Termodinamikaning ikkinchi qonuni - Kimyo - Referatlar

Termodinamikaning ikkinchi qonuni

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

105 KB

Ko'chirib olish

Termodinamikaning ikkinchi qonuni REJA: 1. Qonun to’g’risida umumiy ma‘lumot. 2. Qonunning asosiy vazifasi. 3. Termodinamik jarayonlar. 3.1. O’z – o’zicha boruvchi va o’z – o’zicha bormaydigan jarayonlar. 3.2. Termodinamik qaytar jarayonlar. 3.3. Muvozanat va nomuvozanat jarayonlar. 4. Karno sikli. 5. Entropiya. 6. Ikkinchi qonunning asosiy tenglamasi. 7. Jarayonlarning yo’nalishni va muvozanatning sharti. 8. Gibbs va Gelmgols energiyalari. 9. Qaytmas jarayonlar termodinamikasi. 10. Entropiya va ehtimollik. Tayanch iboralar va tushunchalar Termodinamikaning ikinchi qonuni, termodinamik funksiyalar, o’z – o’zicha boradigan jarayonlar, o’z – o’zicha bormaydigan jarayonlar, termodinamikaviy qaytar jarayonlar, ideal holat, kvazistatik holat, muvozanat jarayon, nomuvozanat jarayon, Klazius postulati, ishchi jism, foydali ish koeffitsienti, Karno sikli, entropiya.

1. QONUN TO’G’RISIDA UMUMIY MA‘LUMOT Termodinamikaning birinchi qonuniga muvofiq turli jarayonlarda energiyaning bir turi boshqa turga aylanishi, energiyaning saqlanish qonuni chegarasida ekvivalent qonuniga bo’ysungan holda sodir bo’ladi. Lekin birinchi qonundan foydalanib, ma‘lum jarayonnig ayni sharoitda sodir bo’lish – bo’lmasligi va bu jarayonning davom etish chegarasini oldindan aytib bo’lmaydi. Birinchi qonunga asosan, faqat jarayon sodir bo’lgan taqdirda, energiyaning qaysi turi va qanchasi boshqa tur energiyaning qanchasiga aylanishini aytib berish mumkin, xolos. Kimyo qoidalariga amal qilib yozilgan barcha kimyoviy reaksiyalar amalda sodir bo’lavermaydi. Masalan, ma‘lum sharoitda A+B = S+D reaktsiya o’ngdan chapga yoki chapdan o’ngga boradimi? Bu savolga birinchi qonun javob bera olmaydi. Masalan 3H 2 + N 2 = 2NH 3 ekvimolekulyar nisbatda olingan bo’lsa, reaksiya ikkinchi tomonga borishi mumkin, bu birinchi qonunga zidlik qilmaydi. Agar reaksiya past bosimda va yuqori haroratda o’tkazilsa juda kam miqdorda NH 3 hosil bo’ladi, ya‘ni reaksiyaning unumi juda kam bo’ladi. Ikkinchi qonun reaksiyaning unumini oshirish usullari va buning uchun reaksiyani qanday sharoitda olib borish kerakligi nazariy jihatdan ko’rsatib beradi. Tabiatda shunday jarayonlar borki, ular bir tomonga boradi; birinchi qonunga zid bo’lmasada, teskari tomonga bormaydi. Masalan, eritma o’z – o’zicha hosil bo’ladi, lekin eritmani tashkil etuvchi komponentlarga o’z – o’zicha ajralmaydi. Issiqlik energiyasi faqat issiq jismdan sovuq jismga o’z – o’zicha o’tadi, elektr energiyasi yuqori potensialli joydan past potensialli joyga o’z – o’zicha boradi, suv yuqoridan pastga o’z – o’zicha oqib tushadi. Boshqacha aytganda, energiya intensivlik faktori katta joydan intensivlik faktori kichikroq joyga o’z – o’zicha uzatiladi. Ikkinchi qonunga ko’ra izolyatsiyalangan sistemalarda o’z – o’zicha boradigan jarayonlar energiyaning yuqori darajadan past darajaga o’tish yo’nalishidagina borishi mumkin va jarayon sistemaning barcha qismlarida energiya tenlashgunga qadar davom etadi. Ikkinchi qonunga shunday ta‘rif berish

