Uglevodlar - Kimyo - Referatlar

Uglevodlar

Yuklangan vaqt:

25.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

484.189453125 KB

Ko'chirib olish

Uglevodlar Reja: 1. Uglevodlarni tabiatda tarqalishi va biologik ahamiyati 2. Uglevodlarning sinflanishi, nomlanishi va tuzilishi 3. Monosaxaridlarning kimyoviyxossalari. Mutarotatsiya 4. Disaxaridlar. Ularni tabiatda tarqalishi va kimyoviy xossalari 5. Polisaxaridlar. Kraxmal va sellyuloza tuzilishi va xossalari

1. Uglevodlarni tabiatda tarqalishi va biologik ahamiyati Monosaxaridlar jumladan, glyukoza erkin xolda yashil o’simliklarning deyarli barcha organlarida uchraydi. Ayniqsa, u uzum sharbatida ko’p. Odam organizmida glyukoza muskullarda, qonda va oz miqdorda butun to’qimalarda bo’ladi. Tabiatda glyukoza fotosintez reaksiyalari natijasida hosil bo’ladi: Sanoatda glyukoza kraxmalni mineral kislotalar ishtirokida gidrolizlash yo’li bilan olinadi: Uglevodlar organik birikmalarning eng katta sinfi bo’lib, tabiatda juda keng tarqalgan. Bu birikmalar uglerod, vodorod va kisloroddan iborat. Ularning tarkibi C n (H 2 O) m umumiy formula bilan ifodalanadi. Masalan, ksiloza C 5 H 10 O 5 , glyukoza C 6 H 12 O 6 , saxaroza C 12 H 22 O 11 va kraxmal (C6H10O5)n Organik brikmalarning asosiy hayot uchun ahamiyatli sinfini lipidlar, proteinlar, nuklein kislotalar va uglevodlar tashkil etadi. Ba’zi uglevodlar bizga “shakarlar” nomi bilan tanish. Ular biz iste’mol qilayotgan oziqovqatlarimizning katta qismini tashkil etadi va odam harakati uchun zarur energiyani ta’minlab beradi. Uglevodlar o’simlik hujayrasini va daraxtlar qobig’ini tuzilish qismini tashkil etadi. Tarixdan ma’lumki, uglevodlar “uglerod gidrati” deb nom olgan, chunki ularning formulalari asosan quyidagi ko’rinishga ega C n (H 2 O) m Uglevodlar asosan ikki guruhdan tashkil topgan: aldegid va keton. Bu bo’lim ikki qismga bo’lingan. Birinchi va asosiy qism uglevodlar molekulasining tuzulishiga bag’ishlangan. Ikkinchi qismida esa uglevodlarning kimyoviy reaksiyalarda tutgan o’rni yoritilgan.

2. Uglevodlarning sinflanishi, nomlanishi va tuzilishi Lotinchada “shaker” so’zi “ saccha-rum” dan olingan bo’lib, uglevodlarning asosini tashkil etadi. Monosaxarid uglevodlarning bir ko’rinishi. Glukoza (C 6 H 12 O 6 ) monosaxaridga yaqqol misol bo’la oladi. Disaxarid gidroliz natijasida ikkita bir hil yoki har hil monosaxaridga ajraladi. Saxaroza gidrolizlanganda bitta molekula glukoza va fruktoza hosil qiladigan disaxarid. Oligosaxaridlar gidrolizlanganda 3-10 tagacha monosaxarid qoldiqlari hosil bo’ladi. Selluloza bu to’liq gidrolizlanganda mingdan ortiq glukoza qoldiqlarini hosil qiluvchi polisaxarid. Hozirda 200 dan ortiq monosaxarid bizga ma’lum va ular tarkibidagi uglerod soniga qarab guruhlanadi. Monosaxarid molekulasida aldegid guruhi bo’lsa aldozalar, keton guruhi bo’lsa ketozalar deb nomlanadi. Aldoza va ketozalar zanjirdagi ugelerod atomlari soniga qarab guruhlanadi. Uglevodlar gidroliz qilinganda, gidrolizga uchramasligiga qarab va gidrolizga uchrab kichik molekulalarga bo’linishiga qarab ikki guruhga bo’linadi: Oddiy uglevodlar yoki monosaxaridlar (monozlar). Bular o’z navbatida shakarsimon kichik molekulali polisaxaridlar (oligosaxaridlar)ga va shakarga o’xshamagan yuqori molekulali polisaxaridlarga bo’linadi. Glitserin aldegidini uglevodlarning sodda korinishi deb hisoblash mimkin. Aldotrioza o’z ichiga bir asimmetrik markazdan tashkil topgan va ikkita fazoviy isomer ko’rinishda bo’ladi: L va D optik izomerlar(enantiomerlar). Shkala bo’yicha yuqoriga yuradigan bo’lsak, aldotetroza keladi. Bittadan ortiq asimmetrik markazga ega bo’lgan birikmalarning tuzilishini o’rganishda Fisher tizimini qo’llash mumkinligini tajribalar ko’rsatadi. Aldotetrozada to’rtta 2,3,4trigidrobutanol fazo izomeri mavjud. Fisherning soyalashtirish nazariyasi yuqorida joylashgan aldegid guruhga mansub bo’lgan elips shaklidagi molekulaga asos qilib qurilgan. To’rtta uglerod atomi Fisher nazariyasining asosiy zanjizi

