Sanoat gigienasining maqsadi vazifalari va rivojlanish tarixi ITR sharoitida tashqi muhitning muxofaza qilish muammolari - Kimyo - Referatlar

Sanoat gigienasining maqsadi vazifalari va rivojlanish tarixi ITR sharoitida tashqi muhitning muxofaza qilish muammolari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

856.5 KB

Ko'chirib olish

Sanoat gigienasining maqsadi vazifalari va rivojlanish tarixi ITR sharoitida tashqi muhitning muxofaza qilish muammolari Reja: 1. Sanoat gigiyenasining maqsadi va vazifalari 2. ‘Havfli va zararli ishlab chiqarish omillari’ 3. To’g’ri ishlab chiqarish qoidalari(GMP).

Sanoat gigiyenasi – gigiyena fanining bir bo’limi bo’lib, kasbga doir mexnat sharoitini ishchi xodimlar organizmiga ta’sirini o’rganish va ishchi xodimlar sog’ligini saqlash, ish unumdorligini oshirish maqsadida gigiyenik va davolovchi – profilaktik chora – tadbirlarni ishlab chiqarish bilan shug’ullanadi. “Gigiyena” termini qadimgi grekcha “higienos” so’zidan olingan bo’lib “sog’liq olib keluvchi” degan ma’noni anglatadi. Shu bilan birga bu nom qadimgi mif sog’liq malikasi Gigiyeya bilan ham bog’lashadi. Gigiyeya qadimgi sog’lik xudosi Eskulapaning qizi, u chiroyli qiz ko’rinishida bo’lib, qo’lida ilonga o’ralgan piyola ushlab turgani aks ettirilgan. Qadimgi greklarda ilon ilohiy tamg’a hisoblangan, hayot piyolasidan zaharni ichib, shu bilan birga uni zaharsizlantirilgan. Shu tamg’a hozirgacha saqlanib kelib, tibbiyot emblemasi hisoblanadi. Gigiyenani “sanitariya” dan farqlash lozim, u tadbik etishga qaratilgan amaliy chora – tadbirlar yig’indisidir. Gigiyenaning asosiy o’rab turgan masalalaridan biri o’rab turgan olamni inson salomatligiga ta’siri, xalqni mehnat layoqatiga ta’sirini o’rganishdir. O’rab turgan olam deganda – bu tabiat komplekslari, ijtimoiy, maishiy, ishlab chiqaruvchi va boshqa faktorlar. Gigiyenaning yana bir asosiy masalasi moddalarning tahlili va usuli, organizmning o’sishga kurashishi, noqulay tashqi ta’sirlarga, organizmning jismoniy yaxshilanishi va o’sishi mehnat samaradorligining oshishi va oldingi va keyingi yuklamalardan tiklanish jarayonining tezlashishi. Gigiyenaga rioya qilib yashash, to’g’ri ovqatlanish, jismoniy harakatlar, chiniqish, to’g’ri tashkillashtirilgan mehnat va dam olish, gigiyena qoidalari tunga asos bo’la oladi. Gigiyena davolovchi meditsinaning asosiy bo’g’ini bo’lib xizmat qiladi. Davolovchi meditsinani o’rganishda, uni rivojlantirishda o’z vaqtida ko’pgina fiziolog olimlar hissa qo’shishgan, bulardan: I.M. Sechenov, I.P. Pavlov, ular odam organizmi bilan tashqi muhit o’rtasida tor masofa (aloqa)mavjud bo’lib, doimiy organizmga omillarning ta’siri ko’pgina kasalliklarning paydo bo’lishiga olib kelishini isbotlashgan. I.P. Pavlov aytganki “kasalliklarning paydo bo’lish sababini aniqlabgina mavjud meditsina kelajak meditsinasiga aylanadi”, shu bilan birga

chuqur ma’nosini o’ylab ko’rganda shuni anglaymizki, fan sifatida gigiyenani o’rganishjuda muhim va katta ahamiyatga egadir.1.1- rasm. Gigiyena fanining ahamiyatli jihati shundan iboratki, davlatga yo’naltirilganligi, tadbirlar tashkillashtirilishga qaratilganligi, inson sog’ligi borasida qayg’urishi birgina insonni emas butrun xalqni. Gigiyena fani hozirgi kunda talab qilinayotgan fanlardan biridir. Avvalambor asosiy gigiyena paydo bo’lishi bilan birga keyinchalik atrof-muhit muammolari paydo bo’lganligi sababli mehnat gigiyenasi, ovqatlanish gigiyenasi, kommunal gigiyena, bolalar va o’smirlar gigiyenasi, ishlab chiqarish gigiyenasi paydo bo’ldi. Gigiyena meditsina qoidalari bilan tor doirada aloqador bo’lib, shu bilan birga kimyo, biologiya, fizika, matematimka va boshqa umumiy fanlar bilan aloqadordir. Gigiyena to’g’ridan-to’g’ri epidemiologiya bilan ham bog’liq, qaysiki, gigiyenik maslahatlar, sanitar tadbirlar beradiki infeksion kasalliklar bilan kurashish borasida. Ko’p ishlatiladigan gigiyenik metodlar (usul) xilma-xildir, ularni asosiy 2 guruhga bo’lib o’rgansa bo’ladi” 1) tashqi muhit ta’sirini o’rganuvchi metod’ 2) tashqi muhitni organizmga qay darajada ta’sir etish metodi. Har qanday gigyenik iuzlanish sanitar izohdan boshlanadi. Gigiyenik fanining rivojlanish davrida bu metod (usul) yagona edi va hoziurgi vaqtda ham o’z kuchini yuqotmagan. U ob’yektni izohlay oladi, holatini o’lchab labarator izlanishlarni izohlaydi, sanitar holatni baholagan holda.Lekin tashqi omillarga chuqurlashtirilgan holatda sifatli baho berilganda sanitar izohning o’zi kamlik qiladi.Shuning uchunfizik, kimyoviy, bakteriologik, toksikologik, klinik, statistik metodlardan ham foydalaniladi. Fizik usul kichik muhitdagi sharoitni, shovqinli ovoz va vibratsiyani, issiqlik nurlanishni baholaydi. Kimyoviy usul izlanishlarda