mumkin: har qanday sistema energiyaning intensivlik omili tenglashadigan muvozanat holatiga kelishga harakat qiladi. Bu qoidani issiqlikka tatbiq etilsa, shunday ifodalash mumkin: issiqlik sovuq jismdan issiq jismga o’z – o’zicha o’tishi mumkin emas. Nima uchun bir jarayon mumkin – u, boshqasi mumkin emas? Jarayonlarni atroflicha, to’liq o’rganishda birinchi qonun yetarli emas, bu esa, yangi qonunga murojaat qilish kerakligini taqozo qiladi. Mana shunday yangi qonun – termodinamikaning ikkinchi qonunidir. 2. IKKINCHI QONUNNING ASOSIY VAZIFASI Termodinamikani ikkinchi qonunining asosiy vazifasi jarayonning yo’nalish va borish chegarasini oldindan nazariy ya‘ni tajriba o’tkazmasdan aytib berishdan iboratdir. Agar biror jarayonning tashqi belgilariga qarab, u qaysi jarayonga mansubligi aniqlansa, termodinamikaning ikkinchi qonunidan foydalanib, jarayonning qaysi tomonga yo’nalishini oldindan aytish mumkin. Buni aniqlashdа termodinamik funksiyalar deb atalgan kattaliklar – Gelmgols funksiyasi, Gibbs funksiyasi, kimyoviy potensial qiymatlarining o’zgarishidan foydalaniladi. Bu funksiyalarning o’zgarishi kimyoviy muvozanatning qanday sharoitda qaror topishini ko’rsatadi, ya‘ni muvozanatning termodinamikaviy shartlarini aniqlab beradi. Shunga ko’ra, termodinamikaning ikkinchi qonuni asosan, yuqorida nomlari keltirilgan funksiyalarning turli jarayonlardagi o’zgarishini o’rganadi. Shunga ko’ra, termodinamikaviy jarayonlarning ba‘zi xillari bilan quyida tanishtirilib o’tiladi. 3 TERMODINAMIKAVIY JARAYONLAR Termodinamikaviy jarayonlar bir necha sinfga bo’linadi: o’z – o’zicha boruvchi, o’z – o’zicha bormaydigan, muvozanat va nomuvozanat, termodinamikaviy qaytar va qaytmas jarayonlar va hokazo.

3.1. O’Z – O’ZICHA BORUVCHI VA O’Z – O’ZICHA BORMAYDIGAN JARAYONLAR Tabiatda mavjud bo’lgan jarayonlar ma‘lum tomonga yo’nalgan bo’ladi, ularni orqaga qaytarish uchun energiya sarflash kerak bo’ladi. Masalan, doimo issiqlik issiq jismdan sovuq jismga o’z – o’zicha o’tadi, turli bosimdagi gazlar o’z bosimini tenglashtirishga intiladi, ishqalanish jarayonlarida ish issiqlikka aylanadi, elektr yuqori potensialdan past potensial tomon o’tadi, idihslarga solingan suyuqlikning sirti tenglashadi, turli bosimdagi gazlar yuqori bosimdan past bosim tomon, ya‘ni bosimlar tenglashish tomoniga boradi va hokazo. Bu xildagi jarayonlar ma‘lum tezlik bilan muvozanat tomon harakat qiladi. Ular «o’z – o’zicha» boradigan yoki musbat jarayonlar deyiladi. Bu xil jarayonlarda sistema ish bajaradi, ya‘ni energiya ajraladi. Lekin yuqorida keltirilgan jarayonlar teskari yo’nalishda ham borishi mumkin. Bunday jarayonlar ko’p. Masalan, issiqlikni sovuq jismdan issiq jismga o’tkazib (masalan, muzlatgichlarda) issiqlikni ishga aylantirish mumkin. Bu xildagi jarayonlar energitika sanoatida keng qo’llaniladi. Lekin bu xildagi jarayonlar «o’z – o’zicha» bormaydi, ularning borishi uchun sistemaga tashqaridan qo’shimcha energiya berish, ya‘ni sarflash kerak bo’ladi. Ular o’z – o’zicha bormaydigan yoki manfiy jarayonlar deyiladi. O’z – o’zicha bormaydigan jarayonlarning sodir bo’lishi uchun ular o’z – o’zicha boradigan jarayonlar bilan birgalikda olib borilishi kerak. Masalan, o’z – o’zicha bormaydigan issiqlikning ishga aylanish jarayoni o’z – o’zicha sodir bo’ladigan issiqlikning issiq jismdan sovuq jismga o’tish jarayoni bilan birgalikda olib boriladi. Shunday qilib, o’z – o’zicha bormaydigan jarayonlarning borishi uchun kompensatsiya zarur, ya‘ni ular o’z – o’zicha boradigan jarayonlar bilan birlashtirilishi, tashqaridan energiya sarf qilinishi kerak. 3.2. TERMODINAMIKAVIY QAYTAR JARAYONLAR

