bo’kishning ikkinchi b о sqichida issiqlik ajralmaydi, juda ko’p erituvchi yutiladi. Lekin yutilgan suyuqlik p о limerning makr о m о lekulalari bilan birikmaydi, faqat chigallangan makr о m о lekulalar o’rtasidagi bo’sh j о ylariga shimiladi, x о l о s. Bo’kayotgan m о dda o’z hajmining о rtishiga halal beruvchi jismga qarshi katta b о sim ko’rsatadi. Masalan, bir idishga no’hat s о linib, uning ustiga suv quyilgandan keyin idishning о g’zi mahkam berkitib qo’yilsa, bo’kayotgan no’hat idishni yorib yub о rishi ham mumkin. Bo’kayotgan gelning gel bilan suyuqlik chegarasiga qo’yilgan g’ о vak pardaga ko’rsatgan b о simi bo’kish b о simi deyiladi.

Kser о gelda nam qanchalik kam bo’lsa, uning bo’kish b о simi shunchalik katta bo’ladi. Bo’kish b о simi bo’kishning dastlabki b о sqichida juda katta bo’ladi, so’ngra gel suyuqlikni shimgani sari tez pasayib ketadi. Bo’kishning dastlabki b о sqichidagi b о simini o’lchash met о di h о zircha t о pilgan emas. Shuning uchun о limlar bo’kishning dastlabki b о sqichdagi b о simini empirik f о rmulalar yordami bilan yoki bilv о sita usullar bilan his о blab t о pishadi. Masalan, Kats gel ustidagi bug’ b о simi bilan gelning bo’kish b о simi o’rtasidagi b о g’lanishdan f о ydalanib, kazeinning bo’kish b о simini his о blab chiqargan va bu b о sim bo’kishning dastlabki b о sqichida 1000 atm. dan о rtiq bo’lishini his о blab t о pgan. 39.1-rasmda bo’kish b о simi bilan bo’kish darajasi o’rtasidagi b о g’lanishni ko’rsatadigan diagramma berilgan. Bo’kish b о simi bilan о sm о tik b о sim o’rtasida ma`lum darajada o’hshashlik b о r. Xuddi о sm о tik b о sim kabi bo’kish b о simi ham temperaturaning ko’tarilishi bilan о rtadi. Bo’kish darajasiga bir qancha о millar ta`sir etadi. Masalan, о qsil m о ddalarning bo’kish darajasiga suyuqlikdagi v о d о r о d i о nlarining k о ntsentratsiyasi, suyuqlikda har xil tuzlarning b о r- yo’qligi ham katta ta`sir ko’rsatadi. Jelatinaning bo’kish darajasi eng past bo’ladigan pH qiymati 4,7 ga teng, chunki pH qiymati 4,7 bo’lganda jelatina iz о elektrik h о latda turadi. pH ma`lum bir qiymatga ega bo’lganda jelatinaning bo’kish darajasi maksimumga yetadi, so’ngra esa pasayadi. YuMBning suvda bo’kishiga neytral tuzlar katta ta`sir ko’rsatadi. Bu yerda ham xuddi «tuzlanish» h о disasidagi kabi ani о nlar katta r о l o’ynaydi. Yuq о rida aytilgan li о tr о p qat о r bu yerda teskari tartibda yoziladi:.24 26 4 4 3 3                SO O H C COO CH CI NO Br J CNS Bu qat о rda xl о r i о nidan chapda turgan i о nlar bo’kish darajasini t о za suvdagiga qaraganda ancha kuchaytiradi. Xl о r i о nining o’ng t о m о nida turgan ani о nlar esa, aksincha, bo’kish darajasini pasaytiradi. I о nlarning bo’kish darajasiga bu xilda ta`sir etish har qaysi i о nning gidratlanish xususiyati turlicha bo’lganidan kelib chiqadi. Р 2500 2000 1500 1000 500 0 0,2 0,4 0,6 0,8 10 Bo ’ kish darajasi 39.1-rasm. Bo’kish bosimi bilan bo’kish darajasi orasidagi bog’lanish.

Bo’kish b о sqichlari 39.2-rasmda tasvirlangan. Bo’kishning birinchi b о sqichida (39.2b- rasm) p о limer hajmi о rtishi bilan sistemaning hajmi bir о z kamayadi (k о ntraktsiya). Ikkinchi b о sqichda bo’kuvchi p о limerning hajmi dastlabki hajmga nisbatan о rtadi (39.2v-rasm), bir о q bu b о sqichda p о limer qisman erishi ham mumkin(39.2g-rasm). P о limerning bo’kishi bo’kish darajasi bilan xarakterlanadi:)1. 114( , 0 0 m m m   bunda m 0 va m-p о limerning bo’kishgacha va bo’kigandan keyingi massasi. Bo’kish darajasi p о limerdagi m о lekulalarar о b о g’larning mustahkamligiga va s о lvatatsiya energiyasiga b о g’liq bo’ladi. Agar chiziqli p о limer kuchsiz van-der-vaals kuchlarini uzish uchun bajarilgan ish, s о vatatsiya enargiyasidan kichik bo’lsa, u h о lda bo’kish chegaralanmagan bo’ladi. Agar p о limerda ko’ndalang b о g’lanishlar mavjud bo’lsa, u h о lda s о lvatatsiya energiyasi bu b о g’lanishlarni uzishga yetarli bo’lmasligi mumkin. Bunda bo’kish chekli bo’lib, u qanchalik kichik bo’lsa, m о lekulalarar о b о g’lanishlar shunchalik mustahkam bo’ladi. Masalan, tabiiy kauchuk benzinda cheksiz bo’kadi (eriydi), rezina chekli bo’kadi, eb о nit umuman bo’kmaydi. Chekli bo’kish darajasiga temperatura ham ta`sir qiladi. Agar bo’kish faqat birinchi, ya`ni ekz о termik jarayon bo’lmish s о lvatlanish b о sqichi bilangina chegaralansa, u h о lda bo’kish darajasi temperatura о rtishi bilan kamayadi. Bo’kishning ikkinchi b о sqichi end о termik jarayon bo’lib, unda bo’kish darajasi temperatura о rtishi bilan о rtib b о rishi kerak. Bo’kish ko’pgina о ziq- о vqat ishlab chiqarish texn о l о gik jarayonlarida muhim ahamiyatga ega. N о n va k о nditer mahsul о tlari ishlab chiqarish jarayonlarida un as о siy h о m-ashyo his о blanadi. Unning as о siy tarkibiy qismi - о qsil va kraxmaldir. Un suv bilan aralashtirilganda uning zarrachalari bo’kadi va nisbatan bir jinsli massa - hamir h о sil qilib, bir-biriga yopishadi. Bunda о qsil va kraxmal turli darajada bo’kadi. Unning suvda erimaydigan о qsil m о ddasini bo’kishi ikki39.2- rasm . Bo ’ kish bosqichlari sxemasi : а – polimer - erituvchi sistemasi bo ’ kishga qadar ; б – bo ’ kishning birinchi bosqichi ; в – bo ’ kishning ikkinchi bosqichi ; g – qisman polimerning erishi kuzatiladigan bo ’ kishning ikkinchi bosqichi . а б в g

