Сувда эрувчан полимерларнинг кулланиши - Kimyo - Referatlar

Сувда эрувчан полимерларнинг кулланиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

120.5 KB

Ko'chirib olish

Сувда эрувчан полимерларнинг қў лланиш со ҳ алари Режа: 1. Сувда эрувчан полимерлар, уларнинг хоссалари ва қў лланиш 2. соҳалари 3. Сувда эрувчан полимерларнинг рангли металлар ишлаб 4. чиқаришда қўлланилиши 5. Сувда эрувчан полимерларнинг табиий минерал сорбентлар 6. қувватини оширишда қўлланилиши 7. Сувда эрувчан полимерларнинг ерни пармалащда қўлланилиши

1. Сувда эрувчан полимерлар, уларнинг хоссалари ва қў лланиш соҳалари Саноатда сувда эрувчан полимерлар ишлаб чиқариш учун молекулалари реакцион фаол функционал гуруҳларга эга бўлган полимерлар (полиамидлар, поликетонлар, полиалдегидлар, поливинил сулфохлорид, поливинил сулфофторид, полиакрилонитрил ва бошқалар) хом-ашё сифатида қўлланилади. Масалан, сувда яхши эрийдиган полимерлар- полиакрилеиноксим, полиакрелеин, поливиниламин поливинилфталимиддан, поли – N – винилкарбонатдан ёки поливинил сукцинимиддан олинади. Сувда эрувчан полимерлар молекулалари занжирида сулфогурухлар, гидроксил, карбоксил ва амид гурухлари мавжуд бўлиб, улар сувга нисбатан фаол ва сув билан қўшиладиган функционал гурухларга эгалар. Сув таъсирида мана шу функционал гуруҳлар ионларга, яъни мусбат ва манфий зарядланган атом ёки атомлар гуруҳларига парчаланади. Полимернинг сувли эритмаси маълум қовушқоқликка эга бўлиб, электр ўтказувчан бўлади. Шунинг учун сувда эрийдиган полимерлар полиэлектролитлар деб аталади. Акрил кислотасига аммиак (NНз) ёки аммиак газининг калций оксиди суспензияси аралашмаси билан таъсир эттириб, ҳосил бўлган аралашмани водород пероксид ёрдамида полимерлаб ПАА – 1 ва Са - ПАА маркали сувда эрувчан полимерлар кукун шаклида ҳосил қилинади: CH 2 =CH + NH 3 CH 2 =CH …CH 2 – CH - … C=O C=O C=0 O–H O–NH 4 NH 2 Акрил кислота Аммоний акрилат Полиакриламид-1

Полиакрилонитрилни 50% ли H 2 SO 4 билан қиздирилса аввал сувда эримайдиган полиакрилонитрил оқ кукун шаклида ҳосил бўлиб, у сувда эрийдиган полиакрил кислотага ўтади. – CH – CH ---- + 50% H 2 SO 4 … ---CH 2 – CH --- … CN C =0 O–H Полиакрилонитрил Полиакрил кислота Пол и акрилонитрилни ишқор билан ишлов берилиб гидролизланган ва сувда яхши эрийдиган полиакрилонитрил олинади. полимерланиш CH 4 C 2 H 2 +HCN CH 2 =CH -- CH …-CH 2 -CH-… М етан А цетил е н А крилонитрил кислота CN Ишқорий муҳитда …CH 2 -CH-CH 2 -CH-... -CH 2 -CH-CH 2 -CH-… -CH 2 -CH-… гидролизланиш C=0 C=0 C=0 C=0 O-Na NH2 NH

Полимер К -4 Ҳозирги пайтда полиакрилонитрилни ишқор ёки ишқорий тузлар (натрий силикат ёки натрий фосфат) билан “юмшоқ” муҳитда ишланиши натижасида К-4 К-6, К-7 маркали бир қатор сувга эрувчан полимерлар синтез қилинган. Сувга эрувчан К-4 маркали полимер полиакрилонитрилдан олинади, қ олган полимерлар ацетилен газидан синтез қ илинади. Ацетилен гази эса метандан, яъни табиий газдан олинади. Демак, сувга эрувчан К-4 маркали полимер н и табиий газдан олса б ў лади. Охирги йилларда бундай полимерлар Навоий кимё комбинатида ва Чирчи қ электрокимё комбинатида полиакрилонитрилдан ишлаб чи қ арилмо қ да. Сувда эрувчан полимерлардан халқ хўжалигида фойдаланиш ва экологик муаммоларни ечишда уларнинг эритмаларидаги тизим турларини ва тизимланиш даражасини билиш керак бўлади. Агар эритмада устмолекуляр тузилмалар (масалан, сферолитлар, ламелалар, глобулалар, пачкалар, ленталар) купроқ бўлса, бир мақсад учун, бордию, ивик фазовий тизимга эга бўлса, бошқа мақсад учун ишлатилади. Масалан, бир челак лойқа сувни тиндириш керак бўлса, унда биринчи типдаги тизимдан, лойқа турғунлигини орттириш учун эса иккинчи тизимга эга бўлган полимер эритмаларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Келтирилган мисолимизда сувни тиндириш дисперс системаларда тизим ҳосил қилиш ёки коагуляциялаш дейилади. Сувни тиндиришга қ арши курашиш эса дисперс системасини бар қ арорлаштириш деб аталади. Б ар қ арорлаштириш жараёнидан нефт ва газ қ идирув ишларида, ерни бур ғ илашда, гил лойларини тайёрлашда фойдаланилади. Дисперс системаларни тизимланишдан тупро қ унимдорлигини оширишда, сувни тозалашда, данадор ўғ итлар олищда кенг фойдаланилади. Суюлтирилган полимер эритмаларини тупроқ устига сепилганда улар ўзаро бирикиб поликомплекс – тупроқ қобиғини ҳосил қилади. Бу қатлам тупроқни шамол ва сув эрозиясидан сақлайди, етарли намлик даражасини