bo’lib u vertikal joylashtirilgan. Gorizontal bog’lar tashqariga yo’nalgan, vertikal bog’lar esa ichkariga. Elips shaklidagi tetroza Tetrozani Fisher proektsiyasi Aldotetrozaning bunday ko’rinishi D-eritroza deyiladi. Bu yerdagi D bizga konfiguratsiyasi yuqori bo’lgan D(+)-glitserin aldegid asimmetrik markaziga o’xshash. D-eritroza L-eritroza Bu izomerlarning ikkalasi ham Fisher proektsiyasining bir tomonida joylashgan eritroza izomerlaridir. Qolgan ikkita Fisher proektsiyasida qarama- qarshi joylashgan gidroksil guruhga ega. Ular D va L-eritrozaning diastereomerlarihisoblanib, D va L-trioza deb nomlanadi. D va L bizga konfiguratsiyali asimmetrikmarkazni ifodalaydi. D va L-triozalar birbirlariga izomerlar hisoblanadi. D-treoza L-treoza Masala: Quyidagi rasmda qaysi aldotetroza ifodalangan ? Bu Deritrozami, D- treozami, L-eritrozami yoki L-treozami ?

Aldotetrozalar kabi, aldozaning asimmetrik markazning qanchalik uzoqda joylashganligiga qarab konfiguratsiyasi L yoki D tipga qarashli bo’ladi. Individual nomlar, eritroza va trioza kabi, asimmetrik markaz molekulalarning biri-biriga qanday joylashganligini tasvirlab beradi. Optik jarayonlar esa L yoki D turga mansubligini to’gridan-to’g’ri ko’rsatib bermaydi. Shuni aytish mumkinki, D- eritroza va D-treoza qutblanish tekisligini chap tomonga buradi, D-glitserin aldegid esa o’ng tomonga. Aldopentoza va aldogeksozalar . Aldopentozalar uchta asimmetrik markazga ega. Sakkizta fazoviy izomerlar to’rttadan D-aldopentozaga va izomeri bo’lgan L- aldopentozga bo’linadi. Arabinoza, riboza, dezoksiriboza va ksiloza aldopentoza sinfining muhim vakillaridir. E’tiborga molik tomoni shuki, diastereoizomerlar bir hil C-4 konfiguratsiyaga ega va bu D(+)-glitserin aldegidning analogi bo’la oladi. Masala. L(+)-arabinoza tabiatda shakar ko’rinishida uchraydi. Polisaxaridni kislotali muhitda gidrolizlash orqali olinadi. L-arabinoza uchun Fisher proektsiyasini tasvirlang. Aldopentozalar orasida, D-riboza ko’plab biologik muhim birikmalartarkibiga kiradi va asosan ribonuklein kislotalardan, va D-ksilozani katta qismini tashkil etadi. Jo ، xori poyasi va daraxt postlog’i tarkibidagi polisaxaridni gidrolizlash orqali olinadi. Aldogeksozalar ko’plab monosaxaridlarni hamda yerda keng tarqalgan birikma ya’ni glukozani ham o’z ichiga oladi. To’rtasimmetrik markazga ega bo’lgan aldogeksoza, 8 ta D va 8 ta L fazoviy izomerga ega. Ularning barchasi bizga ma’lum va tabiatda erkin holda yohud ba’zi bir moddalardan sintezlab olinadi. Masala quyidagi shakarni nomlang.