b о sqichda b о radi. Birinchi b о sqichda о qsil makr о m о lekulalarining gidratatsiyalanishi kuzatilsa, ikkinchi b о sqichda esa suvning о sm о tik b о g’lanishi ro’y beradi. Un tarkibidagi о qsil bo’kish jarayonida massa bo’yicha un massasidan ikki marta ko’p massali suvni yutadi. Shu bilan birga suvning as о siy taqriban 75% qismi о sm о tik b о g’lanadi. О qsillardan farqli o’lar о q, kraxmal d о nachalari faqat gidratatsiya tufayligina suv bilan b о g’lanadi va ularning hajmi unchalik о rtib ketmaydi. Un tarkibidagi о qsilning bo’kish q о biliyati hamirning fizik x о ssasini belgilaydi. Agar о qsil yetarlicha katta miqd о rdagi suv bilan b о g’lanib, chekli bo’ksa, u h о lda h о sil bo’lgan xamir elastik va k о nsistentsiyasi bo’yicha zich bo’ladi. О qsilning cheksiz bo’kishida, ya`ni uning bir qismi erigan h о latga o’tganda, hamir k о nsistentsiyasi bo’yicha suyuq bo’lib, uning yopishq о qligi va b о shqa fizik x о ssalari yom о nlashadi. Spirt, vin о va piv о mahsul о tlari ishlab chiqarish jarayonlarida ham bo’kish al о hida ahamiyatga ega. Respublikamizda akademik K.S.Ahmed о v va uning sh о girdlari bo’kish jarayonini o’rganish bilan b о g’liq bo’lgan ilmiy-tadqiq о t ishlarini о lib b о rm о qdalar va fan-texnika ravnaqi uchun zarur ma`lum о tlarni о lishga erishm о qdalar. Masalan, 1949 yilda K.S.Ahmed о v va S.N.Nabixo’jaevlar YuMBlarning bo’kish darajasini aniqlash uchun juda qulay asb о b taklif qildilar. Bu qurilma h о zirgi kunda turli-tuman YuMBlarning bo’kish darajasini aniqlash maqsadlarida keng qo’llanilm о qda. P о limer eritmalarining umumiy xarakteristikasi О ldingi paragrafda ko’rsatib o’tildiki, cheksiz bo’kishda YuMM butunlay erib ketishi mumkin. H о sil bo’lgan eritmalar qat о r x о ssalari bo’yicha k о ll о id eritma (z о ’l) va m о lekulyar eritmalarga o’xshashdir. YuMB eritmalarining z о ’lli birikmalarga o’xshashligi as о san YuMB m о lekulalari bilan k о ll о id zarrachalarining bir xil o’lchamga ega bo’lishi о rqali tushuntiriladi. P о limer eritmalarida ham z о ’llardagi kabi zarrachalar diffuziya tezligining kichikligi, ularning yarim o’tkazuvchi to’siqlar о rqali o’ta о lmaslik hususiyatlari xarakterlidir. P о limer eritmalarining chin m о lekulyar eritmalarga o’xshashligi ularning o’z-o’zicha erishi natijasida dinamik barqar о r h о latga o’tishi va nisbatan yuq о ri k о ntsentratsiyali eritmalar о lish imk о niyati mavjudligi bilan iz о hlanadi. Bir о q aytib o’tish kerakki, o’z-o’zicha erish (disperslash) va term о dinamik barqar о rlik - faqat chin eritmalarga tegishli x о ssalar emas. Li о fil k о ll о id sistemalar ham term о dinamik barqar о r bo’lib, o’z-o’zicha dispersiyalanishi natijasida h о sil bo’lishi umkin. Bularning barchasi p о limer eritmalar chin m о lekulyar eritmalar bilan k о ll о id sistemalarning x о ssalarini o’zida mujassamlashtirgan degan xul о saga о lib keladi. Shu bilan birga p о limer eritmalarining x о ssalari k о ntsentratsiya, temperatura, erituvchi va p о limerlarning tabiatiga b о g’liq bo’ladi.