Fizik – kimyoviy jarayonlar termodinamikasi faniga ideal gaz, ideal eritma tushunchalari kiritilgan. Termodinamikada ham ideal jarayon tushunchasi ishlatiladi. Bu termodinamikaviy qaytar jarayon (TQJ) deb ataladi. Ideal holat tushunchasini qo’llash va ularning qonunyatlarini o’rganish amaliy va nazariy ahamiyatga egadir. Nazariy ahamiyati shundan iboratki, ideal holat real holat qonunlarini aniqlashga yordam beradi. Masalan, ideal gazlarning holat tenglamasi – Klapeyron – Mendeleev tenglamasi – PV = nRT asosida real Vaals tenglamasi keltirib chiqarilgan. Amaliy ahamiyati ba‘zan, ma‘lum sharoitda real holat ideal holatga yaqinlashadi (masalan, siyraklashgan gazlar), aniq hisoblash talab qilinmaganda esa real holatga ideal holatning oddiy qonunlarini qo’llash mumkin. Shunday qilib, «ideal» tushunchasining kiritilishi bir qancha afzalliklarga ega. TQJ ideal bo’lib, haqiqatda u tabiatda uchramaydigan jarayon, lekin unga ma‘lum aniqlik bilan yondoshish mumkin. Agar jarayonni faqat to’g’ri tomonga emas, balki teskari tomonga ham olib borish mumkin bo’lsa va bu vaqtda faqat sistemagina emas, balki atrofdagi muhit ham o’zining oldingi holatiga qaytsa, bunday jarayonga termodinamikaviy qaytar jarayon deb ataladi, ya‘ni bu jarayondan so’ng undan dunyoda hech qanday nom – nishon kolmasligi shart. Muvozanat holatdan, cheksiz kichik farq qilgan holatga – kvazistatik holat deyiladi. Kvazistatik holatda cheksiz kichik o’zgarish shu jarayonni to’g’ri va teskari tomonga borishiga olib kelishi mumkin. Jarayon termodinamikaviy qaytar bo’ladi. SHunday qilib, jarayon termodinamikaviy qaytar bo’lishi uchun: a) jarayon bir yo’ldan borib, shu yo’ldan qaytishi; b) jarayonning hamma bosqichi qaytar bo’lishi; v) jarayonning hamma bosqichi muvozanat holatidan cheksiz kichik farq qilishi; g) qarama – qarshi kuchlarning farqi cheksiz kichik bo’lishi kerak. O’lchab bo’ladigan tezlikda boradigan jarayon termodinamikaviy qaytmas bo’ladi. Kimyoviy jarayonlarni termodinamikaviy qaytar ravishda olib borish usullari bilan quyidagi misolda tanishish mumkin.

H 2 + J 2  2HJ Reaksiya muvozanatda turgan bo’lsin. Reaksiyani chapdan o’ngga olib borish uchun sistemaga H 2 , J 2 (yoki bittasini) ni qo’shish yoki sistemadan HJ ni chetlatish kerak. O’ngdan chapga siljitish uchun esa bu tadbirning teskarisini qilish kerak. Jarayon termodinamik qaytar bo’lishi uchun qo’shiladigan yoki olinadigan moddalarning miqdori har xil muvozanat kontsentratsiyasidan (muvozanat holat qaror topgan paytdagi kontsentratsiyadan) cheksiz kam farq qilishi kerak. 3.3. MUVOZANAT VA NOMUVOZANAT JARAYONLAR Muvozanat jarayon sistemaning ichida boradi. Agarda, sistemaning holatini belgilovchi parametrlar – temperatura, bosim, kontsentratsiya va umuman intensiv xossalar (sistemaning massasiga bog’liq bo’lmagan xossalar) sistemaning turli joylarida turlicha bo’lsa, bu parametrlar, massa va energiyaning tenglashishiga intilib, muvozanat tomon harakat qiladi. Bu xil jarayon izolirlangan sistemada boradi. Bunga o’z – o’zicha boruvchi jarayonlar misol bo’la oladi. Nomuvozanat jarayon sistema bilan tashqi ta‘sir o’rtasida boradi – sistemaning holatini belgilovchi tashqi ta‘sirlar o’zgargan vaqtda sodir bo’ladi. Tashqi ta‘sir o’zgarganda, sistema shu ta‘sirga mos ravishda muvozanat holatiga keladi, demak, har qaysi vaqtda sistemaning parametrlari tashqi ta‘sir bilan muvozanatda turadi. Agar tashqi ta‘sirning o’zgarishi to’xtatilsa, shu on sistemadagi muvozanat jarayoni ham to’xtaydi. Bu xil jarayonlar qaytar va qaytmas borishi mumkin. Termodinamikaning ikkinchi qonuni bir necha xil postulatlar yordamida ta‘riflanadi. Bu postulatlarning hammasi bir xil natijaga olib keladi. Xoxlagan postulatdan boshqa postulatlarni mantiqiy keltirib chiqarish mumkin. Amaliyotda ko’p amalga oshiriladigan energetik o’zgarishlarni bo’lishi, ya‘ni issiqlikni ishga aylanish jarayoni Klauzius postulati asosida amalga oshadi. Klauzius postulatiga muvoviq – issiqlik issiq jismdan sovuq jismga o’z – o’zicha o’tadi.

