Yuqori molekulali birikmalar va ularning xosalari - Kimyo - Referatlar

Yuqori molekulali birikmalar va ularning xosalari

Yuklangan vaqt:

26.12.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

845.3564453125 KB

Ko'chirib olish

Yuqori molekulali birikmalar va ularning xossalari Reja: 1. Yumb kimyoviy tuzilishi va fazoviy shakli. 2. polimerlardagi bog’lar 3. Yumb eritmasining osmotik bosimi 4. Yumb eritmalarning xossalari. bo’kish 5. Reologiyaning asosiy tushuncha va qonunlari. dispers sistemalarning reologik xossalari 1

Yumb kimyoviy tuzilishi va fazoviy shakli. polimerlardagi bog’lar Polimerlar xossasi ulardagi kimyoviy va molekulyar bog’lar bilan belgilanadi. Monomerlar zvenosidagi kimyoviy bog’lar -M-M-M- holida ifodalanadi. Ular mustahkam bog’lardir; E ≈ 400 kJ/mol . δ Molekulyar bog’lar polimer zanjirlari yoki bitta zanjirning turli joylarida vujudga keladi (16.2-rasm). Bitta molekulyar bog’ energiyasi E δ ≈ 10 kJ/molga teng. Bu kichik qiymat b о ’lib, kimyoviy bog’ energiyasidan 40 marta kamdir. Lekin bunday bog’lar nihoyatda k о ’p b о ’lgani uchun ular polimer xossasiga ancha katta ta’sir k о ’rsatadi. Masalan , polimerni isitib, uni bug’latib b о ’lmaydi. YuMB molekulasi uchun yana bir muhim xususiyat zanjirning qayishqoqligidir . Bu makromolekulaga bir konformatsiyadan boshqa konformatsiyaga о ’tib , fazoviy shaklini о ’zgartirishiga imkon beradi. YuMB makromolekulasining konformatsiyasi deganda, polimer zanjirining monomer zvenosini kimyoviy bog’larni uzmay burilishi natijasida vujudga keladigan, energetik jihatdan teng fazoviy shakli tushuniladi. Masalan, YuMB molekulasi murakkab konformatsiyadan ch о ’zilgan xolatga о ’tishi mumkin: 2

YuMB tortilganda uni zvenosidagi atomlar kuchli tebranma harakatga kelib, YuMBni q о ’yib yuborish bilan oldingi holiga qaytishga harakat qiladi. YuMB zvenolarining issiqlik harakati natijasida eng extimoli yuqori shakli bu tuguncha yoki globula xolatidir . Juda suyultirilgan eritmalarda qayishqoqligi yaxshi b о ’lgan va yakka b о ’lgan polimer makromolekulalari gujanaksimon holatda b о ’ladi. 9.2 – rasm . YuMB globulasi . r 0 – sfera radiusi YuMB amorf va kristall xolatda b о ’lishi mumkin. YuMB makromolekulasi kristall holatida bir xil turdagi molekulalarning yuqori hosilalaridan iborat b о ’ladi. Ular tayoqcha, plastinka, shar shaklida b о ’lishi mumkin. Taxminan 70-80 % polimer materiallar kristall holatda olinadi. 3 2 r 0

9.3 – rasm. Polimerlarning kristall va amorf holatlari Amorf polimer moddalarida yuqori hosilalar fazoviy strukturada b о ’lib, turli konformatsiyadagi betartib (xaotik) joylashgan makromolekulalardan tashkil topadi. Yumb eritmasining osmotik bosimi Polimerlar eritmalarining osmotik bosimi liofob kolloid zollarining osmotik bosimiga qaraganda birmuncha katta, lekin xuddi o’shanday og’irlik konsentratsiyadagi molekulyar eritmalarnikidan bir necha marta kichikdir. Polimer eritmalarida ba’zi anomal hodisalar kuzatiladi. Ma’lumki, osmotik bosim eritmadagi zarrachalar soniga proporsional, ya’ni zarrachalar soni qancha ko’p bo’lsa osmotik bosim shuncha katta bo’ladi. Agar polimer modda bilan quyi molekulyar moddaning zarrachalari ( molekulalari ) teng bo’lgan eritmasi olinib osmotik bosimlari o’lchansa, polimer eritmasining osmotik bosimi bir necha marta ortiq chiqadi. Buning sababi shundaki, polimerning zanjirsimon yirik makromolekulalari egiluvchan, ya’ni uning turli qismlari ( segmentlari ) mustaqil harakatlanishi va bitta katta molekula quyi molekulyar modda molekulalaridan bir qanchasining kinetik ishini bajarishi mumkin. 4