таъминлайди, тупроқ таркибини яхшилайди, катқалоқнинг олдини олади, уруғларнинг униб чиқиши ва кейинги ривожланиши учун қулай шарт-шароит донадор тупроқ унимдорлигини оширишга сабаб бўлади. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, агар поликомплекслар табиатан кучли поликомплекслардан олинса (ёки полимернинг сувдаги концентрацияси кўпроқ бўлса), уларнинг боғловчилик хоссалари кучаяди, туз ва қум заррачаларини шамол таъсирида учиб кетишдан сақлайди, яъни уларни тупроқ ва қумни қоплаб олувчи материал сифатида қўлланиши мумкин. Табиатан кучсиз полиэлектролитлардан олинган поликомплекслар эса тупро қ да унумдор тизим ҳ осил қ илади. Табиий моддалардан ёки таъсир муддати узайтирилган ўғит ўрнини босадиган синтетик материаллардан олинган МТ-1, МТ-2, МТ-3, МТ-4 маркали полекомплекслар парчаланганда улар тупроққа озуқа вазифасини ўтайди. Республикамизда ишлаб чиқариладиган, таркибида азот сақланган олигомерлардан ва полимерлардан олинган ушбу поликомплексларни пахтачиликда қўллаш чигитни ўсиши учун қулай шарт-шароитлар яратади, ҳар гектар ердан 4-6 центнер кўпроқ ҳосил олишга имкон беради ва кўпгина экологик муаммоларни ҳал этишга ёрдам беради. Сувда эрувчан полимерларни пахтачиликда қўллаш бошқа усулларга нисбатан қуйидаги афзалликларга эга: 1. Б ў з тупро қ нинг сувдаги тур ғ унлиги – 5-8% дан 85-95% гача ортишига имкон беради. 2. Тупроқнинг таркиби яхшиланиб, унинг устки қатлами (0-10 см) да ҳарорат 1-2°С гача ортиши мумкин. 3. Ҳосил бўлган тупроқ – полимер пленка (қобиқ) тупроқдаги намликнинг буғланишига йўл қўймайди.

4. Бундай қатлам кундузи тупроқни Қуёш нурлари таъсиридан қизиб кетиши ва кечаси инфроқизил нур чиқариш ҳисобига совушини камайтириб, суткали тупроқ ўртача ўзгаришини бир хил сақлашга имкон беради. Поликомплекс ёки полиэлектролитлар эритмаларини сепиш учун оддий тракторнинг ор қ а рамасига 2 та бак ў рнатилади. Эритмани тупро қ устига сепиш учун гербицид эритмаларини сепадиган мосламани такомиллаштириш керак б ў лади. Тупроқ устида ҳосил бўлган қатламнинг яна бир афзаллиги шундан иборатки, маълум бир муддатдан сўнг Қуёш нурлари таъсирида ўз-ўзидан парчаланиб, тупроқнинг технологик хоссаларини яхшилайди ва таъсир муддати узайтирилган ўғит вазифасини бажаради. Бундан ташқари, бу қатлам чигит унувчанлигини 5-10% га оширади ва уруғни камроқ сарфлашга имкон беради. Поликомплекс тупроқ остида экилган чигит ниҳоллари 3-5 кун олдин униб чиқади, кўсаклар очилиши 5-8% гача тезлашади ва ҳосилдорлик биринчи теримдаёқ ҳар гектар ердан 4-5 центнерга ортади. Энг муҳими, тупроқ экологиясига таъсир қилмайди, суғориш ишлари яхшиланиб ўсимликлар ривожланиши учун қулай шарт-шароитлар яратиш имконини беради. Охирги йилларда чоп этилган маълумотларга қараганда, тупроқ тизимини сувда эрувчан полимерлар ёрдамида яхшилаш натижасида пахта ҳосилдорлиги 20-33 % га, картошка ҳосили 2 маротаба ортган. Бир маротаба яратилган сунъий тизим тупроқ унимдорлигини 4 йил давомида сақлай олади. Маълумки Ўзбекистон тупроқлари катқалоқ яратиш хусусиятига эга. Сувда эрувчан полимерлар ёрдамида ҳосил қилинган тупроқ заррачалари сувга нисбатан турғун бўлади ва катқалок ҳосил бўлмайди. Улар сув таъсирида дисперсланмайди (майдаланмайди), чунки сувда эрийдиган полимер тупроқ заррачалари устида куриб, сувда эримайдиган ҳолатга ўтади. Оддий елим ҳам қуригандан кейин елимлаш қобилиятини яна қайтадан тиклай олмайди-ку! Бундан нотўғри хулоса, яъни бундай полимерлар