Issiqlik manbaining o’zida ishga aylanmaydi. Buning uchun issiqlikni issiqlik manbaidan olib, ishga aylantiradigan ishchi jism bo’lishi kerak. Masalan, issiqlik gazga (ishchi jism) berilsa, u kengayib ish bajaradi. Davomli ish qilish uchun gazni uzluksiz kengaytirish kerak, lekin bu mumkin emas. Demak, gaz yana kengayib – siqilib o’zgarishi kerak. Agar gaz biror temperaturada kengaytirilsa va natijada ish bajarsa, u yana shu temperaturada siqilishi, kengaytirilganda bajarilgan ishga teng ish sarflanishi kerak. Demak, hech qanday foydali ish bajarilmaydi. Foydali ish bajarilishi uchun siqilishda sarflangan ish gazning kengayib bajargan ishidan kam bo’lishi kerak. Buning uchun siqilish jarayonini kengayishdagiga nisbatan pastroq temperaturada olib borish kerak. Demak, ishchi jism sovitilishi kerak, ya‘ni issiqlik manbaining issiqligini ishga aylantirish uchun sovitgich ham bo’lishi shart (V. 1 – rasm) V. 1 – rasm. Issiqlikning ishga aylanishi Bunday holda Klauzius postultiga muvofiq, issiqlik manbadan o’z – o’zicha sovitgichga o’taveradi. Shunday qilib, issiqlik manbaidan olingan Q issiqlikning hammasi ishga aylanmaydi, uning bir qismi issiq holida Q 0 sovitkichga beriladi, A = Q – Q 0 qismi esa ishga aylanadi. Issiqlikning ishga aylangan qismini Q ga nisbati Q Q Q 0    foydali ish koeffitsientidir. 4. KARNO SIKLI Termodinamikaning ikkinchi bosh qonuni 1824 yilda S. Karno tomonidan ochilgan va Karno sikli bilan bog’langan. Shunga ko’ra, bu sikl amaliy hamda tarixiy ahamiyatga egadir. Karno siklida, o’z – o’zicha bormaydigan

jarayonlarning borishi uchun ularni o’z – o’zicha boruvchi jarayon bilan qo’shib birgalikda olib borish kerakligi yaqqol ko’rsatilgan. Karno siklida, o’z – o’zicha bormaydigan – issiqlikni ishga aylanish jarayoni o’z – o’zicha boruvchi jarayonni issiqlikning issiq jismdan sovuq jismga o’z – o’zicha o’tish jarayoni bilan qo’shib birgalikda olib borganda amalga oshishi mumkinligi ko’rsatilgan. Shu bilan birga texnikada amaliy ahamiyatga ega bo’lgan foydali ish koeffitsienti (  ) ning nimalarga bog’liqligi va uni oshirish usullari ko’rsatilgan. Karno sikli Т 1 – temperaturali issiqlik manbai va Т 2 – temperaturali sovutkich rezervuaridan iborat. Ular juda katta hajmda bo’lib, isitgichdan issiqlik olinganda va sovutgichga issiqlik berilganda, ularning temperaturasi deyarli o’zgarmaydi. Hamma jarayonlar kvazistatik muvozanat holatidan cheksiz kichik farq qiladigan holatda bosqichlab olib boriladi. Bular esa hamma jarayonni termodinamik qaytar ravishda olib borishni ta‘min qiladi. Karno sikli aylanma jarayon bo’lib, jarayondan so’ng sistema va tashqi muhit o’zining oldingi holatiga qaytadi. Ikki rezervuar o’rtasida ishchi jism – ideal gaz o’rnatilgan, gaz kengaygan – qislganda porshen ideal holatda harakat qiladi. Karno sikli V.2 – rasmda tasvirlangan V. 2 – rasm. Karno sikli. Karno siklida ish bajarish siklik, ya‘ni aylanma jarayon natijasida amalga oshiriladi. Bu sikl birin – ketin boradigan to’rta qaytar jarayondan iborat: а ) gazning izotermik kengayishi – АВ izotermasi; b) gazning adiabatik kengayib, sovishi – ВС adiabatasi; v) gazning izotermik siqilishi – СД izotermasi;