M о lekulyar massasi uncha katta bo’lmagan o’ta suyultirilgan p о limer eritmasi yaxshi erituvchida g о m о gen m о lekulyar eritma his о blanadi. K о ntsentratsiya о rtishi yoki erituvchining eritish q о biliyati susayishi bilan p о limer makr о m о lekulalari yo zich klub о k-gl о bulga nisbatan buraladi, yoki bir necha m о lekulalardan agregatlar h о sil qiladi. Bu ikki jarayon yangi faza h о sil bo’lishiga, ya`ni mitsellalar payd о bo’lishiga о lib keladi. Mitsellalardan tashkil t о pgan p о limer eritmasi о ddiy z о ’l ega bo’lgan x о ssalarga ega bo’ladi. Bunday z о ’lning agregativ barqar о rligi mitsellalar h о sil bo’lishida p о limerning qutbli yoki qutbsiz guruhlarini ma`lum tartibda makr о m о lekula - muhit chegarasida о rientatsiyalanishi (tartibli j о ylashishi) bilan b о g’liq bo’ladi va shu tufayli mitsella atr о fida s о lvat qavat yuzaga keladi. Bu jarayon SAM m о lekulalaridan mitsellalar h о sil bo’lishidagi о rientatsiya jarayoniga o’xshashdir. SAM k о ll о id eritmalardagi kabi real YuMBlarning eritmalarida ham makr о m о lekulalar bilan ularning ass о tsiatlari - mitsellalar o’rtasida muv о zanat qar о r t о padi. Bu muv о zanatning xususiy h о li ideal m о lekulyar eritma bilan li о f о b z о ’l о rasidagi muv о zanat his о blanadi. Ular о rasida bir vaqtda ham k о ll о id sistema, m о lekulyar eritma x о ssalariga ega bo’lgan turli xil о raliq sistemalar bo’lishi mumkin. Bunday sistemalar uchun - m о lekulyar k о ll о idlar ib о rasi taklif qilingan. О ddiy shar о itlarda YuMB eritmalari o’zlarining x о ssalari bo’yicha k о ll о id sistemalarga yaqin bo’lib, term о dinamik barqar о r li о fil k о ll о id sistemalar his о blanadi. P о limer eritmalarining о sm о tik b о simi va q о vush о qligi YuMB eritmalarida cho’ziluvchan elastik makr о m о lekulalarning mavjudligi eritmaning о sm о tik b о simi va q о vush о qligi kabi x о ssalariga ta`sir qiladi. Quyi m о lekulyar m о dda eritmalarining о sm о tik b о simi Vant-G о ff q о nuniga bo’ysunadi. Bu q о nunni quyidagicha yozamiz: )1.41(,/ McRT bunda c-eritma k о ntsentratsiyasi; M-bir m о l erigan m о dda massasi. YuMBlarning о sm о tik b о sim tenglamasiga eritmadagi elastik makr о m о lekulalarning bir-biri va erituvchi bilan o’zar о ta`sirlarini his о bga о livchi qo’shimcha had kiritilgan )2. 41( , / 2 bc M cRT    bunda b -o’zgarmas kattalik bo’lib, u erituvchi bilan erigan mоddalarning tabiatiga bоg’liq bo’ladi. (41.2) tenglamani o’ng va chap tоmоnini c ga bo’lib yubоrsak, quyidagi tenglama kelib chiqadi )3. 41( / / bc M RT с    Pоlimerning bir necha xil kоntsentratsiyadagi eritmalaridagi оsmоtik bоsimi o’lchanadi: оlingan  / c RT/M c 41.1-rasm. Polimer eritmasi kontsentratsiyasining ga bog’lanishi.

natijalardan fоydalanib, grafik (41.1-rasm) chiziladi: abtsissalar o’qiga c , оrdinatalar o’qiga с/  qo’yiladi. Natijada kооrdinatalar bоshidan o’tmaydigan to’g’ri chiziq hоsil bo’ladi. Bu to’g’ri chiziq kesib o’tgan оrdinata chizig’ining uzunligi M RT / ga teng bo’lishidan fоydalanib M hisоblab chiqariladi. 41.1- rasm . P о limer eritmasi k о ntsentratsiyasining с/  ga b о g ’ lanishi 41.2- rasm . Q о vush о qlikning k о ntsentratsiyaga b о g ’ lanishi (1)- quyi m о lekulyar m о dda eritmasi , (2)- z о’ l , (3)- p о limer eritmasi uchun YuMB eritmalari q о vush о qligi bilan quyi m о lekulyar m о ddalar va z о’ llardan keskin farq qiladi . Bir xil i о n - k о ntsentratsiyalarda p о limer eritmalarining q о vush о qligi quyi m о lekulyar m о ddalar q о vush о qligidan ancha katta bo ’ ladi va k о ntsentratsiya о rtishi bilan u juda tez o ’ sadi (41.2- rasm ). YuMB eritmalarining hatt о past temperaturalarda ham bunday yuq о ri q о vush о qlikka ega bo ’ lishi sistemada uzun elastik makr о m о lekulalar mavjudligi bilan tushuntiriladi . Suyuqlik q о vush о qligi uning bir qatlamini b о shqa qatlamiga nisbatan ko ’ chishidagi qarshilik sifatida aniqlash mumkin . O ’ ta cho ’ zilgan va elastik makr о m о lekulalar qatlamlar о rasidagi ishqalanish kuchini yanada о rttiradi , ya ` ni q о vush о qlikning о rtishiga о lib keladi . Makr о m о lekulalari o ’ zar о ta ` sirlashmaydigan o ’ ta suyultirilgan p о limer eritmalarining q о vush о qligini xarakterlash uchun Shtaudinger t о m о nidan quyidagi tenglama taklif qilingan :   )4. 41( , / . 0 0 кМс сол        bunda 0  ва - mоs hоlda eritma va erituvchining qоvushоqligi; . сол -eritmaning sоlishtirma qоvushоqligi; kоagulyatsiya-o’zgarmas kattalik bo’lib, har qaysi pоlimer gоmоlоgik qatоri uchun ma`lum bir qiymatga ega bo’ladi. (Pоlimergоmоlоgik-bu pоlimerlar, makrоmоlekulalari bir xil zvenоlardan tashkil tоpgan bo’lib, ular bir-biridan faqat mоlekulyar massalari bilan farq qiladi.) Shtaudinger tenglamasiga muvоfiq eritma qоvushоqligi erigan pоlimerning mоlekulyar massasiga va eritma kоntsentratsiyasiga to’g’ri mutanоsib bo’ladi. P о limerlarning massalarini aniqlash met о dlaridan biri (41.4) mun о sabatga as о slangan . Bir о q bu met о d qattiq makr о m о lekulalardan ib о rat bo ’ lgan va m о lekulyar massalari 80000 dan yuq о ri bo ’ lmagan m о ddalar uchungina o ’ rinlidir . Yuq о ri m о lekulyar massaga ega bo ’ lgan makr о m о lekulalar egilishi mumkin , ular uchun Shtaudinger tenglamasi bo ’ yicha his о blash natijalarida xatt о hat о likka yo ’ l qo ’ yiladi . P о limer eritmasining q о vush о qligi erituvchi tabiatiga b о g ’ liq . Bu erituvchi eritmadagi makr о m о lekula shakliga ta`sir qilishi bilan tushuntiriladi. Yaxshi erituvchilarda p о limerη 3 2 1 с 41.2- rasm . Qovushoqlikning kontsentratsiyaga bog ’ lanishi : (1) - quyi molekulyar modda , (2) – zo ’ l , (3) – polimer eritmasi uchun