ёрдамида ишланган ер сувни кам шимади, деган хулоса чиқармаслик керак. Аксинча, тупроқда сунъий тизим ҳосил қилинса, ернинг сувга бўлган талаби ортиб, суғорилгандан кейин ерда намлик узоқроқ сақланади. Полимер билан ишланган тупроқ оддий тупроққа нисбатан сувни кўпроқ ютиб олиб, кўпроқ бўкади, чунки полимер қатламининг сувга нисбатан талаби юқори бўлади. Натижада сунъий тизимли тупроқ заррачалари сувга нисбатан турғун бўлади. Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, сув шимган полимер плёнкаси намликни қайта чиқариш ва яна қайтадан сув шимиб олиш қобилиятига эга. Шунинг учун ҳосил бўлган тупроқнинг сунъий тизими 3-5 йил давомида сақланиши мумкин. Фақат сувдан тўйингандан кейин полимер плёнкаси тупроқ заррачаларини ушлаб қолиш қобилиятини йўқотиши мумкин. Натижада плёнка сув таъсирида парчаланиб (эриб) тупро қ заррачалари майдаланади (дисперсланади). Бундан таш қ ари, сувда эрувчан полимерлар тупро қ намлигини тежаш имконини беради. Маълумки, тупроқда найча (капиллярлар), бўшлиқлар, ғоваклар мавжуд. Тупроқ доначалари йириклашса улар орасидаги бўшлиқлар миқдори ортади. Агар тупроқда К-4 тамғали полимернинг миқдори 0,03% ни ташкил этса, тупроқнинг ғоваклиги 30% га ортади. Бу тупроқда ҳаво миқдорини оширса, иккинчидан сув йўллари кенгайиб унинг капиллярда оқиши қийинлашади. Демак, тизимланган тупроқда нам кўпроқ сақланади. Лекин, маълумки, намлик нафақат ернинг устки қатламида, балки остки қатламида ҳам сингиб кетади. Ерга шимилган сингиб кетган намлик диаметри ниҳоятда кичик ва узун капиллярлар орқали юқорига, ер устида кўтарилади. Тизимланган қатламда эса найчалар қирқилади, яъни суюқликнинг кўтарилиши тўхтайди. Демак, полимер билан ишланган ерда намлик кўпроқ бўлади. Маълумотларга қараганда, 25 см қалинлиқдаги тупроқни сувда эрийдиган полимерлар билан ишлагандан кўра, ернинг 3-5 см қалинликдаги

тупроқ ишланса мақсадга мувофиқдир. Масалан, 1 гектар пахта ерини су ғ ориш учун 6 минг м 3 сув керак б ў лсин. Агар 5 см қ алинликдаги тупро қ ни тупро қ оғ ирлигининг юздан бирига тенг ми қ дорида К-4 там ғ али полимер ёки минг дан 5 қ и с ми ми қ дорида полиакриламид билан ишланса, намлик 1 гектар ерда 70 м 3 дан 120 м 3 гача са қ ланади. Бош қ ача қ илиб айтганда, 1 гектар ерга 33 кг дан 70 кг гача К-4 ёки полиакриламид полимерлари берилса, йил давомида 1 гектар ер дан 600 м 3 дан 1000 м 3 гача сув тежалган б ў лади. Демак, минг гектар ер поли мерлар билан ишланса, салкам 1 млн м 3 сувни тежаш мумкин. Сувда эрувчан полимерлардан тупроқ эрозиясига қарши курашда ҳам қўллаш мумкин. Маълумки, де ҳқ ончиликка катта зарар етказадиган омиллардан бири – тупро қ эрозиясидир. Ҳ озирги пайтда, маълумотларга қ араганда, МДХ мамлакатларида йилига 500 млн тонна тупро қ ни сув ювиб, шамол учириб кетади. Ушбу тупро қ таркибида 1,2 млн тонна азот, 590 минг тоннага я қ ин фосфор, қ арийб 12 млн тоннага я қ ин калий бе ҳ уда нобуд б ў лади. Эрозия туфайли йилига ерга 50-60 млрд м 3 га я қ ин сув етишмай қ олмо қ да. Ҳ озирги пайтда тупро ғ и ювилган ерлар майдони А Қ Шда 400 млн гектарни, Россияда 100 млн гектарни ташкил этади. Республикамиз ҳ удудида эса бир неча ў нлаб гектар ерлар шамол ва сув эрозиясига учраганлиги матбуотдан маълум. Эрозиянинг олдини олиш йулларидан бири – тупро қ тизимини яхшилашдир. К ў пгина ҳ олатларда сув ер устидаги тупро қ ни ювиб кетиши ва ў симлик илдизлари очилиб қ олишига гуво ҳ б ў лганмиз. Агар тупро қ сун ъ ий тизим ҳ осил қ илувчи сувда эрувчан полимерлар (масалан, К-4 там ғ али полимер билан) ишлов берилса, тупро қ ювилишини олдини олади, яъни тупро қ эрозияга учрамайди. Сувда эрувчан полимерларнинг ернинг шўрини ювишда ҳам қўллаш мумкин.