havo muhiti analizini aniqlash, suv sifatini baholash (tuzlik darajasini aniqlash, ifloslanish darajasini aniqlash) oziqovqatning biologik qiymatini aniqlash. Hozirgi vaqtda amaliy gigiyenani o’rganishda fiziko-kimyoviy va radiologik usullardan ham foydalanilmoqda. Ular chuqur, sezuvchan, yo’nalishli va aniq usullardir. Ayrim xollarda yuqori tezlik usulidan ham foydalaniladi. Bundan tashqari yana qulay usullardan : xromatomasspektrometriya, gazli xromatografiya, atomli absorbtsiya, polyakografiya, spektrofotomeriyalardir. Bu usullarning yordami bilan xavodagi, suvdagi, tuproqdagi kimyoviy moddalar aniqlanadi va baholanadi. Bakteriologik usul yordamida xavodagi, suvdagi, tuproqdagi, oziq-ovqatlardagi va boshqa moddalarda yuqumli kasalliklarni qo’zg’atuvchi bakterialar aniqlanadi va baholanadi. Toksiologik va biologik metodlar yordamida xayvonlar ustida olib boriladigan tajribalar, kimyoviy elementlarning organizmga ta’siri, suvdagi, xavodagi, tuproqdagi ishqorishlikni aniqlash, kimyoviy elementlarni o’rganishda shu usuldan foydalaniladi. Klinik usul yordamida tashqi muhit omillari ta’sirida ro’y beradigan o’zgarishlarni o’zida namoyon etiladi. Bu jarayon klinikalarda, kasalxonalarda, tub dispanserlarda kuzatiladi. Epidemiologik usulni qo’llash atrof-muhit ifloslanishini insonlarga ta’sirini, ta’sirning hajmini aniqlab, biosfera iflosnaltiruvchilari bilan inson sog’ligi holatini o’rganadi. Epidemiologik usul quyidagilarni o’z ichiga oladi: insonlarni sog’ligini baholash kasaliga qarab o’lim, mehnatga layoqatini yo’qotganlar va nogironlar; kasallikni atrofga tarqalishi, xar xil guruh orasida vaqtincha yashovchilar; rivojlanishi, kasallikni kelib chiqishi va baholanishiga ta’sir etuvchi omillar; kasallikni avj olishini isbotlash, kasallanganlarni davolash. Ijtimoiy izlanishlar va sanitar-statistik usullar shuni beradiki, axoli harakatini baholash, ular orasidagi voqealar (tug’ilish, o’lish, aholi o’sish surati) har xil kasalliklar va jismoniy rivojlanishni o’rganish.

Xilma-xil usullarni qo’llash orqali gigiena tarixi, atrof-muhit omillari va aholi sog’ligi o’rganiladi, normativ xujjatlar qabul qilinadi, gigienik tadbirlar o’tkaziladi. Bularning hammasi aholi sog’ligini saqlashga qaratiladi. Gigienani o’rganish uzoq tarixga borib taqaladi. Qadimgi Gretsiya, Rim, Misr, Xindiston, Xitoy xalqlari orasida sog’liqni saqlash qoidalari mavjud bo’lgan. Bu ular o’tkazadigan tadbirlarda, ovqatlanishlarida, yuqumli kasallik bilan kurashishlarida aks ettirilgan. Ko’proq gigiena Qadimgi Gretsiyada rivojlangan. Ilk bora Gippokrat meditsina borasida bilimlarni umumlashtirgan. (eradan avvalgi 460-377 yillarda). “Xavo, suv, atrof” borasidagi asarida Gippokrat ko’pgina yuqumli kasalliklar haqida, o’tkaziladigan tadbirlar haqida ko’plab ma’lumotlar bergan. Grek yozuvchilaridan faylasuflaridan Platon va Aristotel o’zlarining asarlarida Rippokratning atrof-muhit insorlarga ta’siri g’oyasini ma’qullashadi. Shu bois Gretsiyada inson sog’ligiga, shaxsiy gigiena rioyasiga e’tibor qaratishadi, jismoniy mashqlar, gimnastika o’yinlar, chiniqish, sanitar tadbirlar o’tkazish, to’g’ri ovqatlanish, shaharni chiqindilardan tozalash yo’lga qo’yilgan. Greklardan rimliklarga meros sifatida ko’pgina jihatlar o’tgan. Qadimgi Rimda suv omborlari, cho’milish xavzalari, xammomlar qurilgan bo’lib, ularning faxri hisoblanar edi, lekin hamma ham bulardan foydalan olomas, suv katta soliq evaziga berilar edi. Hozir ham shaharning yodgorligi bo’lib, oqava suvlar saqlanib qolgan, ulardan bog’larni, dalalarni sug’orishda foydalaniladi. O’rta asrlar (VI-XIV) shaxsiy va jamiyat gigienasi rivojlanishiga qaratilgan. Doimiy urushlar, past madaniyat, ong va moddiy darajaning pastligi aholi o’rtasida yuqumli kasalliklarning avj olishiga olib keladi. O’sha davrda o’lat, bod, xolera kasalliklari ko’p tarqalgan bo’lib, ayniqsa XIV asrda o’lat kasalligi “qora o’lim” nomi bilan atalib, ko’pgina insonlarning o’lishiga olib keldi. Gigienaning rivojlanishiga sharq allomalari katta hissa qo’shishganlar, ulardan ayniqsa X-XI asrda yashab o’tgan Abu Ali Ibn Sino (g’arbda uni Avitsena deb

atashgan)dir. U uy-joy gigienasi, kiyim, oziq-ovqat, bolalar tarbiyasi gigienasini fanga kiritib, hozirgi kunda bulardan foydalaniladi. Feodal tuzumining oxiriga kelib ishlab chiqarish sanoati rivojlana boshlandi, mehnat jarayoni yuqumli, tez tarqaluvchan kasalliklarga ahamiyat bermasdan qolmaydi. Bu holat ishlab chiqarish gigienasining rivojlanishiga olib kelladi. Mehnat jarayonida jamoat birlashmalarining tashkil etilishi gigienik tadbirlarning paydo bo’lishiga olib keladi. O’yg’onish davriga kelib (X- XVI asrlar) professional gigienaga katta e’tibor va qiziqish bildirila boshlandi. Bu yo’lda italyan olimi, doktori Ramatstsini (1700) ko’pgina izlanishlar olib borgan. Gigiena XVII-XVIII asrlarga kelib jadal suratlar bilan rivojlana boshladi. Bunga misol qilib, ishlab chiqarish sur’atining o’sishi, shaharlarda ishchilar sonining o’sishi, ularni moddiy ta’minlash, antisanitar xolatda istiqomat qilishini ko’rsatsak bo’ladi va buning oqibatida yuqumli kasalliklar bilan kasallanish xavfi birmuncha oshdi. Gigiena fanining rivojlanishiga o’zining juda katta hissasini qo’shgan nemis olimi Maks Pettenkofer (1818-1901) bo’ladi, u asoschilardan biri hisoblanadi. U gigienaga tadqiqot usulini joriy etib, uning yordami bilan gigiena aniq fanlar sarasiga kirgan. Pettenkofer yuqumli kasalliklarni davolash yo’llarini aniqlagan. U shu bilan birga shaxsiy gigienaga ham katta e’tibor qaratgan. Rossiyada gigiena sezilarli darajada o’z xolicha o’sgan, ko’pgina gigienik tadbirlar Rossiyada G’arbga nisbatan ancha avval rivojlana boshlagan. Misol uchun, suv xavzasi Novgorodda asrda mavjud bo’lgan. Pskovda ko’chalarni tozalash XII asrda yo’lga qo’yilgan. G’arbiy Yevropada bunday usullar 300 yildan keyin paydo bo’lgan. Gigienaning fan sifatida rivojlanishi va o’qitilishi M.YA.Mudrova, A.P.Dobroslavin, F.F.Erisman nomlari bilan bog’liq. O’sha zamon XVIII va XIX asr shifokorlari gigienaga rioya qilishga katta ahamiyat berishgan. N.I.Pirogov shunday degan edi: “Men gigienaga ishonaman. Kelajak meditsina bilan bog’liqdir”. S.P.Botkin ruslar shifokorlar jamiyatining raisi davolashning chuqur