Polimerning suyultirilgan eritmasini bug’ bosimi xuddi quyi molekulyar moddalarning yuqori konsentratsiyali eritmalarining bug’ bosimi kabidir. Bunday anomal hodisaning sababi shundaki, polimer makromolekulasi egiluvchanlik, bukiluvchanlik xossalalariga ega. YuMB konsentrlangan eritmalarining osmotik bosimini o’lchash natijasida hisoblab chiqarilgan molekulyar massalarning qiymatlari boshqa usullar bilan topilgan qiymatlarga yaqin keladi. Bunday eritmalar Vant - Goff qonuniga bo’ysunmaydi. Ularning osmotik bosimini hisoblash uchun Galler Vant – Goff formulasiga tuzatish kiritdi: yoki (9.1) bu yerda: π - osmotik bosim, C - YuMB konsentratsiyasi, M – YuMB molekulyar massasi, b – eritmadagi makromolekula shakli, qovushqoqligi bilan bog’liq b о ’lgan koeffisiyent, π /C – keltirilgan osmotik bosim. Osmometrik usul - YuMB larning molekulyar massasini aniqlashda eng sezgir usul hisoblanadi. Polimerning bir necha xil konsentratsiyadagi eritmalarining osmotik bosimlari o’lchanadi, olingan natijalardan foydalanib, π / C=f(C) bog’liqlik grafigi tuziladi va polimerning molekulyar massasi hisoblab chiqariladi. π C = f ( C ) bog’lanish koordinatalar sistemasida t о ’g’ri chiziqni beradi. T о ’g’ri chiziqning ordinata о ’qidan kesib о ’tgan kesmasi С = М dan M = [ π RT / C ] ga teng π RT bo’lishidan foydalanib, M hisoblab chiqariladi (9.2). 5

9.4 – rasm. Polimerlarning molekulyar massasini osmometrik usulda aniqlash grafigi. Bunda b=tg α Polimerlarning molekulyar massasini aniqlashning ikkinchi usuli qovushqoqlikni o’lchashga asoslangan. Yuqori molekulyar elektrolitlar (polielektrolitlar YuMB eritmalari ham quyi molekulyar moddalarning eritmalari kabi elektrolitlarga va noelektrolitlarga bo’linadi. Yuqori molekulyar elektrolitlar – mitsellyar va molekulyar kolloid eritma hisoblanadi. Eritmada ular makroionlar ( yuqori molekulali zaryadlangan zarrachalar ) va kichik ionlarga ( kichik molekulali zaryadlangan zarrachalar ) ajraladi, ularning o’ziga xos dissotsialanish darajasi bo’ladi. Polielektrolitlar ikki guruhga bo’linadi: 1. suyuq – mitsellyar va molekulyar kolloidlar eritmasi, oqsillar eritmasi; 2. qattiqsimon – iviqlar. Oqsillar yuqori molekulyar elektrolitlarga misol bo’la oladi . Uning tarkibidagi karboksil guruh – COOH kislota xossalarini, aminoguruh – NH 2 esa asos xossalarini namoyon qiladi. Shu sababli oqsillar amfoter xossaga ega. Oqsillarning kislotali xossasini quyidagicha tushuntirish mumkin. Oqsil makromolekulalari suvdagi eritmada quyidagicha dissotsilanadi: 6

NH 2 R-COOH ↔ NH 2 R-COO - + H + bu yerda R – uglevodorod radikali. Dissotsiyalanish natijasida vodorod ioni va katta o’lchamli anion NH 2 R-COO - hosil bo’ladi. Oqsillarning asos xossalalari quyidagicha tushuntiriladi: makromolekula tarkibiga kiruvchi aminoguruh suvdagi vodorod ionlari bilan birikib, eritmada gidroksil ionlarini hosil qiladi : NH 2 − R − COOH + H 2 O ⇔ NH 3 + − R − COOH + OH − Tekshirishlarning ko’rsatishicha, oqsillarning kislotalik xossalari asos xossalaridan kuchlidir. Yuqoridagi muvozonat holati eritmaning pH qiymatiga bog’liq bo’ladi. Toza suvga solinganda oqsil ioni manfiy zaryadga ega bo’ladi. Buning sababi shundaki, oqsil suvda kislota tarzida ko’proq dissotsiyalanganligi uchun juda ko’p vodorod ionlari hosil bo’ladi . Vodorod ionlari bilan birga oqsilning manfiy zaryadli ionlari ham hosil bo’ladi. Ammo kislotali muhitda, ya’ni vodorod ionlari ko’p bo’lgan sharoitda oqsilning vodorod ionlari hosil qilish bilan boradigan dissotsiyalanishi zaiflashadi: 1) muvozonat chapga siljiydi va aminokislotalarning vodorod ionlarini biriktirib olish jarayoni kuchayadi. 2) muvozonat o’ngga siljiydi. Eritmadagi vodorod ionlarning konsentratsiyasi ma’lum bir qiymatga yetganda bu ikki jarayon o’zaro muvozonatga keladi , ya’ni oqsil molekulalari biriktirib oladigan vodorod ionlarning soni Izoelektrik nuqta (IEN) elektroforez yordamida о’lchanadi. IEN da harakatchanlik nolga teng bо’ladi . 7