Маълумки, шўрхок ерлар Бухоро, Хоразм, Қоракалпоғистон Автоном Республикасида, Мирзачўлда, Фаргона водийсида ва бир қатор туманларда учраб туради. Бундай ерларда чигит сийрак униб чиқади, баъзан у нобуд бўлади, ўсимликлар яхши ўсмайди ва уларнинг ривожланиши секинлашади, пахтанинг пишиб етилиши кечикади, яъни кузги ишлар узоққа чўзилиб кетади. Экологик нуқтаи назардан олиб қараганда, шўрхок ерлардан чанг тузонлар кўтарилиб атроф-муҳитни ифлослантиради. Муаммонинг 2 та ечилиш усули мавжуд: - ернинг шўрини ювишдан олдин тупроқда тизимли доначалар миқдорини ошириш; Маълумотларга қараганда, ҳар гектар кам шўрланган ерга 1500-2500 м 3 сув, ўртача шўрланган ерга 2500-4000 м 3 , юқори шўрланган ерларга эса 3500 -5000 м 3 сув сарфланадиган бўлса, сувга эрувчан полимерлар билан сунъий тизим ҳосил қилиб ерни ювилганда юқоридаги келтирилган сув миқдорлари 2-3 баробар камаяди. Яъни, кам шўрланган ерларда 1500-2500 м 3 сув тежалади. Бундан ташқари, канал ва зовурларда сизот сувларини камайтиради ва уларни ўз вақтида тозалаш ишларини амалга оширишга катта ёрдам беради. Сувда эрувчан полимерларнинг кўчма қумлар ҳаракатини тўхтатишда ҳам қўллаш мумкин. Маълумотларга қараганда, МДХ мамлакатларида чўл ва саҳролар 350 млн гектарни ташкил этади. Бу Ҳиндистондек буюк мамлакатнинг бутун территориясига тенгдир. МДХ мамлакатларининг жанубий қисмларида чўл ва саҳролардан иборат 220 млн гектар ер бўлиб, шундан 150 млн гектари Қозоғистонда, 40 млн гектари Туркманистонда ва 30 млн гектари Ўзбекистон ҳудудида жойлашгандир. Бошқача қилиб айтганда, Қозоғистон ерларининг 55%, Туркманистон ерларининг 80 % ни ва Ўзбекистон ерларининг 70% ига яқинини чўл ва сахролар ташкил этади. Мана шу чўллар ва саҳролар орасида қумли сахролар ва кўчма қумли саҳролар мавжудки, улардан фойдаланиш

йилдан йилга камайиб бормоқда. Чунки шамол таъсирида вужудга келадиган қум ҳаракати табиий офатлардан бир тури бўлиб қолмоқда. Шамол таъсирида ҳаракатга келган кўчма қумлар боғ-роғларимизни, унумдор ерларимизни, қишлоқ ва ҳатто шаҳарларимизни босиб, йўлларни қум остида қолдириб, юқори кучланишли электр линияларини ишдан чиқармоқда. Чўл ва саҳролардан унумли фойдаланиш ва, хусусан, кўчма қумлар ҳаракатининг олдини олиш ҳам минтақамизда ўз ечимини кутаётган ҳам иқтисодий ва ҳам экологик муаммолардан бири бўлиб қолмоқда. Ушбу муаммоларнинг ечими қуйидагилардан иборат: - бундай ерларда ўқ илдизли дарахтзорлар (саксовул, арча ва бошқалар) ни бунёд этиш; - чорвачиликни ривожлантириш учун озуқабоп ерларни ўзлаштириб, ўсимликлар дунёсини вужудга келтириш; - сувда эрувчан полимерлар ёрдамида қ ум заррачаларини йириклаштириш; Ўтлоқзор ерларни барпо этиш қумдан тупроқ ҳосил қилиш демакдир, илдиз қум доначаларидан тупроқ ҳосил қилиш жараёнларини кучайтиради. Сувда эрийдиган полимерларни 100 литр сувга 5-15 кг тупроқ ёки бентонит солинган лойқа билан бирга қум сатҳига сочилса, катқалоқ ҳосил бўлиб, қумнинг ҳаракатини тўхтатади, нихолларнинг униб чиқишига салбий таъсир этмайди. Катқалоқнинг пишиқлиги йил давомида сақланади. Маълумотларга қараганда, катқалоқ пишиқлиги ёз ойларида юқори бўлиб, қиш ойларида, хусусан ёмғирдан кейинги пайтларда тахминан 50% га пасаяди. Энг муҳими шундаки, ёз ойларида хам катқалоқ остида намлик сақланади, бу эса ўсимликлар учун жуда керакли. Қиш пайтида эса, ҳарорат катқалоқ остида унинг сатҳига нисбатан юқори бўлади. Бу ўсимлик илдизларини қиш ойларида музламаслигини таъминлайди.