fikrlanishi va sog’lomlashtirilishi borgan sari ommalashishi shart deb hisoblagan, sog’lom bo’lish haqidagi o’y yanada mustahkam bo’lishi shart. Terapevt nomi bilan tanilgan G.A.Zaxarin 1878 yilda o’zining Moskva universitetida so’zlagan nutqida shunday degan ekan. “Gigiena ilojsiz narsalar bilan baxslasha oladi, kasallik haqida bilish va uni davolashdan oldin gigienaga rioya qilish zarurroqdir”. I.P.pavlov yozgan “Kasallikni sababinibilibgina, hozirgi meditsina kelajak meditsinasiga aylangan”. Rus universitetlarida jamoat gigiena kafedralari va meditsina fakultetlari bilan birga gigiena tarixini o’rganish yo’lga qo’yildi Birinchi gigiena kafedrasi A.P.Dobroslavin tomonidan mediko-xirurgiya akademiyasida Peterburgda tashkil etildi. A.P.Dobroslavin Rossiyada birinchilardan bo’lib gigiena tartibini kiritdi, ilmiy-tadqiqot sifatida A.P.Dobroslavinning ishlari kommunal gigiena savollariga oydinlik kiritadi. Unga 2 tomli kitob “Gigiena” va “Jamoat sog’lomlashtirilishi” tegishlidir. 1882 yilda Moskva universitetida yana bir gigiena kafedrasi tashkil etildi. Bu kafedrani F.F.Erisman tashkil etgan bo’lib, bu kafedra gigiena tarixini o’rganish, sanitar amaliyotida va meditsina ish jarayonida birgalikda ishtirok etish bilan shug’ullangan. U birinchilardan bo’lib sanitar stantsiyalar barpo etilishiga asos solgan. Moskvada F.F.Erismanga tegishli ko’pgina mehnat kommunal gigienalari, mehnat gigienalari, bolalar va o’smirlar gigienalari laboratoriyalari mavjud. 1885 yilga kelib A.P.Dobroslavin, F.F.Erisman, A.N.Yakobiy (Qozon), I.P.Skvortsov (Xarkov) tomnidan bir nechta gigiena kafedralari tashkil etildi. V.Levntal (1887 yil. Parij shahri) fikricha aynan Rossiyada gigiena o’quvi boshqa mamlakatlardan ajralib turgan. U ijtimoiy xarakterga ega bo’lib, amaliy sanitar ishlab chiqarish bilan bog’liq edi va sanitar-texnik yo’nalishni yengish bilan ildamlab bordi. Sovet davrida gigienaga katta hissa qo’shgan olimlar: P.V.Xlopin, ko’pgina gigienik usullarni yaratgan, kommunal gigienasi, oziq-ovqat gigienasi, maktab gigienasi, mehnat gigienasi borasida yuz beradigan savollarga javob topgan.

N.A.Semashkova, Z.P.Solovev birinchilardan SSSR da sog’liqni saqlash tashkilotlarini tuzishgan. Kommunal gigiena yo’lida A.N.S ы sin, Z.G.Frenkel, A.N.Morzeev, V.A.Ryazanov tanilishgan. Mehnat gigienasi rivojlanishi yo’lida S.I.Kaplun, V.A.Levitskiy, A.A.Letavet, N.A.Vigdorchik, E.M.Kalan, V.K.Novrotskiy tanilishgan. Oziq-ovqat gigienasi rivojlanishi yo’lida M.N.Shaternikova, I.P.Rezenkova, O.P.Molchanova, A.V.Palladin, K.S.Petrovskiy, A.A.Pokrovskiylar ilmiy izlanishlar olib borishgan va yuz beradigan savollarga javob berishgan. 1992 yilda davlat sanitar xizmati tashkil etilgan bo’lib, ular vaqtinchalik va bo’lajak nazoratlarni amalga oshirishgan. Sanitar tashkilotlar yuridik maqomga ega bo’lishgan. Qo’shma respublikalarda, SSSRda asosiy qonunlar sog’liqni saqlash borasida tuzilgan. Shuningdek sanitar normalarga amal qilish qoidalari kiritilgan va ularga amal qilingan. O’rta Osiyoda gigienaning rivojlanishi arxeologik qazilmalar yordamida O’rta Osiyoda meditsina qadimdan rivojlanganligi aniqlangan. Afrosiyobda qazilma ishlar natijasida topilgan suv xavzalari va kanalizatsiya xuddi Rimdagidagilarga o’xshash bo’lgan. Qazilma yordamida topilgan “Avesto” kitobida diniy urfodatlarga asoslangan gigiena haqida ma’lumotlar berilgan. Meditsina asoslangan xalqlarning yozma manbalar yodgorliklari O’rta Osiyoda feodal tuzumi rivojlanganligi aniqlangan. Shu davrda buyuk allomalarimiz Abu Bakr-ar Roziy va Abu Ali ibn Sino yashab, mehnatlari orqali tanilishgan. Respublikamizda gigienani rivojlanishi ToshMI va boshqa institutlarda tuzilgan gigiena kafedralar bilan bog’liq. O’zbekistondagi boshlang’ich gigienik kafedralar va shu bilan birga O’rta Osiyo kafedralari umumiylashib, bir nom bilan Turkiston Davlat Universiteti tadqiqotlar gigienasi kafedrasi deb nomlangan. Kafedra asoschisi professor bo’lib, 1920-1927 yillar mobaynida boshqargan. Pinegin G.N. chet davlatlar sanitar ishlari bilan ham tanish edi. Masalan: AQSH (1906-1910 y.), Angliya (1910-1912). U shu davlatlardagi suv tozalash, chiqindi yoqish texnologiyalarini o’rganib, London