d) gazning adiabatik siqilib, isishi – ДК adiabatasi. 5 ENTROPIYA Agar Karno sikli bir qancha kichik sikllardan tashkil topgan deb faraz qilinsa, bunda siklning sovutkichi ikkinchi siklning issiqlik manbai bo’lib, bu manba olgan issiqlikning hammasini ikkinchi siklga bersa, ikkinchi siklning sovutgichi uchinchi siklning issiqlik manbai bo’ladi va hokazo, u holda tenglama quyidagicha yoziladi:O T Q T Q T Q T Q      ... 3 3 2 2 2 2 1 1     yoki O T Q   (V.1) yoki O T Q   bu yerda  - ishorasi yopiq kontur bo’yicha olingan integralni ifodalaydi. Matematik nazariyaga muvofiq agar yopiq kontur bo’yicha olingan integral nolga teng bo’lsa shunday bir funksiya borki uning to’la differensiali integral ostidagi ifodaga teng bo’ladi. Bu funksiya S bilan belgilanadi. Bu funksiyani Klauzius entropiya deb atagan. S ning to’la differensiali T Q ds  bo’ladi (V.2) Entropiya qiymati J/k mol · grad bilan ifodalanadi. Entropiya ham, huddi sistemaning ichki energiyasi singari sistemaning holat funksiyasi (to’liq funksiya) bo’lib, uning o’zgarishi faqat sistemaning dastlabki va oxirgi holatiga bog’liq jarayonning yo’liga bog’liq emas. SHunga ko’ra, sistema bir holatdan ikkinchi holatga kelsa, entropiyaning o’zgarishi 122 1 S S T Q S    bilan ifodalanadi. 1909 yilda yunon matematiki K arateodor entropiyaning haqiqatda ham mavjudligini isbotladi va termodinamikaning ikkinchi bosh qonuni hech qanday farqsiz matematik usullar bilan ta‘riflanadi.

Entropiya moddaning miqdoriga bog’liq, demak, ekstensiv miqdordir. Entropiya additiv (yig’indi) miqdordir, ya‘ni sistema entropiyasi uni tashkil etgan tarkibiy qismlar entropiyasi yig’indisiga teng, uning o’zgarishi esa ayrim bo’laklar entropiyasi o’zgarishi yig’indisiga teng; murakkab jaroyon entropiyasining o’zgarishi jaroyonni tashkil etuvchi ayrim jaroyonlar entropiyalarining o’zgarishlari yig’indisiga teng. 6. IKINCHI QONUNNING ASOSIY TENGLAMASI Yuqorida bayon etilganidek, entropiyaning qiymati isitgichdan olingan (yoki sovitkichga berilgan) issiqlik miqdoriga va bu jarayon qaysi temperaturada borganligiga bog’liq, ya‘ni S = φ (Q, T). Bu bog’lanish turli jarayonlar uchun turli ko’rinishda ifodalanadi. Karno sikliga ko’ra qaytar jarayonlarda bu bog’lanish T Q ds  (V.3) yoki TdS Q   (V.4) shaklida ifodalanadi. 2 21 1 21 T T T Q Q Q      tenglamadan 21 21 Q A Q Q Q     bo’ladi. Qaytmas jarayonlarda issiqlik manbaidan olingan issiqlikning qaytar jarayonga nisbatan kamroq qismi ishga aylanganligidan, ya‘ni qaytar bo’lganidan, QAYTMASQAYTAR T QQ T QQ            2121 (V. 5) δQ Qaytar > δQ Qaytmas (V. 6) Demak (V.3) va (V.4) tenglamalardan har qanday qaytmas jarayon uchun: T dQ ds  (V.7)