Сувда эрувчан полимерларнинг донадор ўғитлар олишда ҳам қўллаш мумкин. Халқимиз орасида “ерга берсанг, елга берасан!” деган ҳикматли мақол мавжуд. Деҳқонларимиз ерга маҳаллий ва минерал ўғитлар солиб юқори ҳосилдорликка эришиб келмоқдалар. Масалан, 2000 йилда Фарғона вилоятида ҳар 1 кг ерга солинган азот ҳисобига 7,5 кг, Хоразм вилоятида эса 11 кг қўшимча пахта ҳосили олинганлиги матбуотдан маълум. Одатда ўғ итлар су ғ ориш олдидан ерга солинади. Бунинг учун улар ма й даланган б ў лиши керак. Аммо азотли ўғ итларнинг к ў пчилиги (аммиакли селитра, натрийли селитра, калцийли селитра) сувга уч, яъни улар гигроскопик (намланиш) хусусиятига эга. Улар ҳ аво намини ютиб қ отиб қ олиши мумкин. Уларни майдалаш пайтида эса заҳарли чанглар пайдо бўлади. Чунки аммиакли селитранинг кунжара билан аралашмаси порохдир. Демак, ўғит қотиб қолмаслиги учун уни намликдан сақлаш керак. Бунинг учун намни ўтказмайдиган ерга битум билан шимдирилган қоғоз қоплардан ёки поливинилхлорид, полипропилен, полиэтилен каби полимерлардан тайёрланган қоплардан фойдаланилади. Бундан ташқари, аммиакли селитра ишлаб чиқаришда 1-2% фосфор ангидриди ҳисобига фосфоритларнинг нитрат кислотадаги эритмаси қўшиб донадор РФМ маркали ўғит ишлаб чиқарилмоқда. Ўғ итларни донадор қ илиш учун сувда эрувчан полимерлардан фойдаланилади. Гикроскопик хусусиятига эга б ў лган аммонийли селитра, калцийли селитра сувда эрийдиган полимер эритмалари билан аралаштирилса, донадор ўғ итлар ҳ осил б ў лади. 2. Сувда эрувчан полимерларнинг рангли металлар ишлаб чиқаришда қўлланилиши

Қазилма маъданлардан рангли металлар (руҳ, алюминий, мис, қалай ва бошқалар)нинг ажратиб олиш учун маъданни металлга нисбатан бойитиш лозим. Техника соҳасида бу ишларни бойитиш ва флотация жараёнлари асосида олиб борилади. Металлга нисбатан бойитилган маъдандан металлни ажратиб олиш учун маъдан таркибидаги металлни сувда эрувчан тузга айлантириш керак. Сўнг ўша туздан электр токи ўтказилади ёки кимёвий реакциялар ёрдамида металл ажратиб олинади. Демак, маъдан таркибидан металлни ажратиб олиш бир неча босқичлардан иборат бўлиб, баъзи-бир босқичларда сувда эрувчан полимерлардан фойдаланиш мумкин. Бу усуллардан бири-флотация усулидир. Флотация ҳар хил маъданларни саралаш усули бўлиб, кимёвий нуқтаи назардан олиб қараганда мураккаб жараёндир. Сараланиши лозим бўлган маъдан лойқасига фаол функционал гуруҳларга эга бўлган ютилувчи моддалар сирт фаол моддалар ва газ пуфакчаларига турғунлик берувчи моддалар қўшилади. Сирт фаол модда ўзининг фаол функционал гурухлари билан маъдан сиртига ютилади. Молекуланинг қолган қисми эса ҳаво пуфакчасига турғунлик берувчи модда билан қўшилади. Натижада маъдан ҳаво шарида осилиб олади. Ҳаво сувга нисбатан енгил бўлганлиги сабабли (  ҳаво =1 г / см 3 ,  H2O =10 3 кг / м 3 ), ҳаво пуфакчалари ва уларга осилган маъдан заррачалари юқорига кўтарилади. Натижада сув са тҳ ида маъдан қ авати ҳ осил б ў лади ва улар ажратиб олинади. Маъданларни саралаш самарадорлигини ошириш учун сирт-фаол моддалар сифатида сувга эрувчан полимерлардан фойдаланиш мумкин. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, металлни маъдандан ажратиб олишда сувда эрувчан полимерлардан фойдаланиш мумкин бўлган босқич - бу маъдан таркибидаги металлни сувда эрийдиган туз шаклига ўтказиш ва шу эритмани бошқа қуйқалардан тозалаш жараёнидир. Масалан, алюминий