Universitetida bir muncha shifokorlarning sanitariya aloqador ma’ruzalarini tinglagan. Shu bois G.N.Pinegin boshqaruvchi ostidagi kafedra sanitar-texnikaga yaqin bo’lgan. 1928-1936 yillarda kafedrani boshida dotsent unvoni bilan, keyinchalik professor unvoni bilan tanilgan Bautin S.D.boshqargan. keyinchalik 1937-1941 yillarda kafedrani professor Petrova M.A. boshqargan. Bu davrda ko’pgina yirik va kichik kafedralar rivojlanishi gigienada umumiylashtirilgan. Buyuk urush davrida kafedrani professor Moiseev S.V. boshqargan. 19441966 yillarda professor Babadjanov S.N. boshqargan. U universitetning meditsina fakultetini birinchi bitiruvchilaridan biri bo’lgan. 1963 yilda uning ishtirokida kafedraga alohida radiatsion gigiena bo’limi kiritilgan bo’lib, keyinchalik bu bo’lim “umumiy radiatsion gigiena” nomini olgan. 1967-1977 yillarda kafedrani professor A.Z.Zaxidov boshqargan. 1978-1990 yillarda kafedrani professor N.S.Tadjibaeva, 1990 yil sentyabr oyidan boshlab ToshDavMI bo’linishi bilan “umumiy radiatsion gigiena” kafedrasini Ikkinchi ToshDavMI, avval dotsent unvoniga ega bo’lgan, keyinchalik professor dotsent unvoniga ega bo’lgan Ponomaryova L.A. boshqargan. O’zbekiston Respublikasida gigiena fanining rivojlanishiga ko’pgina olimlar hissa qo’shishgan. Ulardan: A.Z.Zoxidov, S.N.Bobojonov, K.S.Zoirov, T.I.Iskandarov, M.M.Magzumov, R.U.Ubaydullaev, M.T.Toxirov va boshqalardir. A.Z.Zoxidov – olim, ko’p tarmoqli gigienik meditsina, fan nomzodi, professor, meditsina fanlar akademiyasining a’zosi, O’zbekiston va Qoraqalpog’istonda fanga qo’shgan mehnatlari uchun taqdirlangan, xizmat ko’rsatgan inson. U kommunal gigienaning asoschisi hisoblanadi. F.A.Zoxidov fanga oid 120 ilmiy ishlarning ijodkoridir (avtoridir). K.S.Zoirov - professor, shifokor, O’zbekiston va Qoraqalpog’istonda xizmat ko’rsatgan fan arbobi. U fanga oid 230 ilmiy ishlarning avtoridir. 1947 yilda ToshFarMIda mikrobiologiya va gigiena kafedrasi tashkil etilgan. Fan rivojlanishiga gigienik professor A.M.Petrova, N.K.Babaxodjaevlar o’z hissalarini qo’shganlar.

Hozirgi kunda eng dolzarb muammolardan biri inson yashab turgan atrof- muhit muxofazasidir. (xavo, suv, tuproq, aholi turar joylari). Bu muammolarni o’rganishda aholi o’rtasida tadbirlar o’tkaziladi, epidemiologik tushuntirish ishlari olib boriladi. Xalqaro sog’liqni saqlash tashkiloti bayonnomasiga ko’ra, inson patologiyasida ekologik sharoitdagi kasalliklar 25% ni tashkil etadi, ba’zi bir davlat va xududlarda bu ko’rsatkich bir muncha yuqoriroqdir. Tarixiy ma’lumotlarga qaraganda boshqa davlatlarga, jumladan binzning davlatda ham ko’pgiga ma’lumotlar yig’ilganki, ekologik muhitni o’zgarishi inson sog’lig’iga salbiy ta’sir etadi. Aholini gigienik tarbiyalash, aholi o’rtasida qo’llaniladigan tovarlar iste’moligi muxofazalash, asosan maishiy kimyoviy va polimer materiallar yordamida qo’shib ishlab chiqariladigan mahsulotning qay darajada aholi salomatligiga ta’sirini o’rganish asosiy yana bir gigienik masalalaridan biri hisoblanadi. Hozirgi kundagi yana bir muammo inson salomatligiga ta’sir etuvchi komplekslarni normal darajada bo’lishi, kimyoviy va fizik olimlarining atrof- muhitga ta’sirini baholash, gigienik normani past yoki yuqoriligini aniqlash, sifat ko’rsatkichi darajasini ishlab chiqish lozim. Zamonaviy gigienaning asosiy izlanishlari shuni ko’rsatadiki, aholi sanitar- epidemiologiya holatini yaxshilanishi, boshqaruv mexanizmlarini izlanishlari jarayonida optimal holatdagi atrofmuhitni inson sog’lig’iga ta’sirini o’rganish. Keyinchalik bu jarayon shuni talab qiladiki, davlat tizimida ijtimoiy bu yaratilgan usullarni Davlat nazorat markazi boshqaruviostida qo’llash va shu bilan birga atrof-muhitni aholi sog’ligiga ta’sirini baholash va o’rganish. Biotexnologiyaning rivojlanishi, mikrorganizmlar, o’simlik va xayvon xujayralaridan foydalanish bizga ko’pgina savollarga javob beradi, xalq orasida biokatalizatorlarni paydo qilish va qo’llash, sanoatda qimmatli kimyo va nefti kimyoviy jarayonlarida ishlatish, yangi meditsinada, yangi davolash bosqichida diagnostika terapiyada qo’llash ko’pgina aholi o’rtasida paydo bo’ladigan