yoki dQ TdS  (V.8) bo’ladi. (V.3) va (V.7) tenglamalarni birlashtirib quyidagicha yozish mumkin: T Q ds  (V.9) yoki Q TdS  (V.10) tenglik ishorasi (=) qaytar va tengsizlik ishorasi (><) qaytmas, o’z – o’zicha boradigan jarayonlarga mansub. Bu (V.9) va (V.10) tenglamalar ikkinchi qonunning asosiy tenglamasi bo’lib, uning matematikaviy ifodasidir. 7. JARAYONLARNING YO’NALISHI VA MUVOZANATNING ShARTI Izolirlangan sistemada jarayonning qaysi tomonga yo’nalishini va qaysi sharoitda muvozanat qaror topishini entropiyaning o’zgarishidan bilish mumkin. Izolirlangan sistema atrofidan energiya olmaydi va bermaydi, ya‘ni bu xildagi almashinish bo’lmaydi. Shunga ko’ra, izolirlangan sistemada U = const, du = O va V = const bo’ladi. (V.9) va (V.10) tenglamalar izolirlangan sistemaga nisbatan qo’llanilsa va bu sistema Q = const ekanligi ko’zda, tutilsa, tenglama quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi: ds ≥ O; S 2 – S 1 ≤ O (V.11) Izolirlangan sistemaning entropiyasi o’zgarmaydi (yoki ortadi). Demak, qaytar jarayonlarda: ds = O va ΔS = O (V.12) Demak, izolirlangan sistema qaytar jarayon borganda entropiya o’zgarmaydi. Qaytmas jarayon borganda (V.11) tenglamaga muvofiq: dS > O yoki ΔS > О (V.13) O’z – o’zicha boradigan barcha jarayonlar qaytmas bo’lganligidan sistema entropiyasi ortadi. Buni quyidagicha ta‘riflash mumkin: izolirlangan sistemada jarayonning ikki tomonga borishi mumkin bo’lsa, faqat sistemaning entropiyasi

ortadi va o’z – o’zicha boradigan jarayonlar sodir bo’ladi, ya‘ni sistema entropiyasini oshiradigan jarayonlargina o’z – o’zicha borishi mumkin. Agar entropiya kamaysa ΔS < О jarayon bormaydi. Izolirlangan sistema jarayon borishi bilan uning entropiyasi ham orta boradi, shu bilan bir qatorda u muvozanat holatiga yaqinlasha boradi. Entropiya maksimal qiymatga yetganda, muvozanat qaror topadi. SHunday qilib, izolirlangan sistemada boradigan jarayonlarda termodinamik muvozanat shartini quyidagicha yozish mumkin: ds = O; d 2 S < О (V.14) 8. GIBBS VA GELMGOLS ENERGIYALARI Izolirlangan sistemada jarayonning yo’nalishi va muvozanatning qaror topishi shartini entropiya qiymatlarining o’zgarishi ifodalaydi. Izolirlanmagan sistemada turg’un temperaturada boradigan jarayonlarda bu vazifani Gibbs energiyasi (funksiyasi) va Gelmgols energiyasi (funksiyasi) bajaradi (1960 y.). Bu ikkala funktsiya – 1960 yilgacha izotermik potentsiallar deb, Gelmgols energiyasi izoxorik potentsial yoki erkin energiya, Gibbs energiyasi – izobarik potentsial yoki termodinamik potentsial deb, yuritilar edi. Hozir ham «Izotermik potentsial» atamasi ishlatilib turiladi. Gelmgols va Gibbs energiyalari holat funksiyasi, ya‘ni to’liq funksiya bo’lganligidan Gelmgols funksiyasi, Gibbs funksiyasi deb ham ataladi. Ko’p jarayonlar izotermik – izoxorik ravishda – turg’un temperatura va turg’un hajmda (T = const, V = const) yoki izotermik – izobarik ravishda – turg’un temperatura va turg’un bosimda (T = const, P = const) boradi. Shunga ko’ra, izotermik – izoxorik jarayonlarda Gelmgols funksiyasi, izotermik – izobarik jarayonlarda Gibbs funksiyasi qo’llaniladi. Gelmgol energiyasi yoki funksiyasi ortadi, G 1 ba‘zan Ф harfi bilan belgilanadi. Izotermik – izoxorik jarayonlarda uning yo’nalishini va muvozanat shartini Gelmgols energiyasini qiymati, izotermik-izobarik jarayonlarda Gibbs energiyasi qiymatiing o’zgarishi ifodalaydi.