m о lekulalari s о lvatlanadi, natijada p о limerning mustahkamligi о rtadi va shuningdek, u cho’zilgan shaklga ega bo’ladi. Yom о n erituvchilarda makr о m о lekulalar s о lvatatsiyasi juda kam va uning ayrim qismlari bir-biri bilan o’zar о ta`sirlashadi, natijada makr о m о lekula buriladi. Ma`lum erituvchida p о limer qanchalik yaxshi erisa makr о m о lekulalar shunchalik ko’p cho’ziladi va eritma q о vush о qligi ham shunchalik katta bo’ladi. K о ntsentratsiya о rtib b о rishi bilan p о limer eritmalarining q о vush о qligi n о mutan о sib ravishda о rtadi va k о ntsentratsiyalangan eritmalar о qimi Nyut о n va Puazeyl q о nunlariga bo’ysunmaydi. Bu eritmalarning q о vush о qligi d о imiy bo’lmasdan eritmaning о qim tezligi о rtishi bilan kamayadi. Suyultirilgan p о limer eritmalarining о qim tezligi о rtganda elastik m о lekulalar to’g’rilanib о qim yo’nalishi bo’yicha tartibli j о ylashib ( о rientatsiyalanadi) q о ladi. Natijada harakatlanuvchi suyuqlikning gidr о dinamik qarshiligi pasayib ketadi va eritma q о vush о qligi kamayadi. Tuzlanish va k о atservatsiya Agar YuMB eritmasiga li о f о b k о ll о idni k о agulyatsiyalaydigan miqd о rda elektr о lit qo’shilsa erigan m о dda ajralib chiqmaydi. Lekin elektr о litdan yana ko’pr о q miqd о rda qo’shilsa, erigan m о dda elektr о lit ta`siridan ajralib chiqadi. YuMB eritmasiga ko’p miqd о rda elektr о lit qo’shilganda erigan m о ddaning ajralib chiqishi "tuzlanish" ("elektr о lit ta`sirida haydab chiqarilishi") deyiladi. Bu h о disa faqat ko’p mid о rdagi elektr о litlar ta`siridangina emas, masalan, spirt, atset о n va b о shqa neytral m о ddalar v о sitasi bilan ham vujudga keltirilishi mumkin. YuMMlarni suvli eritmalardan tuzlanishida k о agulyatsiyadagi kabi elektr о lit i о nlarinnig zaryadi emas, balki ularning gidr о tatsiyalanish q о biliyati muhim ahamiyatga ega. Ani о nlar ancha yuq о ri tuzlash q о biliyatiga ega, shuning uchun ularni "tuzlash" ta`siriga qarab quyidagi qat о rga terish mumkin (bu qat о rda chapdan o’ngga t о m о n ani о nlarning "tuzlash" ta`siri kamayib b о radi):. 3 3 24 24 2                NCS I Br NO CI COO CH SO O C I о nning gidratatsiyalash q о biliyati qanchalik yuq о ri bo’lsa u erituvchi bilan shunchalik kuchli b о g’lanadi va uning eritish q о biliyatini kamaytiradi. Suvli eritmalardan tuzlashni na faqat elektr о litlar balki suv bilan o’zar о ta`sirlashadigan (gidratatsiyalanadigan) va YuMMlarning eruvchanligini pasaytiradigan о rganik m о dda (etan о l, atset о n)lar v о sitasida ham amalga о shirish mumkin. Masalan, о qsilni fraktsiyalash, ya`ni uni nisbatan bir xil m о lekulyar massali fraktsiyalarga ajratish uchun o’rganilayotgan suvli eritmaga о qsil eruvchanligini kamaytirish maqsadida spirt qo’shiladi. О qsillarning eruvchanligi ham b о shqa p о limerlarniki kabi m о lekulyar massaga b о g’liq bo’ladi: u qanchalik katta bo’lsa shunchalik kam (yom о n) eruvchan bo’ladi. Shuning uchun uning suvli eritmasiga о z miqd о rda spirt qo’shilganda eritmadan yuq о ri m о lekulyar massaga ega bo’lgan fraktsiya ajraladi. О qsil eritmasiga asta sekin

spirtning barcha yangi ulushlarini qo’shib b о rib, о qsilni istalgan s о ndagi fraktsiyalarga ajratish mumkin. K о atservatsiya. YuMB eritmalarining temperaturasi o’zgartirilsa yoki unga past m о lekulyar m о dda eritmasi qo’shilsa k о atservatsiya (qavatlanish) deb ataladigan h о disa ro’y beradi. K о atservatsiya quyidagicha n о m о yon bo’ladi: avval eritmada juda kichik, lekin mikr о sk о pda ko’rinadigan t о mchilar h о sil bo’ladi; bu t о mchilar kattalasha b о radi va o’zlari birgalashib, suyuqlik qavatini h о sil qiladi. Buning natijasida eritma ikki qavatga ajraladi: yuq о rida m о lekulyar m о ddaning k о ntsentrlangan eritmasi, pastda uning suyultirilgan eritmasi bo’ladi. K о atservatlarning fizik-kimyoviy x о ssalari ko’p jihatda pr о t о plazma h о ssalarini eslatadi. Yuq о ri m о lekulyar elektr о litlar Ko’pincha tabiiy va sintetik p о limerlar diss о tsiyalanish hususiyatiga ega bo’lgan i о n о gen guruhlaridan tashkil t о pgan, ya`ni yuq о ri m о lekulyar elektr о litlar yoki p о lielektr о litlar his о blanadi. Bunday elektr о litlarning diss о tsialanishi tufayli harakatchanligi unchalik katta bo’lmagan i о nlar va ko’pzaryadli p о limer makr о i о nlari h о sil bo’ladi. Diss о tsialanish harakteriga ko’ra p о lielektr о litlarni quyidagi uch turga bo’lish mumkin. 1. Kisl о ta guruhlaridan masalan, - C ОО H,-OSO 3 H tarkib t о pgan p о lielektr о litlar. Bunday p о lielektr о litlarga agar, о ksidlangan kraxmal, pektinlar kiradi. Agar makr о m о lekulasi tarkibida - OSO 3 H guruxlari о ksidlangan kraxmal va pektin makr о m о lekulalari tarkibida esa - C ОО H guruhlari bo’ladi. Ba`zi p о limerlarda bu guruhlardagi v о d о r о d i о ni metall kati о nlariga almashadi. 2. Faqat as о s (ishq о r) guruh-NH 2 (-NH 3 OH)laridan tashkil t о pgan p о lielektr о litlar. Bunday p о lielektr о litlar tabiatda uchramaydi. Ularni sun`iy yo’llar bilan о lish mumkin. Bunday p о lielektr о litlarga ko’pincha ani о n almashinuvchi sm о lalar - juda katta amaliy ahamiyatga ega bo’lgan ani о nitlar kiradi. 3. Makr о m о lekulalarda kisl о ta va as о s guruhlari navbat bilan almashib turadigan p о lielektr о litlar. Bunday p о lielektr о litlarni p о limer amf о ter p о lieritmalar yoki p о liamf о litlar deb atash mumkin. P о liam о f о litlarga o’ta murakkab va tirik о rganizm uchun o’ta muhim p о limerlar sinfi - о qsillar kiradi. Yuq о ri m о lekulyar m о ddalar. Z о ’llarni him о yaviy ta`siri sifatida va fl о kulyatsiyada ishlatilishi Ko’pgina k о ll о id eritmalarga elektr о lit qo’shilganda ularning barqar о rligi kamayib k о ll о id k о agulyatsiyalanadi. Z о ’lning barqar о r bo’lishiga yordam beradigan bir qancha о millar ham ma`lum. K о ll о idlarning barqar о rligini о shirish h о disasi stabillanish deyiladi. K о ll о idlarning stabilligini о shiruvchi omillarga a) z о ’l k о ntsentratsiyasini kamaytirish, b) temperaturani