ular ajralganda hosil bo’ladigan vodorod ionlari soniga teng bo’ladi. Shuning uchun oqsil zarrachalari sirtida musbat zaryadlarning miqdori manfiy zaryadlarning miqdori bilan baravarlashadi, ya’ni oqsil neytral holatga keladi. Barcha zaryadlarning yig’indisi nolga teng bo’lib, sistema izoelektrik holatga keladi. Izoelektrik nuqtada oqsil molekulasi NH 2 -R-COOH yoki - OOC-R-NH 3 + tartibli bo’ladi. Sistemaning izoelektrik holatga kelgan vaqtidagi pH qiymati ayrim yuqori molekulyar moddaning izoelektrik nuqtasi deyiladi. Masalan, tuxum albumining izoelektrik nuqtasi 4,8 ga, gemoglobinniki esa 6,7 ga teng. Oqsil eritmalarida kislota-asosli muvozanat: anionli forma kationli forma Oqsillar vodorod ionlarini ham, gidroksil ionlarini ham, biriktirib olish xossasiga ega bo’lganligidan ularning eritmalari bufer eritmalar vazifasini o’taydi. Qonning buferlik xossasi unda, asosan oqsil – gemoglobin borligidan kelib chiqadi. Qondagi anorganik buferlar, ya’ni karbonat va fosfatlar ikkinchi o’rinda turadi. Yumb eritmalarning xossalari. bo’kish YuMB chin hamda kolloid eritmalar hosil qilishi mumkin. Qaysi eritmalarning hosil bo’lishi YuMBning erituvchilarga moyilligiga hamda konsentratsiyasiga bog’liq bo’ladi. Agar erituvchining qutblilik darajasi YuMBga mos kelsa va eritma suyultirilsa chin eritma hosil bo’ladi. Agar YuMB va erituvchining qutblanish darajasi bir-biriga to’g’ri kelmasa, u holda zollar va dispers sistemalar hosil bo’ladi. Chin eritma hosil bo’lishidan oldin bo’kish 8

jarayoni bo’ladi. Bunda erituvchi molekulalari YuMB makromolekulalari ichiga diffuziyalanadi. Natijada YuMB bo’kadi. Bo’kish deb – erituvchi molekulalarini polimer ichiga kirishi natijasida olingan namunaning massasi va hajmini ortishiga aytiladi. → bo’kish Bo’kish miqdori bo’kish darajasi bilan belgilanadi ( α ): α = V − Vo α = m m − o mo (9.3) Vo m o – polimerning dastlabki massasi; v o – polimerning dastlabki hajmi; m – bo’kkan polimerning massasi; v – bo’kkan polimerning hajmi. Erish mexanizmi : Polimerning erishi uning bo’kishidan boshlanadi. Polimer erituvchiga tushirilganda faqat erituvchining molekulalari polimer makromolekulalari orasiga kiradi. Polimerning makromolekulalari nihoyatda salmoqli bo’lgani uchun sust harakatlanadi . Erituvchiga tushgan polimer bo’kadi. Bu vaqtda erituvchi molekulalari makromolekulalar orasidagi bo’sh fazalarni to’ldirib polimerga yutiladi. Polimerga yutilgan erituvchining molekulalari polimer zanjirlari zvenolarini bir-biridan uzoqlashtirib, ular orasidagi ta’sir kuchlarini kamaytiradi. Bo’kish shu tariqa davom etaversa, polimerning makromolekulalari polimerdan uzilib eritmaga o’tadi . Polimer eriy boshlaydi . Lekin polimerning bo’kishi hamma vaqt 9

ham erish bilan tugayvermaydi, bo’kkan polimer erimay ham qolishi mumkin. Demak, bo’kish cheksiz va chekli bo’ladi. Chekli bo’kishda YuMB bo’kib bir qiymatga yetgandan keyin qancha vaqt o’tsa ham bo’kish darajasi o’zgarmaydi ( jelatina sovuq suvda, rezina benzolda shunaqa bo’kadi) . Bu jarayonlarni grafik usulda quyidagicha ifodalash mumkin: 9.5-rasm. YuMBning bo’kish darajasinini vaqtga bog’liqlik grafigi 1-chekli bo’kish Cheksiz bo’kish YuMBning to’liq erishi bilan tugaydi ( jelatina issiq suvda, kauchuk benzolda ). Bo’kish darajasi polimer zanjirining qattiqligiga bog’liq. Agar polimer tuzilishida ko’p ko’ndalang bog’lar mavjud bo’lsa (tikilgan struktura) bo’kish darajasi kichik bo’ladi, masalan, rezina ebonit benzolda bo’kmaydi . 10