Izotermik – izoxorik jarayonda bajarilgan ish Gelmgols funksiyasining kamayishiga teng yoki undan kichik bo’ladi. Agar jarayon qaytar bo’lsa, maksimal ish – A max bajariladi va u Gelmgols funksiyasining kamayishiga teng bo’ladi. A max = - ΔF (V.15) Agar jarayon qaytar bo’lmasa, bajarilgan ish Gelmgolts funktsiyasining kamayishidan kam bo’ladi: А < - ΔF (V.16) Ђ = U – TS tenglamani quyidagicha yozish mumkin: U = F + TS Sistemaning ichki energiyasini ikki energiya yig’indisidan-Gelmgols funksiyasinin г F va bog’langan energiya TS dan iborat deb qarash mumkin. Turg’un temperatura va turg’un hajmda qaytar jarayon borganda Gelmgols funktsiyasini qiymati o’zgarmaydi, qaytmas, o’z–o’zicha boradigan jarayon sodir bo’lganda Gelmgols funktsiyasining qiymati kamayadi, ya‘ni bu sharoitda jarayon Gelmgols funktsiyasi kamayadigan yo’nalishda boradi. Gelmgols funktsiyasining qiymati minimumga yetganda, muvozanat qaror topadi. Demak, muvozanat shartining matematik ifodasi quyidagicha bo’ladi: dF = O dF > O (V.17) Turg’un temperatura va turg’un bosimda boradigan jarayonlarning yo’nalishini va muvozanat shartini Gibbs funktsiyasi (G) qiymatining o’zgarishi ifodalaydi. O’z – o’zicha boradigan jarayonlarda Gibbs funktsiyasining qiymati kamayadi, ya‘ni jarayon Gibbs funktsiyasining kamayishi tomon boradi. Gibbs funktsiyasi minimum qiymatga ega bo’lganda, muvozanat qaror topadi. 9. QAYTMAS JARAYONLAR TERMODINAMIKASI Qaytar jarayonlarga mansub matematikaviy ifodalarda tenglik belgisi (=), qaytmas jarayonlarda notenglik belgisi ( > < ) mavjud. Shunga ko’ra, ikkinchi qonunning termodinamikaviy parametrlarini qaytmas jarayonlarni hisoblashda

qo’llab bo’lmaydi. Bu imkoniyatni qaytmas (nostatsionar) jarayonlar termodinamikasi yaratadi. Klassik termodinamika, uning I va II qonunlari, asosan, qaytar yoki muvozanat holatdagi jarayonlarni o’rganish bilan shug’ullanadi. Lekin tabiatda ko’pchilik jarayonlar ba‘zan ochiq sistemalar deb ham ataladi. Muvozanat (qaytar) jarayonlarning borish tezligi cheksiz kichik bo’lganligidan, klassik termodinamikada jarayonning borishiga vaqtning ta‘siri tekshirilgan emas. Nomuvozanat sistemalardagi jarayon o’lchash mumkin bo’lgan aniq tezlik bilan sodir bo’ladi. Shunga kura jarayonning borishiga vaqtning ta‘sirini o’rganish asosiy vazifalardan biridir. Qaytmas jarayonlar bir necha sinfga bo’linadi. Qaytmas jarayonlar turli oqimlar paydo bo’lishi natijasida vujudga keladi. Sistemada intensiv xossalarning hamma joyda bir xil bo’lmasligi (gradientining mavjudligi) natijasida turli oqimlar hosil bo’ladi. Masalan, sistemaning turli joyida temperaturaning turlicha bo’lishi, ya‘ni temperatura gradientining mavjudligi tabiatda issiqlik oqimini yuzaga chiqaradi. Agar metall simning bir uchi qizdirilib, ikkinchi uchi sovitilsa, sim bo’ylab issiqlik oqimi o’ta boshlaydi. Sistemaning ikki joyida moddalar kotsentratsiyasi har xil bo’lsa, ya‘ni kotsentratsiya gradienti mavjud bo’lsa, modda bir joydan ikkinchi joyga kela boshlaydi – diffuziyaviy oqim vujudga keladi. Potentsiallar gradienti borligi natijasida termoelektr oqimi hosil bo’ladi va hokazo. Oqimlarning paydo bo’lishiga temperaturalar farqi – gradienti, kontsentratsiyalar farqi, potentsiallar farqi, kimyoviy moyilliklar farqi singari omillar sabab bo’lishi mumkin. Ular qaytmas jarayonlarda kuch (yoki termodinamikaviy kuch) deb ataladi. Bu kuchlar ta‘sirida turli oqimlar – issiqlik oqimi, moddalar oqimi (diffuziya), elektr oqimi kimyoviy oqim (reaksiya) vujudga keladi. 10. ENTROPIYA VA EHTIMOLLIK Termodinamikaning asosiy potensiallarini ifodalaydigan parametrlar – temperatura va bosim juda ko’p sondagi zarrachalarning xossalariga bog’liq ravishda o’zgaradi. Masalan, gazlardan iborat sistemaning temperaturasi