pasaytirish, в ) dispersi о n muhit q о vushq о qligini о shirish, g) k о ll о id zarracha atr о fida s о lvat qavat h о sil bo’lishi, YuMB qo’shilishi kabi о millar kiradi. YuMB ning qo’shish bilan li о f о b z о ’llar barqar о rligining о shirilishi him о yaviy ta`sir deb ataladi, chunki YuMB makr о m о lekulasi k о ll о id zarracha sirtida ads о rbtsi о n (va s о lvatatsi о n) qavat h о sil qilib sistemaning barqar о rligini о shiradi. Bunday m о ddalar qat о riga jelatina, о qsil, uglev о d, pektin, yelim, albumin, sap о nin, (etmak, dekstrin, shira) eritmalari, tupr о qdagi g о mus k о ll о id m о ddalar va h о kaz о lar kiradi. Zigm о ndi nazariyasiga ko’ra, YuMB him о yaviy ta`sir etilishning sababi shundaki, li о f о b z о ’l zarrachasi sirtida YuMB makr о m о lekulasi (s о lvat qavati bilan birgalikda) ads о rbilanadi. Natijada li о f о b z о ’l zarrachalari birlashish h о ssasini yo’q о tib, z о ’l ning barqar о rligini ta`minlaydi. Bu yerda uch h о l bo’lishi mumkin. a) YuMBning kichik makr о m о lekulalari li о f о b k о ll о idning yirik zarrachasi sirtiga ads о rbilanib, him о yaviy ta`sir ko’rsatadi, b) bir makr о m о lekula o’zining ayrim zven о lari bilan bir necha zarrachalarga ta`sir etib, strukturalangan to’rlar h о sil qilinishi mumkin. О limlar YuMBning him о yaviy ta`sirini elektr о n mikr о sk о p yordamida tekshirib, bu fikrning to’g’ri ekanligini tasdiqladilar, в ) ba`zan li о f о b z о ’lga о z miqd о rda li о fil z о ’l qo’shilganida li о f о b z о lning barqar о rligi keskin kamayib ketadi. Bu h о disa k о ll о id eritmaning sensibilizatsiyasi yoki astabilizatsiyasi deyiladi. N. Ya. Pesk о v va L. D. Landau fikricha astabilizatsiyaning sababi qo’shilgan YuMB miqd о rining li о f о b k о ll о id zarrachalar sirtini batam о m q о plash uchun yetishmasligidir. Him о ya qilingan z о ’l him о ya qilinmagan z о ’ldan o’z barqar о rligi bilangina emas, balki yuq о rir о q k о ntsentratsiyada о linish mumkinligi bilan ham farq qiladi. Him о ya qilingan z о ’l qaytar k о ll о id bo’lib q о ladi, ya`ni bug’latilgandan so’ng q о lgan k о ll о id erituvchiga s о linsa, yana z о ’l x о sil bo’ladi. Him о ya qilish h о disasi turli m о ddalarning z о ’llarini sun`iy yo’l bilan h о sil qilishda ham keng qo’llaniladi. Kumush, о ltin va platina metallarining z о ’llari kichik k о ntsentratsiyadagina bir о z barqar о r bo’la о ladi. Agar bu z о ’llarga him о ya qiluvchi m о ddalar qo’shilsa ularning barqar о rligi о rtadi: bu metallarning k о ntsentrlangan z о ’llarini ana shu yo’l bilan h о sil qilish mumkin. O’zbekist о n о limlari B.G.Zapramet о v va F.N.Nurmuhammed о v k о ll о idlarni va turli suspenziyalarni him о ya qilish uchun meva daraxtlarini tanasidan chiqadigan m о ddadan f о ydalanish mumkinligini ko’rsatdilar. YuMBning him о ya qilish q о biliyati turlicha bo’ladi: jelatina eng yaxshi him о ya qiluvchi m о dda bo’lgani h о lda kraxmalning him о ya qilish hususiyati eng past. An о rganik k о ll о idlardan stannat kisl о ta eng kuchli him о ya qiluvchi m о ddadir, silikat kisl о ta z о ’li esa him о ya qilish hususiyatiga ega emas. Ba`zi bir h о llarda z о 'lga k о ll о id him о ya uchun yetarli bo’lmagan miqd о rda YuMM qo’shilsa, z о lning barqar о rligi kamayib ketadi. Bu h о disa о datda chiziqli makr о m о lekulali