металлини олишда боксит, каолин, нефилин каби минераллар таркибидаги сувда эримайдиган алюминийни сувда эрувчан туз ҳолатига ўтказилади. Бунинг учун минерал кислота ва ишқор эритмалари билан ишланади ёки минерални бирорта туз билан қўшиб, қиздирилиб сунг сувда эритилади. Хосил булган аралашмани техникада куйкум (шлам) дейилади. Юкоридаги хар учала усулда тайёрланган куйкумдан алюминийга бой кисмини бошка куйкалардан ажратиб олинади. Бунинг учун филтрация жараёнидан фойдаланилади. Демак, оддий килиб айтганда, эритма куйкадан филтрланиб (сузиб) олинади. Аммо бу жараён нихоятда секин кечади. Филтрлашни тезлаштириш учун куйка заррачаларини йириклаштирувчи моддалар кушилади. Йириклаштирувчи модда сифатида крахмал ва кора бугдой унидан фойдаланиб келинади. Сувга эрувчан К-4 ва К-8 маркали полимерлар унга нисбатан к ў про қ сарфланади. Аммо ун ва К-4 маркали сувга эрувчан полимер бир хил ми қ дорда аралаштирилганда куй қ ум тиниш даражасининг ортиши, яъни самарадорлик ю қ ори б ў лади. Қуйидаги жадвалда алюминий куйқумларини тиндириш учун қўлланилган маҳсулотлар ва уларнинг миқдори, куйқумнинг тиниш тезлиги ва тиниш даражасининг неча марта ортганлиги келтирилган. А люминий олиш учун куйкум ни тиндириш натижалари Куйқумнинг 1 тонна куйқумни Куйқумнинг тиниш тез, мин Куйқум

тиндиргичлари (қўшилмалар) тўла тиндириш учун сарфланган қўшилманинг миқдори, г тиниш даражасининг неча маротаба ортганлигиҚўшилмасиз Қўшилма ёрдамида Ун 1200 1,5 6,0 4,0 Сепаран 120 1,5 6,3 4,2 2610 1200 1,5 6,0 4,0 К-4 8000 1,5 6,7 4,4 К-8 2000 1,5 4,8 3,2 Ун ва К-4 аралашмаси 500 : 500 1,5 6,5 4,3 Ушбу жадвалдан хулоса шуки, энг яхши натижага сувга эрувчан 2610 маркали сепаран полимери ёрдамида эришилди. Сепаран унга нисбатан 10 маротаба кам сарфланганда ун ёрдамида эришилган н а тижаларга эришиш мумкин. Демак, бу унни тежаб қ олиш имконини беради. 3. Сувда эрувчан полимерларнинг табиий минерал сорбентлар қувватини оширишда қўлланилиши Маълумки, табиат иномларидан бири – нометалл қазилмалар орасида кенг тарқалган минерал сорбент (ютилувчи)лар ҳисобланади. Табиий минерал сорбентлар гуруҳига бентонит (гилмоя)лар, оп о қа ва бошқалар киради.

Сорбентлар қаттиқ моддалар бўлиб, ўз сатҳига атроф-муҳитдан газларни ёки эритмадаги эриган моддаларни сингдириб олувчи, ютувчи моддалардир. Республикамиз табиий минерал сорбентларга бой бўлиб , улар саноат ишлаб чиқариш корхоналарида кенг қўлланилади. Сорбентлар нефт мойларини, ўсимлик ёғларини тозалашда, дори тайёрлашда, парфюмерия маҳсулотлари ишлаб чиқаришда, вино, пива ишлаб чиқаришда, корхоналар ҳавосини тозалашда, газлар таркибидаги намликни шимиб олишда ва бошқа максадларда кенг ишлатилади. Табиий минерал сорбентлар Тошкент яқинидаги Дарвоза ва Калас опоқа ва гиллари, Бухоро яқинидаги Азқамар гилмоялари, Навоий шаҳри атрофидаги Кармана опоқалари, Самарқанддаги Чўпонота опоқа ва гиллари, Фарғона водийсида Шўрсув, Олтиариқ, Чимён гил конлари мавжуд. Бундан ташқари, табиий минерал сорбентлар Деҳқонободда, Шакарли остонада, Қаровулбозорда, Устюрт да ва марказий Қизилқумда ҳам топилган. Сорбентлардан куллаш учун куйидаги шартлар бажарилиши керак: 1. Сорбентнинг ютиш қобилияти катта бўлсин, яъни сорбентдан камроқ сарфланиб, кўпроқ ютиш натижаларига эришиш. 2. Сорбент танлаб ютиш қобилиятига эга бўлсин, яъни аралашмадан ютилиши лозим бўлган моддадан бошқаси сорбентда ютилмасин. 3. Сорбентдан ютилган моддани ажратиб олиш осон б ў лсин. 4. Сорбентдан ютилган модда ажратиб олингач, у ўзининг ютиш қобилиятини яна қайтадан тиклай олсин. Буни техникада сорбентнинг регенерацияланиши дейилади. Демак, сорбентнинг регенерациланиш қ обилияти катта б ў лиши керак. Халқимиз қадим замонлардан бери сорбентлардан кенг қўлланиб келган. Масалан, узумдан шинни пиширишда, шохтут ва узум шарбатларини