muammolarni hal etishni ta’minlaydi, atrof-muhit muxofazasi bu usul yordamida to’g’ri yo’lga qo’yiladi. Sanoat gigienasini injener-texnologning ishidagi ahamiyati. Zamonaviy injener-texnolog dori-darmon ishlab chiqarish va yetkazib berishda mutaxassis hisoblanadi. U aholi sog’ligini mustahkamlashga oid o’tkaziladigan tadbirlarda faol qatnashadi. Shu nuqtai nazardan injener-texnologga amaliy sanoat gigienasini a’lo darajada biladi deb yuqori baholab bo’lmaydi. Dori-darmon tayyorlanishi va ularni saqlash jarayonida, kasallar davolovchi jihozlarni, sanitar jihozlarni va boshqa meditsinaga oid tovarlarni gigienik talabga rioya qilgan holda ishlatilishini va saqlanishini qattiq nazorat qilish lozim. Shuning uchun injener-texnolog doridarmon ishlab chiqarilishidagi gigienik normalarni atrof-muhitga ta’sir darajasini bilishi shart. Gigienik va sanitar qoidalari buzilgan holatda qanday kasalliklar ro’y berishini aniq bilishi lozim. Sanitar-epidemiologiya xodimlari bilan kelishilgan holatda injener-texnolog gigienaga bag’ishlanadigan tadbirlar sanasini aniqlashi lozim, mehnat xavfsizligi yopiq inshootlarda qay darajada to’g’ri tuzilganligini aniqlab, baho berishi lozim. Dori-darmon ishlab chiqaruvchi sanoat xodimlari shaxsiy gigiena qoidalarini bilishlari va ularga qat’iyan amal qilishlari shart. Ushbu qoidalar buzilgan holatda dori sifati buziladi, distillangan suv sifati buziladi, ishlab chiqarish jihozlari ishdan chiqadi. Atrofdagilarni ham bu yo’l bilan havo orqali, har xil jihozlar orqali kasalliklarni yuqtirish mumkin. Injener-texnolog doimiy ravishda kasallangan bemorlarni davolovchi shifokorlar bilan, profilaktika shifokorlari bilan aloqada bo’ladi. Bu esa uni meditsina bo’yicha, trof-muhit muhofazasi borasida yuz beradigan savollarga doimiy ravishda javobi bilan tayyor turishini talab etadi. 1.2 Xavfli va zararli ishlab chiqarish omillari ( Davlat standartidan ko’chirmalar) Ushbu standart bilan barcha xavfli va zararli ishlab chiqarish omillari 4 guruhga: fizik, kimyoviy, biologik, psixofiziologik omillarga ajratilgan. Fizik zararli omillarga quyidagilar kiradi:

xarakatdagi mashinalar, mexanizmlar, ishlab chiqarish uskunalarining himoyalanmagan harakatdagi qismlari, tashiladigan tayyorlanmalar, materiallar, buyumlar va boshqa mexanik omillar; ishchi zonadagi qizdiruvchi yoki sovutib yuboradigan mikromuhit, yuqori darajadagi infraqizil nurlanish (metallurgiya sanoatining issiq sexlari, qozonxonalar va h.k.), issiq suv yoki bug’; yuqori yoki past barometrik bosim va uning keskin o’zgarishlari; yuqori shovqin, vibratsiyalar, havoning yoki qattiq yuzalarning infra- va ultramexanik o’zgarishlari; radiodiapazon, sanoat chastotalari elektr magnit maydonlari, statik elektr quvvati elektromagnit tebranishlarining yuqori darajalari; ionlovchi radiatsiyaning (rentgen, gamma-, korpuskulyar nurlanish) yuqori darajalari; ish joylarining kam yoki ortiqcha yoritilishi, past kontrastlilik, yuqori yorug’lik, uning ko’zni qamashtiruvchi ta'siri, yorug’likning notekisligi, pulsatsiyasi, stroboskopik samara; havo changlanishining yuqoriligi, yunuvchan, portlovchi gazlar (konlardagi metan). Kimyoviy xavfli va zararli ishlab chiqarish omillari guruhi quyidagilarni o’z ichiga oladi: organizmga ta'sir xarakteri bo’yicha: qo’zg’atuvchi, umumiy toksik, sensibilizatsiyalovchi, kantserogen, mutagen, teratogen; organizmga tushishi yo’llari bo’yicha: nafas olish yo’llari orqali, ovqat hazm qilish tizimi orqali, teri orqali (kimyoviy kuyishlar); ta'sirning tropligi bo’yicha: pnevmotrop, neyrotrop, gepatotrop, gematotrop, nefrotrop, dermatrop, politrop; toksiklik darajasi bo’yicha: alohida yuqori toksik (havodagi PDK ( 0,1 mg/m3), yuqori toksik (PDK 0,1-1,0 mg/m3), o’rtacha toksik (PDK 1,0-10,0 mg/m3), kam toksik (PDK 10,0 mg/m3). Biologik xavfli va zararli ishlab chiqarish omillari guruhiga ishlovchilarda kasallanish, jarohatlanishni keltirib chiqaruvchi biologik ob'ektlar kiradi: zoonoz bakteriyali, virusli, zamburug’li infektsiyalar (kuydirgi, og’sim, qurutish, tulyaremiya), invaziyalar, allergik kasalliklar (hayvon va o’simlik changidan) va h.k.; o’simlik va hayvon zaharlari (masalan, ilon tutuvchilarda) va h.k.; - biologik ishlab chiqarish ob'ektlari: antibiotiklar, oqsil-vitamin kontsentratlari, o’sish stimulyatorlari, biologik faol moddalar va h.k. Psixofiziologik ishlab chiqarish zararli omillari guruhiga quyidagilar kiradi:

jismoniy zo’riqishlar: statik (og’ir yuklarni ushlab turish); dinamik (og’ir yuklarni ko’tarish va tashish, uning jadalligi); gipodinamiya, tananing majburiy ushlab turiladigan holati, alohida a'zolarning zo’riqib ishlashi; ortiqcha asab-ruhiy zo’riqishlar: aqliy zo’riqish, e'tiborning, analizatorlarning haddan tashqari zo’riqishi, ishlab chiqarish jarayonlarining, axborotning xaddan tashqari jadal o’zgarishi, bir maromda uzoq davom etadigan ish, ruxiy-emotsional zo’riqish (masalan, boshliq-xodim munosabatlari). Energiya sarfi xarakteri va darajasiga qarab jismoniy mehnat og’irlik va jadallik bo’yicha, aqliy faoliyat, operatorlik mehnati esa – keskinligi bo’yicha xarakterlanadi. 12.1.005-88 “Ishchi zona havosiga umumiy sanitar-gigienik talablar” davlat standartiga muvofiq, jismoniy mehnat engil (energiya sarfi 150 kkal/s gacha), o’rtacha og’irlikdagi (150 - 200 kkal/s), og’ir (200 - 250 kkal/s), o’ta og’ir (250 kkal/s) toifaga ajratiladi. Aqliy mehnat, operatorlik mehnati keskinligi bo’yicha: keskin bo’lmagan, keskinligi past, keskin, juda keskin mehnatga ajratiladi. Sanab o’tilgan ishlab chiqarish zararli omillariga muvofiq, Sog’liqni saqlash vazirligi, Aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining 1995 yil 2 fevraldagi 23/36/9-sonli buyrug’i bilan “Kasb kasalliklari ro’yxati va uni qo’llash bo’yicha Yo’riqnoma” tasdiqlangan. Ro’yxatga faqat noqulay ishlab chiqarish omillari ta'sirida kelib chiqqan kasb kasalliklari, ularning yaqin va uzoq vaqtdagi oqibatlari, shuningdek kasbiy zararlarning kasbga oid bo’lmagan asoratlariga (masalan, arterial gipertoniya – vibratsiyadan) bog’liq kasalliklar kiritilgan. O’tkir va surunkali kasb kasalliklari va zaharlanishlarini farqlash mumkin. O’tkir kasb kasalligi (intoksikatsiya) to’satdan, ishchi zonasi havosidagi kimyoviy moddalarning, boshqa zararli omillarning nisbatan yuqori kontsentratsiyalari, darajalari va dozalari bir marta ta'sir qilgandan so’ng (faqat bir ishchi smenasi davomida) yuzaga keladi.