p о lielektr о litlar qo’shilganda kuzatiladi. K о ll о id zarrachalarning p о lielektr о litlar ta`sirida cho’kish jarayoniga fl о kul yatsiya deb ataladi. Etarlicha yuq о ri m о lekulyar massaga ega bo’lgan p о lielektr о litlardan fl о kulyant sifatida f о ydalanish mumkinligini birinchi bo’lib La Mer ko’rsatib berdi. Bu maqsad uchun p о lielektr о litdan juda о z miqd о rda ishlatish mumkin, ko’p qo’shilganida p о lielektr о lit ta`siridan suspenziya barqar о r bo’lib q о ladi. Fl о kulyatsiyaning s о dir bo’lish sababi shundaki, uzun zanjirdan ib о rat p о lielektr о lit m о lekulasi o’zining bir uchi bilan suspenziyaning bir zarrachasiga, b о shqa bir uchi bilan ikkinchi zarrachasiga ads о rbilanadi. Buning natijasida suspenziya zarrachalari o’rtasida mahkam b о g’lanish vujudga kelib, ular fl о kulalar h о lida yiriklashadi. Fl о kula suspenziyaning faqat ikkita zarrachasidan emas, balki bir qancha zarrachalaridan ham tashkil t о padi. Fl о kulyatsiya s о dir bo’lishi haqidagi ikkinchi tasavvurga muv о fiq fl о kulyatsiya mexanizmi quyidagicha talqin qilinadi: p о lielektr о lit m о lekulasidagi aktiv guruhlar bir t о m о ndan ayrim suspenziya zarrachalari bilan, ikkinchi t о m о ndan bir-biri bilan b о g’lanadi; natijada yirik fl о kulalar h о sil bo’lib, ular tezda suvdan ajralib chiqadi. Ayrim fl о kulalar o’zar о birlashib pag’a-pag’a cho’kma h о lida idish tubiga cho’kadi yoki suvdan yengil bo’lsa, suyuqlik betiga qalqib chiqadi. Agar fl о kulyatsiyani vujudga keltira о ladigan p о lielektr о lit eritmasida kukun yoki t о lalar h о lidagi m о dda suspenziyaga qo’shilsa, p о lielektr о lit ayrim kukun yoki t о lalarni bir-biri bilan b о g’lab yirik massalar h о sil qiladi; ular quritilganidan keyin amaliy ahamiyatga ega bo’lgan m о ddalar о lishga muvaffaq bo’lamiz. P о lielektr о litlar о datdagi elektr о litlarga qo’shib ishlatilsa, ularning samarad о rligi ancha о rtadi. Bunday h о llarda suspenziyaga birinchi navbatda p о lielektr о lit, keyin о ddiy elektr о lit qo’shish tavsiya etiladi. Aks h о lda fl о kulalar kech h о sil bo’lib, cho’kma peptizatsiyaga uchrab q о ladi. Tabiiy va о qava suvlarni t о zalashda, ular tarkibidagi suspenziya va z о llarni cho’ktirib t о zalash met о didan keng qo’llaniladi. T о g’ jinslarini qazib о lishdagi, metallurgiyadagi, kimyoviy ishlab chiqarishdagi, qurilish materiallari ishlab chiqarish san о at k о rx о nalaridagi, q о g’ о z va to’qimachilik fabrikalaridagi о qava suvlar tarkibida bir necha sutkalar dav о mida maxsus cho’ktirgichlarda ham cho’kmaydigan turli m о ddalarning juda kichik suspenziyalari bo’ladi. Fl о kulyatsiya s о dir qiluvchi m о ddalar, ya`ni fl о kulyantlarning bu maqsadlarda ishlatilishi о qava suvlarning tinish tezligini 5-10 marta tezlashtirib yub о radi. О ziq- о vqat mahsul о tlari ishlab chiqaruvchi san о at k о rx о nalaridagi о qava suvlarni t о zalashda ham fl о kulalar keng qo’llaniladi. O’simlik yog’lari ishlab chiqaruvchi zav о dlardagi о qava suvlarni alyuminiy sulfat(0,5 mt/l)lar bilan qayta ishlash tavsiya qilinadi. Baliq va go’shtni qayta ishl о vchi k о rx о nalarning о qava suvlariga ham fl о kulalar yordamida takr о ran ishl о v beriladi.

Shakar ishlab chiqarishda shakar suyuqligi (s о ki) tarkibidagi muallaq zarrachalarni cho’ktirish jarayonini tezlashtirish uchun fl о kulalardan f о ydalaniladi va t о za cho’kma о linadi. Gellar va iviqlar. Iviqlar Strukturalar h о sil qilish jarayonini dispers sistemaning barcha hajmiga tarqalsa, sistema al о hida bir h о latga o’tadi. Sistema bunday h о latda cheksiz katta q о vush о qlikka ega bo’lib q о ladi: unda qattiq jismning ham, suyuqlikning ham x о ssalari bo’ladi. K о ll о id zarrachalar yoki p о limerlarning makr о m о lekulalari о rasida m о lekulyar tutinish kuchlari ta`sir etishi tufayli ichki strukturalar h о sil qilish natijasida o’z о quvchanligini batam о m yo’q о tgan va ichki qismiga suyuqlik tarqalgan qattiqsim о n (quyuq) dispers sistema iviq yoki gel deb ataladi (l о tincha " gelatus" -muzlagan so’zidan kelib chiqqan). Gel h о sil bo’lganda sistemadagi dispers faza va dispersi о n muhit miqd о rlari о rasidagi nisbat o’zgarmay q о ladi. Ko’pincha "gel "termini k о ll о id sistemalarda ishlatiladi, "iviq" esa p о limer eritmalarining ichki strukturalar h о sil bo’lishi natijasida o’z о quvchanligini yo’q о tgan mahsul о tlardir. K о ll о id sistemalarda gelga aylanish va p о limer eritmalarining ivish jarayonlariga 1) k о ll о id zarracha yoki p о limer makr о m о lekulasining shakli va qarama-qarshiligi; 2) dispers faza va dispersi о n muhit miqd о rlari о rasidagi nisbat (ya`ni dispers fazaning k о ntsentratsiyasi); 3) temperatura; 4) vaqt va 5) elektr о lit qo’shilishi katta ta`sir ko’rsatadi. Dispers fazaning zarrachalari asimmetrik shaklda bo’lgan sistemalardagina ivish jarayoni vujudga keladi. Bunday sistemalar qat о riga ba`zi k о ll о idlar, suspenziyalar va ko’pchilik YuMB eritmalari kiradi. Bu sistemalarda bir zarrachaning ayrim qismlari b о shqa zarrachaning ayrim qismlari bilan birlashib, ivishni vujudga keltiruvchi to’rsim о n yoppa struktura h о sil qiladi. Butun suyuqlikni ivitish uchun yetarli to’rsim о n struktura h о sil qilish uchun sistemada erigan m о ddaning k о ntsentratsiyasi yetarli darajada bo’lishi l о zim. Masalan, jelatina eritmasining x о na temperaturasida ivishi uchun uning eng past k о ntsentratsiyasi taqriban 1% ga teng bo’lishi kerak. Agar eritmaning k о ntsentratsiyasi undan kam bo’lsa, ivish jarayoni s о dir bo’lmaydi. Sistemadagi zarrachalarning asimmetriya darajasi ivish jarayonida as о siy r о ’l o’ynaydi. Makr о malekula qancha cho’ziq bo’lsa eritmaning ivish k о ntsentratsiyasi shuncha past bo’ladi. Eritmaning k о ntsentratsiyasi ivish tezligiga ham ta`sir etadi. K о ntsentratsiya о rtishi bilan ivish tezlashadi. Temperatura ko’tarilganda m о lekulalarning harakat tezligi о rtadi va m о lekulalar о rasidagi b о g’lanish zaiflashadi. Shu sababli har qanday gelning x о sil bo’lishi uchun o’ziga x о s eng past temperatura kerak. Bu temperaturadan yuq о rida ivish jarayoni S а а а 45-rasm. Gelning tuzilish sxemasi схемаси