тиндиришда, гилам тўқишда эса жунларни ёғдан тозалашда сорбентлардан (асосан гилмоядан) фойдаланиб келганлар. Сорбентларни ишлатишнинг 2 та усули мавжуд: 1. Сорбентлар майдаланиб кукун шаклига келтирилади ва тозаланиши лозим бўлган узум шарбатига, қора мойга ёки пахта мойига аралаштирилади. Вақт ўтиши билан сорбент заррачалари аралашма таркибидаги маҳсулот сифатини бузувчи керакмас моддаларни шимиб олади ва идиш тагига чўкади. Куйқадан суюқ модда филтрлаб (сузиб) олинади. Сорбентларни бу усулда қўлланишига “статик шароитда сорбентларнинг ишлатилиши” дейилади. Бу усулда тозалаш самарадорлиги сорбент заррачаларининг ўлчамига боғлиқ. Сорбент заррачалари қанча кичик бўлса, унинг тозалаш қобилияти шунча юқори бўлади. 2. Сорбентларни иккинчи қўллаш усули “динамик шароитда сорбентларнинг ишлатилиши” дейилади. Бу усулга к ў ра, икки томони очи қ қ увурсимон идишга сорбент солинади. Идишнинг бир томонидан (масалан, пастдан ю қ орига қ араб ёки аксинча) тозаланиши лозим б ў лган аралашма (масалан, намланган газ) ў тказилади. Ў тиб кетаётган аралашма о қ ими сорбент қ аватида тозаланади, сую қ аралашма б ў лса, керакмас моддалардан тозаланади, газ эса намдан тозаланиб, қ уру қ ҳ олатига ў тади. Бу усулда сорбент йирик донадор б ў лиши керак. Бундай о қ имга қ арши аэродинамик қ аршилик катта б ў лади ва сорбент о қ им билан бирга чи қ иб кетмайди. Сорбент доналари о қ имга қ аршилик к ў рсатишда майдаланиб, уваланиб кетмаслиги керак, яъни уларнинг муста ҳ камлиги ю қ ори б ў лиши керак. Табиий сорбентлар динамик усулда фаоллашади, яъни уларнинг фаоллиги ошади. Шунинг учун иккинчи усулни “сорбентларни фаоллаш” усули дейилади.

Маълумотларга қараганда, гилмоя ва шу каби табиий минерал сорбентларни сувда эрувчан полимерлар (К-4, ПАА-1 К-4, ПАА-1) билан ишланса сорбентларнинг ютувчанлиги ортиб, танлаб ютиш қобилиятлари яхшиланади. Масалан, Калас гилмояларига қаттиқ модда оғирлигининг уч юздан бир улушига К-4 полимери қўшилгандан кейин табиий сорбентнинг чумоли сирка ва лимон кислоталарига нисбатан ютувчанлиги қарийб 300% га, карбамид ва метиламин каби органик асосларига нисбатан 1,5 баробар ортган, органик спиртлар (бутил, поливинил спиртлари) га нисбатан эса ўзгармай қолади. Бошқача қилиб айтганда, табиий сорбентни К-4 полимери билан модификация қилингандан кейин, унинг органик кислоталарни спиртларга нисбатан танлаб ютиш қобилияти уч баробар яхшиланади. Яъни, аралашмада кислота ва спирт бўлса, кислота ютилиб, спирт қолади, кислота билан спирт аралашмасидан сорбентда спиртнинг ютилиши учун спирт миқдори кислота миқдорига нисбатан энг камида 33% га кўпроқ бўлиши керак. Сувда эрувчан полимерлар билан модификация қилинган табиий сорбентлардан донадор оқловчилар тайёрлаш мумкин. Бунинг учун модификация қилинган сорбентдан қуюқ бутқа тайёрланиб, гўшт майдалагичдан ўтказилади, яъни “макарон” олинади. Олинган узун-узун “ макаронларни ” 3-4 мм қ илиб кесилади ва уларни 150°С да қ уритилади. Шу усул билан тайёрланган сорбентлар модификация қ илинган донадор сорбентларга нисбатан нам ютиш қ обилияти 20% га, пиши қ лиги эса 30 баробарга ортади. Бу катта юту қ , чунки бу билан табиий газлардаги намни қ атти қ сорбентлар ёрдамида тозалаш имконияти вужудга келади. Маълумки, табиий газ таркибида сув томчилари б ў лади. Демак, газ қ уритилмаса, унинг ёниши қ ийинлашади, газ қ увурларида сув йи ғ илиб қ олади, натижада қ увур коррозияга учрайди. Бу катта и қ тисодий талофатдир. Масалан, 5 м 3 газда 1мм 3 сув бўлса ва бир кунда 10 млн м 3 газ қазиб олинса, у ҳолда 200 литр сув йиғилади демакдир.

Бунча сувни ютиш учун қанча сорбент керак? Фараз қилайлик, ютиш қобилияти энг яхши сорбентнинг 1 грамм и 25 миллимол грамм сув ютсин. Бунда 200 л сувни ютиш учун 500 кг модификация қилинган сорбент керак. Шунча модификация қ илинган сорбентни олиш учун эса соф о ғ ирликда 5 кг К-4 там ғ али сувга эрувчан полимер сарфланади, холос. Юқоридаги фактлардан кунига 500 кг модификация қилинган сорбент лозим экан, эскисини йўқотиб янгисини олиш керак деган хулоса чиқармаслик керак. Чунки модификацияланган сорбентларнинг пишиқлиги, юқорида айтиб ўтганимиздек, ортади. Бу эса сорбентларни қайта ишлаш демакдир. Бунинг учун ишлатилган сорбент қавати орқали 125-150°С гача қиздирилган ҳаво ўтказилса, иссиқ ҳаво сорбентда ютилган сувни (намни) ўзи билан олиб кетади, сорбент қурийди, ўзининг иш қобилиятини қайта тиклайди, яъни у регенерацияланади. Табиий сорбент ёрдамида газ қуритилса, у намни ютиб лойқаланиб қолади ва уни кейинчалик регенерация қилиб бўлмайди, яъни дастлабки хоссаларини тиклаб бўлмайди. Сувда эрувчан полимерлар билан модификацияланган сорбентлар эса, аксинча кўп намни ютса ҳам, лойқаланмайди, сорбент қаватидан иссиқ ҳаво (қуритувчи) ўтаверади ва модификацияланган сорбент осон регенерацияланади. Сорбентнинг нам ютиши ва уни регенерациялашнинг бир циклли деб қарасак, табиий сорбент учун цикллар сони 2-5 дан ортмагани ҳолда сувга эрувчан К-4 тамғали полимери билан модификацияланган сорбентларда цикллар сони 30 дан ошади. 4. Сувда эрувчан полимерларнинг ерни пармалащда қў лланилиши