molekulalarning kinetik energiyasiga, binobarin ularning harakat tezligiga bog’liq. Lekin ayrim molekulalarning tezligi juda katta, ba‘zilarning tezligi esa, aksincha, juda kichik bulishi mumkin. Lekin kuzatilgan temperatura ko’p sondagi molekulalarning o’rtacha tezligi bilan o’lchanadi. Agar molekulalarning soni kam bo’lsa, bunda o’rtacha tezlik o’z ma‘nosini yo’qotadi. SHuningdek, gazlar bosimi ham juda ko’p sondagi molekulalarning idish devoriga urilishi impulsi bilan o’lchanadi. Bunda uchta koordinata o’qi bo’yicha harakatlanuvchi molekulalarning soni teng, ya‘ni har qaysi yo’nalishda umumiy molekulalarning 1/3 qismi harakatlanadi deb faraz qilinadi. Kam sondagi molekulaga bu to’g’ri kelmasligi mumkin. Agar sistema 3 molekuladan iborat bo’lsa, shu molekulalarning (uchchalasining) bir tomonga harakatlanish ehtimolligi ancha katta, lekin bir million molekula bo’lsa, hamma molekulalarning bir tomonga harakatlanishi ehtimoldan uzoq bo’ladi. Ana shu bayon etilganlarga asoslangan holda temperatura va bosim statistik tabiatiga ega deyiladi, ya‘ni temperatura, bosim tushunchasi faqat juda ko’p sondagi zarrachalarda iborat sistemalar uchun xosdir. Termodinamikaning ikkinchi bosh qonuniga muvofiq, izolirlangan sistemada barcha qaytmas jarayonlarda entropiya oshadi. Ikkinchi tomondan shu sharoitda sistema ehtimoli kam holatdan ehtimoli ko’p holatga o’tadi. Masalan, gaz molekulalarining idish hajmining bir chekkasida to’planib turish ehtimolligi kam hodisa, lekin butun idish hajmiga bir tekis tarqalish ehtimolliligi ko’p xodisadir. Shunday qilib, qaytmas jarayonlarda entropiya ortadi va sistema ehtimolligi kam holatdan ehtimolligi ko’p holatga o’tadi. Ehtimollik nazariyasi faqat ko’p sondagi tarkibiy zarrachalardan iborat sistemalar yoki ko’p marta qaytariladigan jarayonlar uchun qo’llanilishi mumkin. Shunga ko’ra, ehtimollik bilan bog’langan temperatura, bosim va entropiyalar statistik tabiatga ega, ya‘ni ko’p sonli zarrachalardan iborat sistemalaraga mansub. Shunga ko’ra, termodinamikaning II bosh qonuni ham statistik tabiatga ega va uning qo’llanilishi ham uning statistik tabiati bilan chegaralanadi. Birinchi qonun hamma joyda va har qanday sistemaga qo’llanaveradi, ya‘ni u

universaldir. Ikkinchi bosh qonun esa faqat statistik sistemalar uchun qo’llanilishi mumkin.

FOYDALANILADIGAN ADABIYOTLAR 1. Дамаскин Б . Б ., Петрий О . А . Электрохимия : Учеб . пособиэ М : « Всшая школа », 1978. 296 с. 2.Смирнова Е.А. Курс статистической термодинамики и физической химии: Учеб.пособиэ 2-э изд. М: «Всшая школа», 1982. 456 с. 3. Statistik termodinamika : О‘ quv q о‘ llanma . Tuzuvchi B . U . Sagdullaev . Toshkent , 1990. 4. Usmonov X . U ., Rustamov X . R ., Raximov X . R . Fizik ximii . Toshkeng: "‘ O ’kituvchi", 1994. 5.Стромберг А.Г. Семченко Д.П. Физическая химия. М. "Химия": 2002.

O'xshashlar

Termodinamikaning ikkinchi qonuni

Termodinamikaning birinchi qonuni

Termodinamikaning uchinchi qonuni

Termodinamikaning birinchi qonuni

Termodinamikaning uchinchi qonuni