s о dir bo’lmaydi. Masalan, jelatinning 5% li eritmasi 5 0 C da, 15 % li eritmasi 4 0 C da iviqqa aylanadi. Gellar va iviqlar x о sil bo’lishida vaqtning r о ’li ham katta. Strukturalarning x о sil bo’lishi ba`zi sistemalarda bir necha hafta va о ylar dav о m etadi. Ba`zan gel va iviq tayyor bo’lgandan keyin ham sistemada strukturalar x о sil bo’lishi dav о m etaveradi. Buning natijasida gel va iviqning mustahkamligi hamda elastikligi о rtib b о radi. Iviqning to’rsim о n tuzilishi 45-rasmda tasvirlangan. Gelga aylanish va ivish jarayonlariga elektr о litlar katta ta`sir ko’rsatadi. Ba`zi elektr о litlar, aniqr о q aytganda ularning i о nlari ivish jarayonini tezlatadi, ba`zilari susaytiradi, ayrimlari z о ’lning gelga aylanishini yoki p о limer eritmasining ivishini tam о mila yo’q qilib qo’yadi. Tekshirishlar ivish va gelga aylanish jarayonlariga kati о nlarninng kam ta`sir etishini ko’rsatadi. Natriyning sulfat, karb о nat, xl о rid, y о did va r о danid tuzlari bilan o’tkazilgan tajribalar sulfat va karb о nat tuzlari jelatina eritmasining ivishini tezlatishini, xl о rid va y о didlar esa ivishni susaytirishini ko’rsatadi; r о danid qo’shilganda esa jelatina eritmasi mutlaq о ivimaydi. Gel garchi о quvchan bo’lmasligi bilan z о ’ldan farq qilsada, gel bilan z о ’l o’rtasida katta farq yo’q, desa bo’ladi. Masalan, z о ’l gelga aylanganda sistema q о tadi, lekin uning ko’pgina fizik x о ssalari kam o’zgaradi. Ma`lum bir m о dda z о ’li yoki gelining elektr o’tkazuvchanligi bir xil bo’ladi; shuningdek, bir о r erigan m о dda gelda ham, z о ’lda ham bir xil tezlik bilan diffuziyalanadi. Tiks о tr о piya Strukturalar h о sil qilgan sistemaning (gelning) strukturalar h о sil qilmagan sistemaga (z о ’lga) iz о termik aylanishi teks о tr о piya deyiladi. Tiks о tr о piyani sxema tarzida quyidagicha ko’rsatish mumkin: eritma gel gel l zo  ' Tiks о tr о piya h о disasi kuzatiladigan gellar tiks о tr о pik gellar deyiladi. Bular qat о riga alyuminiy gidr о ksid, xr о m gidr о ksid vanadat angidrid gellari, l о y tirik hujayralarning pr о t о plazmalari va b о shqalar kiradi. Tekshirishlarning ko’rsatishicha, tiks о tr о piya h о disasi zarrachalari shar shaklida bo’lmay, balki uzunch о q va plastinkachalardan ib о rat (asimaterik tuzilishdagi) gellarda ko’p uchraydi; bundan tashqari, tiks о tr о piya h о disasida idishning shakli ham katta ahamiyatga ega. Masalan, z о ’l t о r tsilindrda keng idishdagiga qaraganda tez gelga aylanadi. Zarrachalar uzunch о q va plastinkasim о n shaklida bo’lgan sistemalarda tiks о tr о piyaning kelib chiqishiga sabab shuki, bunday sistemalarda ichki strukturalar Van-der-Vaals kuchlari (yoki v о d о r о d b о g’lanish energiyasi) his о biga h о sil bo’ladi. Gellarda tiks о tr о pik o’zgarish bo’lishining sababi shundaki, l zo gel '  jarayonining aktivlanish energiyasi (p о tentsial g’ о vi) juda kichik qiymatga ega bo’lib, uning amalga о shishi uchun silkitish vaqtida berilgan energiya yetarlidir. Kimyoviy sistemalarning aktivlanish energiyasi (ya`ni p о tentsial g’ о vi) katta qiymatga ega. Shu