Surunkali kasb kasalliklari zararli ishlab chiqarish omillarining yuqori bo’lmagan (ammo PDK, PDU, PDDdan ortiq bo’lgan) kontsentratsiyalari, darajalari, dozalarining davomli ta'siri oqibatida yuzaga keladi. Tasdiqlangan “Ro’yxat”ga muvofiq, kasb kasalliklari 7 guruhga ajratiladi: Kimyoviy omillar ta'sirida yuzaga keladigan kasalliklar: ta'siri turli troplikka ega o’tkir, surunkali intoksikatsiyalar (neyro-, gemo-, gepato-, nefro-, politrop, dermatrop, allergik va h.k.); Sanoat aerozollari ta'sirida yuzaga kelgan kasalliklar: pnevmokoniozlar, changli bronxitlar, rinofaringolaringitlar, allergiyalar; Fizik omillar ta'siri bilan bog’liq kasalliklar: ionlovchi nurlanishlar (o’tkir, surunkali nur kasalligi, mahalliy nurli shikastlanishlar, ularning uzoq vatli oqibatlari – xavfli o’smalar); ionsiz nurlanishlar (lazerli, ultrabinafsha, infraqizil); dekompression – kesson kasalligi; o’tkir, surunkali issiq urishi, shovqin, vibratsion kasallik va h.k.; Alohida a'zolar va tizimlarning ortiqcha zo’riqishi va ortiqcha keskinlikda ishlashi bilan bog’liq kasalliklar: koordinatorli nevrozlar (sut sog’uvchilarda, skripkachilarda, linotipistlarda), radikulitlar, tendovaginitlar, artrozlar, bursitlar, tromboflebitlar; qo’shiqchilar, o’qituvchilardagi laringitlar, kuchayib boruvchi uzoqni yaxshi ko’rolmaslik va b.; Biologik omillar ta'siriga bog’liq kasalliklar: chorvadorlar, veterinar, infektsionistlar, baklaboratoriyalar laborantlari va boshqalarda infektsion va parazitar kasalliklar; Allergik kasalliklar: kon'yunktivitlar, rinitlar, bronxial astma, dermatitlar, ekzemalar, eshak emi va h.k., ular o’simlik yoki hayvonlarga xos qo’zg’atuvchilar bilan ishlaganda yuzaga keladi; Yangi hosil bo’lgan o’smalar – kelib chiqishi fizik (ionlovchi nurlanishlar, ultrabinafsha radiatsiya) va kimyoviy (3, 4-benzpiren, smolalar va h.k.) tabiatga ega kontserogenlar bilan ishlaganda yuzaga kelgan xavfli o’smalar. Sanab o’tilgan zararli ishlab chiqarish omillari, ular keltirib chiqarishi mumkin bo’lgan kasb kasalliklari va zaharlanishlarni hisobga olib, mehnat

gigienasi bo’yicha shifokormutaxassislar, profpatologlar, sanoat korxonalari, davolash-profilaktika muassalari tibbiy sanitar qismlarining boshqa mutaxassislari oldida turgan vazifalar: ishlab chiqarish muhitining, texnologik jarayonlarning zararli omillarini, ularning gigienik normativlarga muvofiqligini o’rganish; ishlab chiqarish muhiti (texnologik jarayon, ishchi zonasining havo muhiti, xom ashyo, yarim fabrikatlar, tayyor mahsulot, ishlab chiqarishning qo’shimcha mahsulotlari, chiqinldilari va ajratmalari) turli zararliklarining organizmga ta'sirini o’rganish; ishlovchilar sog’lig’i, ularning umumiy va kasbiy kasallanishi holatini o’rganish; kasb kasalliklari, zaharlanishlarni tashxislash va davolash, ishlovchilarning dispanser, sanatorkurort ta'minoti, tibbiy-ijtimoiy ekspert komissiyalari (TIEK), tibbiy- nazorat komissiyalari (TNK), tibbiy-mehnat ekspert komissiyalari (TMEK) va h.k., kasbiy patalogiyalarni ekspertiza qilish, nogironlikni belgilash komissiyalari ishida qatnashishdan iborat. Profilaktik tibbiy tadbirlar quyidagilarni o’z ichiga olishi zarur: mehnat shartlarini sog’lomlashtirishning muhandislik-texnik vositalarini (ventilyatsiya, germetizatsiya, avtomatlashtirish, mexanizatsiya, masofali boshqarish va h.k.) ishlab chiqishda ishtirok etish; gigienik normativlar, boshqa sanitar qonunchilikni ilmiy ishlab chiqish; mehnatni ilmiy tashkil qilish (3.1-3.7- ilovalarga qaralsin); oldini oluvchi va joriy sanitar nazorat; mehnat jamoasi o’rtasida sanitar-ta'lim va profilaktik ishlar (sanitariya qoidalariga, xavfsizlik texnikasi qoidalariga, maxsus kiyimdan foydalanishga, individual himoya vositalaridan foydalanishga, davolash-profilaktika ovqatlanishiga, suyuqlik ichish rejimiga o’rgatish). Ishlab chiqarish muhiti va mehnat sharoitlarining noqulay omillari (mikroiqlim, shovqin, vibratsiyalar, tabiiy va sun'iy yorug’lik, elektromagnit nurlanishlar va h.k.)ni o’lchash usullari va vositalarini talabalar tegishli gigiena kurslarida o’rgangan, shuning uchun ushbu mashhulotda ular faqat tilga olib o’tiladi. Atrof-muhit omillarining organizmga va sog’liqqa ta'sirini o’rganish usullari va ko’rsatkichlarini talabalar oldingi gigiena kurslarida, fiziologiya, patologik

fiziologiya, biokimyo kurslarida, klinik kafedralarda o’rgangan, shuning uchun bu mashhulotda ular faqat sanab o’tiladi. Tana, nafas olish, ko’rish, eshitish a'zolarini individual himoya qilish vositalari “Shaxsiy gigiena” bo’limida ko’riladi. Ish joylarida eng chegaraviy yo’l qo’yiladigan shovqin darajalari shovqin va vibratsiyani aniqlash va gigienik baholash metodikasi bo’yicha mashg’ulotlar materiallarida keltirilgan .1.2- rasm GIGIENIK TEKSHIRISHLARDA ISHLATILADIGAN ASBOBLAR 1.3 -rasm