Reologiyaning asosiy tushuncha va qonunlari. dispers sistemalarning reologik xossalari Kolloid sistemalarning molekulyar-kinetik xossalarini namoyon qilishi ularning reologik ( qovushqoqlik ) hossalari bilan uzviy bog’liq. Reologiya – bu deformatsiya va moddalarning oquvchanligi haqidagi fan. Ba’zi bir dispers sistemalar, masalan, suspenziyalar, emulsiyalar, yarim kolloidlarning konsentrlangan eritmalari elastiklik, egiluvchanlik, mustahkamlik hossalariga ega. Ularning bu xossalari – reologik xossalari deb ataladi. Mikrogeterogen sistemalar ikki sinfga bo’linadi: 1. Ozod dispers sistemalar 2. Bog’liq dispers sistemalar Birinchi guruh dispers sistemalarda dispers faza zarrachalari erkin holatda suyuqliklar singari harakatlanadi va ma’lum qovushqoqlikka ega bo’ladi. Ularning qovushqoqligi odatdagi suyuqliklarnikidan yuqoriroq bo’ladi. Ikkinchi guruh dispers sistemalarda zarrachalar orasidagi ta’sir kuchlari yuqori bo’lib, ular bir-biriga bog’liq ravishda harakat qiladi. Sistema suyuqroq bo’ladi. Shunga ko’ra ular elastiklik yoki plastiklik xossalariga ega bo’ladi. Bunday sistemalar haqiqiy struktura hosil qilmagani uchun oquvchan sistemalar hisoblanadi yoki boshqacha qilib aytganda strukturalanmagan sistemalar deyiladi. Ikkihchi guruh sistemalar strukturalangan suyuqliklar yoki struktura hosil qiluvchi sistemalar deb ataladi. Strukturalangan sistemalar ( masalan, konsentrlangan suspenziya, zol, emulsiyalar, molekulyar massasi katta bo`lgan polimer eritmalari ) elastiklik va plastiklik hossalarini namoyon qiladi. Bu sistemalarda dispers faza zarrachalari makromolekulalararo kuchlar hisobiga butun sistema hajmiga tarqaladigan yagona umumiy struktura hosil qiladi. Akademik P.R. Rebinder ta’limotiga ko’ra, tutunish kuchlari tabiatiga qarab, barcha strukturalar 2 turga bo’linadi: 1) koagulyatsion strukturalar ( tiksotrop - qaytar strukturalar ) 2) kristallizatsion strukturalar (qaytmas strukturalar) 11

Koagulyatsion strukturalar deb atalishiga sabab, bu jarayon koagulyatsiyaga o’xshash, biroq koagulyatsiya jarayonidan avvalgi bosqichda turuvchi jarayon bo’lib, qaytar tarzda namoyon bo’ladi. Koagulyatsion strukturalar hosil bo’lishining asosiy sharti - sirtning bir jinsli emasligi, zarrachalarning liofillangan sirtlarida oz bo’lsa ham liofob soxalarning bo’lishidir. Bunday soxalarda strukturalarning dastlabki zvenolari, ya’ni nuqtaviy kontaktlar paydo bo’ladi. Nuqtaviy kontaktlar paydo bo’lishiga ayniqsa, anizometrik shakldagi uzunchoq va zanjirsimon zarrachalar ( V 2 O 5 zoli, uzunchoq shakldagi makromolekulali polimer eritmalari ) yaxshi sharoit yaratadi. Nuqtaviy kontaktlar o’zaro birikib struktura sirtmog’ini hosil qiladi. 12

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002. 13

O'xshashlar

Yuqori molekulyar birikmalar klassifikasiyasi

Yuqоri mоlekulyar birikmalar va ularning eritmalari. Gellar va iviqlar

Yuqоri mоlekulyar birikmalar va ularning eritmalari. Gellar va iviqlar

Di- va poligaloid birikmalar metallorganik birikmalar

Tabiiy birikmalar kimyosining maqsadi va vazifalari. Geterohalqali birikmalar