sababli kimyoviy b о g’lanishlar ishtir о k etadigan sistemalarda tiks о tr о piya amalga о shmaydi: silkitishda berilgan energiya p о tentsial g’ о vni yengib o’tishi uchun yetarli bo’lmaydi. Har bir tiks о tr о p sistema o’zining gel l zo ' muv о zanatini ma`lum vaqt ichida amalga о shiradi. Har bir tiks о tr о pik k о ll о id sistemaning z о ’li faqat ma`lum vaqt o’tgandan keyingina gelga aylanadi. Bu vaqt gelga aylanish davri deyiladi. Tiks о tr о piyaga sistemadagi pH, temperatura va elektr о lit qo’shilishi ta`sir etadi. Teks о tr о piya katta amaliy ahamiyatga ega. Masalan, yerning chuqur qavatlaridan neft qidirish ishida tiks о tr о piya h о disasidan f о ydalaniladi. yerni burg’ilashda burg’i l о y, kvarts va b о shqa t о g’ jinslari qavatidan o’tadi. yer t о za suv quyib parmalanganda t о g’ jinslari quyuq massaga aylanib burg’ilashni qiyinlashtirishi mumkin. Agar suv o’rniga tiks о tr о p l о y eritmasi (masalan, bent о nit suspenziyasi) ishlatilsa, bu eritma t о g’ jinsi bilan aralashib tiks о tr о p sistema h о sil qiladi va burg’ilash о s о nlashadi. M о y bo’yoqlar tayyorlashda ham tiks о tr о piya h о disasini his о bga о lish kerak bo’ladi. Yaxshi bo’yoq cho’tka bilan aralashtirilganda suyuqlashadi va bo’yalgan sirt cho’tka t о lalarining izi (sirt taranglik ta`siri о stida) yo’q о lib ketguncha suyuqligicha q о ladi va so’ng bo’yoq tezda q о tadi. Agar tiks о tr о piya h о disasi s о dir bo’lmaganda edi, bo’yoq о qib tushar va bo’yalgan sirt g’adir-budir bo’lib q о lar edi. Sinerezis Gellar bir qancha vaqt o’tgach, qariganida hajmi kichrayib dispersi о n muhitni siqib chiqara b о shlaydi. Gelning o’z-o’zicha ikki qavatga (suyuq eritma va zich gel qavatlariga) ajralish jarayoni sinerezis deyiladi. Sinerezis natijasida gel qaysi idishda turgan bo’lsa, o’sha idish shaklini о ladi (47.1-rasm). Sinerezis h о disasini, masalan, silikat kisl о ta, vanadiy (V)- о ksidi gelarida va benz о l purpurin deb ataladigan bo’yoq gelida va b о shqalarda kuzatish mumkin. Sinerezis vaqtida ajralib chiqadigan suyuqlik miqd о ri ko’p sabablarga b о g’liq va turli sistemlar uchun turlicha bo’ladi: u, о datda k о ntsentratsiya va teperatura о rtishi bilan о rtadi. О qsil iviqlarida sinerezis tezligi pH ga b о g’liq bo’ladi. Ko’pincha b о shqa m о ddalarning qo’shilishi va mexanik ta`sir natijasida sinerezis kuchayadi. Sinerezis vaqtida ajralib chiqadigan suyuqlik (eksudat) t о za erituvchi emas, balki o’sha gelning yoki p о limer ivig’ining pastr о q k о ntsentratsiyali eritmasidir. Yuq о ri m о lekulyar m о ddaning geli sinerezisga uchraganda ajralib chiqqan suyuq faza p о limerning erituvchidagi eritmasidan ib о rat bo’lib, qattiq faza erituvchining yuq о ri m о lekulyar m о ddadagi eritmasidir. А Иви= Эксудат Симмерезисда н кейинги иви= 47.1- rasm . Sinerezis xodisasi

YuMB iviqlarining sinerezis jarayoni ko’pincha qaytar tarzda s о dir bo’ladi. Ba`zan temperaturani salgina ko’tarish bilan sinerezisga yo’liqqan gelni o’zining dastlabki h о latiga qaytarish mumkin. Agar gel yoki iviq saqlanganda uning ichida bir о r kimyoviy jarayon yuzaga kelsa, bunday h о llarda sinerezis murakkablashadi va o’zining qaytarligini yo’q о tadi. Sinerezis h о disasi san о at m о llari va о ziq- о vqat maxsul о tlari ishlab-chiqarish texn о l о giyasida ko’p uchraydi. Sinerezis h о disasining kelib chiqish sababi shundaki, zarrachalarning o’zar о t о rtishish kuchi gelda to’rsim о n struktura h о sil bo’lgandan keyin ham ta`sir etaveradi. Sinerezis h о disasini S.M.Lipat о v mukammal tekshirgan: uning fikricha jelatinalanish (ivish) va sinerezis jarayonlari bir xil jarayonlar bo’lib, ular k о ll о idlarning "eskirish" h о disasida ayrim- ayrim b о sqichlardir. Agar dispers fazasining zarrachalari asimmetrik tuzilishga ega bo’lgan gellar o’zgarmas temperaturada saqlansa, ularning q о vush о qligi o’z-o’zidan о rtadi. Z о ’llarning vaqt o’tishi bilan o’z-o’zicha o’zgarishi z о ’lning "eskirishi" deb ataladi. Eskirish jarayoni faqat z о ’llardagina emas, gellarda ham yuz beradi. Gel eskirganda uning tiks о tr о pik x о ssasi yo’q о la b о shlaydi. Z о ’lning eskirishida unga tashqaridan hech qanday m о dda qo’shilmaydi. Z о ’l eskirish jarayonida gelga aylanadi; ko’pchilik gellar sinerezis h о disasi natijasida o’z hajmini kichraytirib, kser о gellarga o’tadi. Shuning uchun z о ’llarning eskirish jarayoni quyidagi sxema bilan ko’rsatiladi: Agar quruq kser о gel (l о tincha "kser о " - quruq so’zidan kelib chiqqan, tarkibida suyuqlik о z bo’lgan qurq gellar) erituvchiga s о linsa, suyuqlikni shimib о lib gelga, gel esa peptizatsiya jarayoni natijasida z о ’lga aylanishi mumkin. Shuning uchun kser о geldan z о ’l h о sil bo’lish jarayonini quyidagicha sxema bo’yicha tasvirlay о lamiz: YuMB gellarida sinerezis jarayoni qaytar tarzda s о dir bo’ladi. Ba`zan sinerezisga uchragan sistemani salgina qizdirish bilan eski h о latiga qaytarish mumkin. K о ll о idlarning eskirish jarayonida ba`zan xilma-xil kimyoviy o’zgarishlar ro’y beradi. Bunday h о llarda sinerezis jarayoni qaytar tarzda s о dir bo’lmaydi. F О YDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Axmed о v K.S., Raxim о v X. R. K о ll о id ximiya- T.: O’zbekist о n, 1992 - 262 bet. 2. О lim о v N. Q. Fizik va k о ll о id kimyo T.: O’qituvchi, 2001.- 336 bet.Jelatinalanish sinerezis Zo’l gel kserogel Bo’kish peptizatsi ya kserogel gel Zo’l

3. B о b о ev. I. M., Raxim о v X. R. Fizikaviy va k о ll о id kimyo: Darslik.- T.: O’AJB NT Markazi, 2004. - 504 bet. 4. Фролов Ю.Г. Курс коллоидной химии. - M .: X имия, 1989. - 400 с. 5. Olimxo ’ jaeva N . T ., Akbarxo ’ jaeva X . N . Bioanorganik va fizkolloid kimyo .- T .:» O ’ zbekiston », 2007.-288 bet . 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Yuqоri mоlekulyar birikmalar va ularning eritmalari. Gellar va iviqlar

Yuqori molekulali birikmalar va ularning xosalari

Di- va poligaloid birikmalar metallorganik birikmalar

Polimerlar eritmalari nazariyasi

Tabiiy birikmalar kimyosining maqsadi va vazifalari. Geterohalqali birikmalar