1.4- rasm 1.5- rasm

1.6.-rasm

1.7-.rasm 1.8.-rasm 1. 9-.rasm

1.10 - rasm 1.3 To’g’ri ishlab chiqarish qoidalari(GMP). Yevropa birlashmasida dori-darmonlar boshqaruv hududi, qaysiki qoidalarni bajarish uchun ishlab chiqariladi “The Rules Governing Medicinal Products in the European Community” (qoida, Yevropa Birlashmasida dori-darmonlarni bir maromda ushlab turilishi). 1989 yildan boshlab qoidalar alohida tom ( vo/u mes) sifatida ishlab chiqarilmoqda. Hozirgi kunda to’qqizta asosiy tomlar mavjud bo’lib, davr talabiga ko’ra tez-tez tekshirilib va o’zgartirilib turiladi.1.11 rasm

Dori-darmon ishlab chiqarilishida asosiy manbalar – formatsevtikada yuqori sifatni yaratishga, ishlab chiqarish hajmini nazoratda ushlab turishga, amaliyotning talabiga qaratilgan. Talablar IV tomda o’krsatilgan “Qoidalar...” nomi ostida “Dori-darmonlar ishlab chiqarish amaliyotiga tegishli bo’lib, to Goo manufacturing practice for medicinal products” (“Amaliy ishlab chiqarishda dori- darmonlarning boshqaruvi”). “To’g’ri ishlab chiqarishning qoidasi” (GMP). “Qoida...” asosiy sistema bo’g’ini bo’lib, u ishlab chiqarishning samaradorligini, sifatini, garantiyasini xujjatlar asosida nazorat qiladi. “Qoida...” ishlab chiqarishda kam xatoga yo’l qo’yilishini nazorat qiladi, tayyor mahsulotning sifatini aniqlaydi. Asosan 2 turdagi xatolar ko’p uchraydi: 1 – kesib o’tilgan kon tamikatsiya 2 – aralashib yoki adashib ketilgan tayyor mahsulot “Qoida...” oldini olib: talab etilgan tayyor mahsulotni tayyorlanish va tasdiqlash jarayonida nazorat qilishni aniq reglamentini berish; har bir bosqichda taftish o’tkazish “qaysiki tayyor mahsulotning sifatini o’zgarishiga ta’sir etishi; ishlab chiqarish quyidagi sharoitlar: yopiq inshootlar, jixozlar, xizmatlar, ta’minot, qadoqlanuvchi va nomlanuvchi materiallar bilan, tashish va yetkazib mashinalari bilan kafolatlanishi shart; har bir tayyor mahsulotda ishlatish tartibi va reglamenti yozilishi shart;

texnologik jarayonni olib boruvchi shaxsning o’qitilishi lozim; mahsulot har bir bosqichda tekshirilib, tayyor bo’lgandan keyin sifati va soni talabga javob berishi lozim. Har bir kamchiligi aniqlanib, o’rganilishi lozim; mahsulot ishlab chiqarilishi va saqlanishi jarayonini qayd etib boriladigan xujjatlar saqlanishi shart, realizatsiya qilinadigan mahsulotlarni joyiga va shikastsiz yetib borishini nazorat qilib qayd etiladigan xujjatlar ham saqlanishi lozim; tayyor mahsulotlar saqlanishida va joyiga yetib borishida shikast yetkazilmay borishini nazorat qilish. Dori-darmonlar sotilgan yoki yetkazib berilgan taqdirda sifati buzilmaganligini nazorat qilish. Inshootni toza va ozoda saqlash injenerdan mas’uliyatni talab qiladi. Xonani ozodalikda saqlash jiddiy yondashuvni talab qiladi. Inshootni toza va ozoda saqlash bir muncha qoidalarni o’z ichiga oladi: ta’minlash qoidalari bilan ta’minlash; tozalik, qurilish, praktlash, attestatsiya, ekspluatatsiya. Ishlab chiqarishda kerak bo’ladigan mahsulotlarni to’g’ri tanlash, jixozlarni to’g’ri qo’llashni, ishlatish tartibini bilish lozim. Ishlab chiqarish binosini har bir bosqichda toza va ozoda saqlash lozim. Xonani toza saqlashda quyidagi qoidalarga amal qilish lozim: 1. Tozalikni bosqichma-bosqich amalga oshirish. Tozalik xududishlanmasini ishlab chiqish. 2. Xavo yo’nalishini to’g’ri taqsimlash. 3. Ventilyatsiya va konditsioner bilan ta’minlash. 4. Xavo tozalanishini yo’lga qo’yish. Xavoni filtratsiya qilish. 5. Xavo bosimini nazorat qilish. 6. Foydalaniladigan material va jixozlarning to’g’ri qo’llanilish ishlanmasini ishlab chiqish. “Tozalik protokol”i asosida qurilish va montaj ishlarini olib borish. 7. Xona muvozanatini nazorat qilish: mikroorganizmlar kontsentratsiyasi, xavoning to’g’ri va aniq yo’naltirilganligi, bosimni tushib ketishini. 8. Toza xonadan to’g’ri foydalanish, kiyimga, tozalik tartibiga, dezinfektsiyani to’g’ri va vaqtida o’tkazilishiga e’tibor berish.

9. Mas’ul shaxsni shaxsiy gigienani bilishga, unga rioya qilishga va qolganlarga ham o’rgatishiga yo’naltirish. 10.Paydo bo’lish bosqichida eng toza bino attestatsiyasini o’tkazish. Toza xonalar xududlarini bo’linishi printsipi. Bo’linish printsipi tanlashda, avvalo nimani himoya qilishni aniqlab olish zarur: A) atrof-muhitdan shaxs ta’minoti jarayoni; B) jarayondan shaxs ta’minoti; V) jarayon va shaxs ta’minoti. Ishlab chiqarishda jismoniy va germetik hududlarni aniqlash: atrof-muhit jarayonidan shaxsga shaxsdan atrof-muhit jarayoniga Ishlab chiqarishda himoya texnikasidan foydalanish juda muhim shaxsdan atrof- muhitga. Bunda uch printsipga amal qilinadi: - atrofdagi binolarga nisbatan tozalikni to’g’ri yo’lga qo’yib statistik bosimni ushlab turish - xavo oqimini tozaligini ta’minlash - turli xududlarda jismoniy bo’limlarni qo’llash. Bosimni tushib ketishini to’xtatish printsipi Toza xonalarda bosim yuqori bo’lishi bilan xavo aylanib, eshik orqali chiqib ketishi. Buning uchun atrofdagi binolarda toza xavo bo’lishi yoki xavoni aylantiruvchi yuqori darajadagi vosita bo’lishi zarur Xavoning orqaga qaytishi tezligi 0,2 m/s bo’lishi lozim. Bu xavo aylanish printsipi toza xududdan kamrok toza xududga yo’naltiriladi. Bu metoddan foydalanishda jismoniy ofatlar, issiqlik va ifloslanish tizimi, tusiqlarning joylashuvi ahamiyatli. Bu printsipga amal qilishda bosimning tushib ketishini yuqori xavo bosimni inobatga olish kerak. Bu printsipdan bir yo’nalishga yo’naltirilgan xududlar foydalanishadi. Fizikaviy bo’linish printsipidan foydalanish, iflos xududdan tozaroq va toza xudud orasida to’siq paydo qilish. Zarali vositalar bilan ishlovchilar xavo bosimi bilan ta’minlanishi shart.