Barcha monosaxaridlar, ichida eng muhumi, keng tarqalgani va yaxshi o’rganilgani bu D(+)-Glukoza. Quyosh nuri ta’sirida suv va korbanat angidid orqali tabiiy ravishda sintezlanadi. Ugelevodlar fotosintez jarayoni ta’sirida hosil bo’ladi. Glukoza 1747-yilda uzumdan va 1811-yilda kraxmalni gidrolizlash usuli bilan olingan. Uning tuzulishini 1900-yida Emil Fisher o’zining izlanishlari tufayli aniqladi. D(+)-galaktoza polisaxaridlarning tarkibiga kiradigan izomerlarning biri. Uni laktozani (sut shakari) gidrolizlaganda bittadan glukoza va galaktoza hosil bo’ladi. Glitserinaldegid Eritroza Treoza Riboza Arabinoza Ksiloza Liksoza Alloza Altroza Glukoza Mannoza Guloza Idoza Galaktoza Taloza

3.Monosaxaridlarning kimyoviyxossalari. Mutarotatsiya Bir yoki undan ortiq o`rin bosuvchilarning boshqa atom yoki guruh bilan alma-shishi uglevod tuzilishidagi umumiy chizmada ko`p kuzatiladigan o`zgarish. Dezoksi shakarlarda gidroksil guruh vodord tomonidan almashtiriladi. Dezoksi shakarlarning 2 ta vakili 2-dezoksi- Driboza va L-ramnoza: 2-deoksi- D-riboza L-ramnoza (6-dezoksi-L-mannoza) D-ribozadagi C-2dagi gidroksil 2-dezoksi-D-ribozada mavjud emas. Biz dezoksiribonukleotidlar-dezoksi-D-ribozaning hosilalari) dezoksiribonuklein kislotaning (DNK) asosiy qurilish bo`laklari ekanligini ko`ramiz. Dezoksiribonuklein kislota genetik ma`lumotni saqlovchi moddadir. L-ramnoza bir qator o`simliklardan ajratib olingan birikma. Uning uglerod zanjiri CH 2 OH guruh bilan emas, balki metil bilan tugaydi. Masala: Fisherning quidagi taxminlari haqida yozing: a) Kordiseps (3-dezoksi-D-riboza): kordisepin antibiotik moddasining gidrolizidan ajratib olingan dezoksi shakar b) L-Fukoza (6-dezoksi-L-galaktoza): dengiz o`tlaridan olinadi Namunaviy yechim a) D-ribozadagi C-3da gidroksil guruh 3-dezoksi-d-riboza vodorod bilan almashtirilgan.

D-Riboza 3-Dezoksi-D-riboza (kordiseps) Oddiy uglevodlar yoki monosaxaridlar deb, gidrolizga uchramaydigan ugle- vodlarga aytiladi. Monosaxaridlarning eng muhim vakillari glyukoza va fruktoza bo’lib, C 6 H 12 O 6 formulaga egalar. Monosaxaridlar kristall moddalar bo’lib, suvdagi eritmasi shirin mazaga ega. 1. Monosaxaridlar oson oksidlanadi. Ular ishqoriy yoki neytral muhitda sekin oksidlantirilganda faqat aldegid guruh oksidlanib, glyukozadan glyukon kislota hosil bo’ladi: Kuchli oksidlovchilar ta'sirida glyukozani oksidlaganda ikki asosli oksikislota (shakar kislota) hosil bo’ladi: 2. Monosaxaridlar qaytarilganda ko’p atomli spirt sorbit hosil qiladi. Sorbit qandli diabetga chalingan bemorlarga qand o’rnida ishlatilinadi: CH 2 OH– (CHOH) 4 –CHO + H 2 CH 2 OH– (CHOH) 4 –CH 2 OH Monosaxaridlar aldegidlar kabi “kumush ko’zgu” reaksiyasini beradi va Feling suyuqligini oson qaytaradi. Monosaxaridlar fenilgidrazin bilan reaksiyaga kirishadi. 3. Oddiy uglevodlar suyultirilgan xlorid kislota ta'sirida uch molekula suvni ajratib chiqarib furfurol yoki uning hosilalariga aylanadi. Masalan, pentozadan furfurol olinadi: 4. Monosaxaridlar fermentlar tasirida turli bijg’ishlarga uchrab parchalanadi. Masalan, a) Spirtli bijg’ish. Bunda faqat etil spirti hosil bo’ladi: C6H12O6 2C2H5OH + 2CO2