Маълумки, нефт ва газ хом- ашёлари ер қаъридан қудуқ пармалаш йўли билан қазиб олинади. Қудуқларнинг чуқурлиги 5 метрдан ошиши ҳам мумкин. Ерни пармалаш сирлари қуйидагилардан иборат: Бири иккинчисига бемалол кирадиган 2 та қувур бўлиб, ингичка қувурнинг пастки учига парма ўрнатилган бўлади. Қувур ўз ўқи атрофида айлана бошлайди, парма эса ер қатламини қирқиб атрофида қириндини чиқаради. Бунинг учун ингичка қувур ичидан суюқлик юборилади. Ушбу суюқликнинг асосий вазифаси — ингичка ва йўғон қувурлар оралиғидаги қириндиларни ўзи билан бирга юқорига олиб чиқишдан иборатдир. Суюқлик қириндиларни ўзи билан илаштириб олиб чиқиши учун унинг солиштирма оғирлиги қириндиларнинг солиштирма оғирлигига мумкин қадар тенг бўлиши керак. Одатда қириндилар тоғ жинсларидан тарқиб топганлиги учун уларнинг солиштирма оғирлиги 2 дан юқори бўлади. Яъни, уларнинг 1м 3 оғирлиги 2 тоннадан юқори бўлади. (Эслатиб ўтамиз: 1 м 3 сувнинг массаси 1 тоннага тенгдир). Демак, ингичка қувур орқали узатиладиган суюқликнинг солиштирма оғирлиги ҳам катта бўлиши керак. Бундай сую қ ликларни пармалаш эритмалари деб аталади. Улар гилмоя, палигорскит, вермикулит каби минераллардан тайёрланади. Шуни эътиборга олиш керакки, гилмоя ва шунга ўхшаш тайёрланган пармалаш эритмалари лойқа сувга ўхшаб кетади. Одатда лойқа сув заррачаларини эритмада ўзаро боғланган ҳолда олишга интиладилар. Лекин гарчи пармалаш эритмасининг солиштирма оғирлиги 2 га тенг ва ундан ортиқ бўлмаса ҳам, эритма заррачалари ўзаро боғланганлиги туфайли ўзларидан анча оғир тоғ жинсларини илаштириб юқорига олиб чиқиш қобилиятига эга бўлади. Пармалаш эритмаси заррачаларини ўзаро боғлашнинг иккинчи моҳияти шундан иборатки, заррачалар эритма таркибига турғун (барқарор) бўлади. Улар туз ва ҳарорат таъсирида чўкмайди ва эритманинг таркиби бузилмайди.

Ер қатламидаги тузларнинг қалинлиги 300 м дан 500 м гача етиши мумкин. Қудуқнинг чуқурлиги ошган сари ҳарорат ҳам ортиб боради. Ҳар бир 33-35 метр чукурликда ернинг ҳарорати 1°С га ошиб боради. Агар ер сатҳида ҳарорат 20 0 С бўлса, 5 минг метр чуқурликда ҳарорат 175°С ни ташкил этади. Пармалаш эритмаси заррачаларининг ўзаро боғлаш учун сувда эрувчан полимерлардан фойдаланилади. Бундай полимердаги фаол функционал гуруҳлар лойқа заррачалари билан физикавий ёки кимёвий боғланади, макромолекулалар эса заррачалар орасида алоқа (боғ) вазифасини ўтайди. Пармалаш эритмасининг заррачалари полимер билан қанчалик кўп ўралган бўлса, яъни полимердан қанчалик қалин тўн кийган бўлса, заррачаларнинг турғунлиги шунча ортади. Ҳозирги пайтда пармалаш эритмасига турғунлик берувчи бир қатор табиий, синтетик ва сунъий сувда эрувчан полимерлар (ССБ, КМЦ сепаран, крилиум, поликапроамид, ГПАН, К-4, К-6 ва х) мавжуд. Уларнинг ичида К-4 к ў про қ ишлатилади.

O'xshashlar

Полимерларнинг эритмалари

Полимерларнинг химиявий узгаришлари

Ўткир Носирович Мусаев (1936-2007)

Туйғун Мирзааҳмедович Бобоев

Раҳим Содиқович Тиллаев (1927 - 2012)