b) Sut kislotali bijg’ish. Bunday bijg’ishda sut kislota hosil bo’ladi: C6H12O6 2CH3 – CHOH – COOH Monosaxaridlar moy va limon kislotali bijg’ishlarga ham ega. 5. Glyukoza vodorod yodid ta'sirida 2-yodgeksan hosil qiladi: Bu reaksiya glyukozaning uglerod atomlari normal zanjirli tuzilishga ega ekanligini ko’rsatadi. Shunday qilib, glyukozaning tuzilishini quyidagicha ifodalash mumkin: Glyukozaning tuzilish formulasidan ko’rinib turibdiki, u ham aldegid, ham ko’p atomli spirt-aldegidospirtdir. Keyingi tekshirishlarning ko’rsatishicha glyukoza ikki hil shaklda: ochiq zanjirli aldegid va yopiq zanjirli siklik (d -oksid) shaklida mavjud. Bunday shakllar

bo’lishini quyidagi misolda ko’rishimiz mumkin. Glyukozaning yangi tayyorlangan eritmasini solishtirma buruvchanligi [ α ] 20 D +113 0 ga teng, bir ozdan keyin uning solishtirma buruvchanligi asta kamayib boradi va nihoyat [ β ] D +52,5 0 ga yetgandan keyin o’zgarmaydi. Buning sababi, eritmada glyukozaning ochiq zanjirli aldegid shakli bo’lishi bilan birga, uning siklik tuzilishli shakllari ( α - va β -) hosil bo’ladi. α - D –glyukoza +113 0 ; [ β ]-D- glyukoza +13 0 ga teng. Vaqt o’tishi bilan α - D-glyukoza molekulalari soni kamayadi, β -Dglyukoza molekulasining soni ko’payadi, natijada eritmada α - va β shakllar muvozanat xolatiga keladi. Bunda [ α ]D +52,5 0 ga teng bo’lib o’zgarmaydi. Bunday xodisani mutarotatsiya deb ataladi. D-glyukozaning α - va β – izomerlarini ingliz olimi Xeuors ning quyidagi formulalari bilan ifodalanadi: α -shakl β -shakl Vant-Goff va Le-Bell formulasi N=2 n (N-izomerlar soni, nasimmetrik uglerod atomlari soni) bo’yicha ochiq zanjirli geksozalarda 16 ta, yopiq zanjirligida- 32 ta stereoizomerlar mavjud. Bir-biriga osonlikcha o’tishsada, uglevodlarning α va β shakllari alohida- alohida mavjud bo’lishlari ham mumkin. Ularning ko’pi toza holda qattiq kristal ko’rinishida ajratib olingan. D-glukoza etanoldan kristallansa, α -D-glukopiranoza hosil bo’ladi (erish nuqtasi 146 gradus, [ α ] D +112,2 gradus). Suv va etanol aralashmasidan kristtallanish esa β -Dglukopiranozani beradi, (erish nuqtasi 148,5 gradus, [ α ] D +18,7 gradus). Qattiq holatda bu ikki modda bir-biriga aylanmaydi va juda barqarordir. Ularning tuzilishi rentgen kristtallografiyasi tomonidan uzul-kesil tasdiqlangan. Yuqorida aytilgan bir-biriga o’tishlar esa biror izomer suvda erigan zahoti ro’y berishi mumkin. Bunda faqatgina alfa izomer tutgan eritmaning burilishi 112,2

gradusdan 52,5 gradusga tushadi; huddi shunday faqat betta izomer tutgan eritmaning burilishi 18,7 gradusdan 52,5 gradusga o’sadi. Bu holat mutarotatsiylanish deb nomlanadi. Bunda nima ro’y beradi? Qanday qilib faqatgina bir shakldagi raqam tutgan eritma muvozanat holatida α va β -piranoza shakllarining o’zgarmas miqdordagi eritmasiga kelib qolaveradi? Quyidagi shakl buni ko’rsatadi (ochiq zanjirli shakl oraliq modda bo’lib xizmat qiladi). α -D-glukopiranoza α va β raqam shakllarining tarqalishi sof izomerlarning optic burilishlaridan osongina hisoblab chiqarilsa bo’ladi. Natijalar shuni ko’rsatadiki, muvozanat holatida α 36% va β 64 % bo’ladi. Bir-biridan mustaqil izlanishlar shuni ko’rsatdiki, muvozanat holatida D-glukozaning faqatgina piranoza shakli katta miqdorda uchraydi. Masala . α - va β -D-mannopiranozaning aniq optik burilishi mos ravishda +29,3 gradus va -17,0 gradus. Ikki shakldan ixtiyoriy biri suvda eritilganda, mutarotatsiya ro’y beradi va oxirgi burilish 14,2 gradus bo’lganda kuzatiladi. Faqatgina α va β izomerlar bor deb hisoblagan holda har qaysisining muvozanat holatidagi miqdorini (% larda) aniqlang. Muvozanat holatida α va β -piranoza shakllarining qaysi biri ustunlik qilishini aniq aytish mumkin emas. Avvalroq aytilganidek, β -piranoza shakli D- glukozaning, α -piranoza esa D-mannozaning eritmalarida asosiy o’rinni egallaydi α va β -piranozaning bir-biriga nisbati juda qiyin muammo bo’lib, u bir necha faktorlarga bog’liq. Birinchisi bu anomer gidroksil guruhning solvatatsiyasidir. Ekvatorial OH nisbatan kamroq narsalar bilan o’ralgan va suvda o’qdagi OH ga nisbatan yaxshiroq solvatlanadi. Bu effekt β -piranoza shaklini suvli eritmada barqarorlashtiradi. Ikkinchi faktor – raqam effekti deb ham ataladi - xalqa kislorodi va raqam o’rin almashtiruvchi orasidagi elektron o’zaro ta’sirga bog’liq bo’lib, bu

o’qdagi OH guruhini, ya’ni α -piranoza shaklini, barqarorlashtiradi. Bu ikki effekt bir-biriga qarama-qarshi bo’lganligi uchun ularning qaysi biri kuchliroq ekanligiga ko’ra α - yoki β -piranoza shakli ikkinchisiga qaraganda ko’proq uchraydi. Hozirgi vaqtga qadar bizning barcha e`tiborimiz aldozalar va o`zining ochiq zanjirli shaklida aldegid funksiyasi mavhud bo`lgan uglevodlarga qaratilgan edi. Aldozalar ketozalarga nisbatan ko’proq tarqalgan va ularning biologik jarayonlardagi o`rni chuqurroq o`rganilgan. Shunga qaramay, ketozalarning ko`p turlari aniqlangan va ularning ba`zilari uglevod biosintezida va metabolizmda asosiy oraliq mahsulot sanaladi. Ketozalarning ba`zi turlariga D-Ribuloza L- Ksilluloza va DFruktoza kiradi: D-Ribuloza (2-Keto p entoza bo`lib, fotosintez jarayonining asosiy elementidir) L-Ksilluloza (2-Ketopentoza bo`lib, yengil pentozuriya genetik kasalligi bilan og`rigan odamlarning siydigida ko`p miqdorda mavjud bo`ladi) D-fruktoza (2-Ketogeksoza (levuloza deb ham ataladi) bo`lib, asal tarkibida bo`ladi va shakardan ancha shirinroq) Yuqoridagi misollarda karbonil guruh C-2 da joylashgan bo`lib, bu joylashuv tabiiy ketozalarda karbonil funksiya joylashuvining eng ko`p uchraydigan turidir. Nechta ketotetrozalar bo`lishi mumkin? Fisher taxminlarini har biri uchun yozing. Ketozalar, aldozalarga o`xshab, asosan silindrik yarimatsetallar shaklida bo`ladi. D-Ribuloza holatida esa, furanoza shakllari C-5 gidroksilni karbonil guruhga qo`shish natijasida hosil bo`ladi.

D-ribulozaning shakli D-Ribofuranoza α -D-Ribofuranoza Furanozaning yoki piranozaning anomer uglerodi gidroksil guruh va uglerod o`rnini bosuvchi modda bo`la oladi. 2-ketoza holatida mazkur o`rnini bosuvchi modda CH 2 OH guruhidir. Aldozalarda bo`lganidek, siklik yarimatsetalning anomer uglerodi oson aniqlanadi, chunki u 2 ta kislorod bilan bog`langan. 4. Disaxaridlar. Ularni tabiatda tarqalishi va kimyoviy xossalari Disaxaridlar, ularning eng muhim vakillari; saxaroza, maltoza, laktoza va sellobioza. Disaxaridlarning umumiy formulasi C 12 H 22 O 11 . Ular suvda yaxshi eriydi, shirin ta'mga ega. Disaxaridlar gidrolizlanganda ikkita bir hil yoki ikki hil monosaxarid molekulalari hosil bo’ladi. Disaxaridlar hosil bo’lishida doimo birinchi monosaxarid o’zining yarim atsetal gidroksili bilan qatnashadi, ikkinchi monosaxarid molekulasi ham yarim atsetal gidroksili yoki qolgan gidroksillari bilan qatnashadi. Disaxaridlarning molekulasida karbonil guruhga oson o’ta oladigan guruh bo’lmasa, bunday disaxaridlar qaytarmaydigan disaxaridlar deb ataladi. Masalan, saxaroza. Molekulasida karbonil guruhga oson o’tadigan guruhlar bo’lsa, bunday disaxaridlar qaytaruvchi disaxaridlar deyiladi. Saxaroza (shakar). Qamish shakari yoki lavlagi shakari deb ataladigan saxaroza o’simliklar dunyosida juda ko’p tarqalgan. U qand lavlagida 16-20 foizni va shakar qamishda 14-20% ni tashkil etadi. U palma daraxti shirasida va makkajo’xori tarkibida ham ko’p uchraydi. Saxaroza rangsiz kristall modda, uning suyuql. h. 160ºC. U gidrolizlanganda D– glyukoza va D – fruktozani hosil qiladi:

C12H22O11 + H2O →C6H12O6 + C6H12O6 D-glyukoza D-fruktoza Maltoza (solod shakari). Kraxmalga solod tarkibidagi diastaz ta'sir ettirilganda maltoza hosil bo’ladi. Shuning uchun ham maltoza solod shakari deb yuritiladi. Maltoza gidrolizlanganda ikki molekula glyukozaga parchalanadi: C12H22O11 + H2O →2C6H12O6 α -D-glyukoza Laktoza (sut shakari). Laktoza sut tarkibida (sigir sutida 4,0-5,5%, ayollar sutida 5,5-8,4%) bo’ladi: C12H22O11 + H2O →C6H12O6 + C6H12O6 glyukoza galaktoza Sellobioza. Uning tuzilishi maltozaga o’xshash bo’lib, faqat farqi shuki, maltozada qoldiq α -D-glyukoza bo’lsa, sellobiozada esa β -D– glyukoza qoldig’idir: C12H22O11 + H2O →C6H12O6 β -D- glyukoza Bilasizmi? Eramizning VIII asrlarida oq qand eronliklarning asosiy savdo (ayriboshlash) buyumi bo’lgan. Nemis kimyogari F. K. Axard rahbarligida birinchi qand zavodi qurilgan (Sileziya, 1801). Tarkibida 19% saxaroza bo’lgan 100kg qand lavlagidan 16,5kg shakar va 50% saxarozasi bo’lgan 2,0kg patoka olinadi. 5. Polisaxaridlar. Kraxmal va sellyuloza tuzilishi va xossalari Polisaxaridlar. Polisaxaridlar tabiiy yuqori molekulyar moddalar bo’lib, tabiatda juda keng tarqalgan, hamda inson va hayvonlar hayotida muhim vazifani bajaradi. Masalan, kraxmal asosiy oziqa modda, sellyuloza esa o’simlik organizmi uchun kerakli muhim moddadir. Polisaxaridlar yuzlab monosaxaridlar

qoldiqlaridan tashkil topgandir. Polisaxridlarning gidrolizlanganda hosil bo’ladigan monosaxaridlarga qarab, ular ikkiga bo’linadi: 1) gomopolisaxaridlar; 2) geteropolisaxaridlar. Polisaxaridlarning ko’pchiligi suvda erimaydi, ba'zilari issiq suvda bo’kib kolloid eritmalar hosil qiladi. Ularning molekulyar massasi 200001000000 oraligida. Uglevodlar fotosintez jarayonida quyidagi chizma bo’yicha hosil bo’ladi: CO 2 + H 2 O →H–CHO; 6H–CHO →C 6 H 12 O 6 nC 6 H 12 O 6 →(C 6 H 12 O 6 )n + nH 2 O Kraxmal. U tabiiy polimer bo’lib (C 6 H 10 O 5 ) n , asosiy zaxira oziq modda sifatida o’simliklar a'zolarida to’planadi. U kartoshka tuganaklarida 20 foizga yaqin, makkajo’xori donida 70% gacha, bug’doyda 75% gacha, guruchda 80% gacha bo’ladi. Kraxmal suvda erimaydigan oq kukun modda bo’lib, uni suvga solib ivitilsa kolloid eritma - kleyster hosil bo’ladi. Kraxmal yod ta'sirida ko’k rangga bo’yaladi. Kraxmal mineral kislotalar ishtirokida yoki diastaza va so’lakdagi fermentlar ta'sirida quyidagi chizma bo’yicha glyukozaga parchalanadi: (C6H12O5)n→ (C6H12O5)m→ nC12H22O11→ nC6H12O6 kraxmal dekstrin maltoza glyukoza Kraxmal donachalari amilaza (20-30%) va amilopektin (7080%)lardan iborat. Yod ta'sirida amilaza qismi ko’k rangga, amilopektin qismi esa binafsha rangga bo’yaladi. Sellyuloza (C 6 H 10 O 5 )n. U ham tabiiy yuqori molekulyar polisaxarid bo’lib, barcha o’simliklar tarkibiga kiradi. Eng toza tabiiy paxta tolasi tarkibida 92-95% gacha, yog’och tarkibida 40-60% gacha sellyuloza bo’ladi. Sellyuloza molekulalari chiziqsimon tuzilgan bo’lib, α -glyukoza molekulasining qoldig’idan tashkil topgan. Sellyuloza molekulasida glyukoza qoldiqlarining soni o’rtacha 6000-12000 ta bo’ladi. Undagi glyukoza qoldig’ida uchtadan erkin gidroksil guruh bo’ladi. Sellyuloza mazasiz, hidsiz tolasimon oq modda. Suvda, efirda va spirtda erimaydi. U Shveytser reaktivi [Cu(NH 3 ) 4 (OH) 2 ] da va ba'zi kons. kislotalarda eriydi.

Sellyuloza molekulasidagi uchta erkin gidroksil guruh hisobiga u nitrat, sirka va boshqa kislotalar bilan ta'sirlashib murakkab efirlar hosil qiladi. Masalan, nitrat kislota ta'sirida mono-, di-, va trinitrotsellyulozalar hosil qiladi: [(C 6 H 7 O 2 )(OH) 3 ]n+3nHONO 2 →[(C 6 H 7 O 2 )(ONO 2 ) 3 ]n + 3nH 2 O Sirka kislota bilan ham mono-, di- va triatsetil sellyuloza hosil qiladi: [(C 6 H 7 O 2 )(OH) 2 (OCOCH 3 )]n ; [(C 6 H 7 O 2 )(OH)(OCOCH 3 ) 2 ]n; monoatsetil sellyuloza diatsetil sellyuloza [(C 6 H 7 O 2 )(OCOCH 3 ) 3 ]n triatsetil sellyuloza Sellyulozaning yana bir hosilasi sellyuloza ksantogenati sun'iy viskoza ipagi olishda katta ahamiyatga ega. U quyidagi reaksiya bo’yicha olinadi: [(C 6 H 7 O 2 )(OH) 3 ]n + nNaOH →[(C 6 H 7 O 2 )(OH) 2 (ONa)]n + nH 2 O [(C 6 H 7 O 2 )(OH) 2 (ONa)]n +nCS 2 → [(C 6 H 7 O 2 )(OH) 2 (O-CS-SNa)]n sellyuloza ksantogenati Bilasizmi? Eramizning II asri boshida Pekinlik saroy amaldori Say Lun kanop, zig’ir tolalaridan qog’oz yasagan. Yog’och chiqindisi poxol, don po’stloqlari, paxta chiqindisi, chala chirigan torf- bularning barchasi glyukoza, etanol va boshqalar kabi mahsulot manbalari hisoblanadi. Masalan, 1 tonna quruq torfdan 150 l gacha etanol olinadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‛YXATI 1. Francis A. Carey. Organic chemistry, University of Virginia, fourth edition- 2012 (darslik) 2. Anatol Malijevsk ґ y.Physical chemistry inbrie., 2005(darslik) 3. A. Abdusamatov “Organik kimyo” Toshkent – 2005(darslik) 4. A. Abdusamatov, S. Zakirov, R.Ziyayev “Fizik va kolloid kimyo” Toshkent -2013. (darslik)

O'xshashlar

Uglevodlar

Uglevodlar

Uglevodlar

Uglevodlar. Monosaxarid va polisaxaridlar

Uglevodlar. Monosaxarid va polisaxaridlar