Bino ichidagi qarshi bosim hosil qilish uchun toza binoda to’g’ri ish olib borish zarur. Xavoni toza saqlash uchun xavo shlyuzlari germetikqatlamdan foydalaniladi. Bunda tozalash texnologiyasidan foydalaniladi, kimyoviy elementlardan to’g’ri foydalaniladi. Asosiy tushunchalar toza bino yoki toza xona xavosi kontsentratsiyalangan, mikrorganizmlar me’yorlangan bo’lishi lozim. Birlik so’zi ostida suyuq, ko’p fazali ob’ekt yoki 0,005-100 mkm hajmdagi mikroorganizmlar tushiniladi. Toza xona birligi 0,1 dan 50 mkm xajmda bo’lishi lozim. Toza binoning omil kaliti bo’lib, sanoqli kontsentratsiyadir. Xavo xajmi oshishi va kamayishi (0,1;0,3; 0,5 mkm) bir xajmda o’lchanadi, bu bilan ular boshqa oddiy binolardan farq qilib, boshqa binolarda xavo ifloslanishi umumiy xajmda o’lchanadi. Bu bilan xona tozaligi jixozlar tozaligiga bo’lgan talab ko’rsatkichlar orqali o’lchanadi. Toza bino asosiy qismi sinfdir. Toza binoning sinfi malakali qism orqali tavsiflanib, 1m3 xavoning eng maksimal darajadagi aerozol birlikni aniqlashda qo’llaniladi. Toza bino bir yoki bir nechta toza xududlarni o’z ichiga oladi. Toza bino toza bo’lmasligi ham mumkin. Toza binolar kerakli sharoit bilan tuzilishi mumkin: shkafli, yopiq, tozalovchi bo’lishi lozim. Toza binolarni 2 ta katta guruhga bo’lish mumkin: bir yo’nalishli xavo oqimi yo’naltirilmagan xavo oqimi Bir yo’nalishli xavo oqimi ko’tarilib, bir maromdagi tezlikda parallel chiziqlar orqali toza bino bo’ylab xarakatlanadi. Amalda bir yo’nalishli xavo oqimini laminar oqim deb nomlashadi. Bir yo’nalishga yo’naltirilmagan xavo oqimi turbulent oqim deb nomlanadi. Xalqaro birlashtirish toza binolarda. Xalqaro birlashtirish tashkiloti – International Organization for Standardizatin (ISO) toza binolarga bir qator birliklarni ishlab chiqqan. Bu birliklarni butun dunyo ekspertlari ishlab chiqishadi. Birlik ISO 14644-1 Xalqaro birlik tashkiloti toza binolarda standartlash ishlanmasi ishlab chiqqan. Ular o’z ichiga kerakli va dolzarb savollarni olishadi:

proektlash, sinash, ekspluatatsiya, toza xonalar ozodaligini saqlash. Bu qismning 1-xujjati standart ISO 14644-1 bo’lib, “Xona tozali darajasi” deb nomlangan. U 1999 yil omma e’tboriga xavola etilgan. U o’z ichiga xona tozaligini o’rganish qoidalarini olgan. 1-bob. Xona tozaligi darajasi. Bu bobda ISO tomonidan tuzilgan xona tozaligini aerozol qismini aniqlashda test usuli bilan aniqlash. Proektlash davomida, aniq mo’ljallash, toza binolardan foydalanish va boshqarish, aerozol qismlarini qabul qilish bilan birga yana bir qancha omillar bilan izoxlanadi. Bu omillar boshqa boblarda ko’rib chiqiladi. Diapazon. Aniq maqsadni malakalashtirishda populyatsiya birligi qilib 0,1 mkm dan 5 mkm gacha diapazon tanlanadi. Kontsentratsiya birliklar taqsimlanayotganda diapazon xajmini o’zgartirib bo’lmaydi. Aniqlash. Gleanroom – toza bino. Bino- aerozol birliklarboshqariladigan, bino ichidagi o’zgarishlar, kiritma va ushlab qolish birikmalari (xarorat, namlik) o’zgartirilib turiladi. Bunday xudud ochiq yoki yopiq bo’lishi mumkin, toza bino ichida bo’lishi mumkin emas. Xona xavosi tozaligi kontsentratsiya birligi yordamida toza bino yoki toza xudud ichida quyidagicha aniqlanadi: As-built (qurilgan) – bino tozaligi hech qanday texnologiya, material, shaxs yordamida amalga oshirilishi. As-rest (kiritish) – bu xolat bino tozaligi tugatilishi, jixozlar o’rnatilishi, oluvchi va sotuvchi o’rtasidagi taqsimot bilan izoxlanadi. Operational (ishlatish) – bu xolat bino tozaligi talabga javob berishi, jixozlarning, materiallarning ko’pligi shaxs javobgarligi bilan izoxlanadi: ISO klassifikatsiya quyida tenglama orqali izoxlanadi: Cn= 10N x [0,1/D]2_08 Cn- yuqori kontsentratsiyaga yo’l qo’yilishi (1m3 xavoda), ahamiyati Cn 3ta yaqin raqamni bir butun qilib olish. N – ISO sinfi. 9 dan oshmaydi, eng kichik intervali 0.1 N D – ko’riladigan birlik hajmi mkm da : 0.1 – o’zgarmas hajmi

Tenglama yordamida aerozol birlikning yuqori darajadagi kontsentratsiyasini aniqlash mumkin. Har bir sinfning kontsentratsiya birligi hajmi mavjud. 3.3 jadvalida ISO 14644-1 sinflari, toza binlarida aerozol kontsentratsiya birliklari aniqlanadi. Bu taqsimlash FS 209 taqsimlash orqali amalga oshiriladi. Kontsentratsiya birligi 1m3 bo’lsa ISO standarti 35.2 ga bo’linsa 1 fut kontsentratsiya paydo bo’ladi. FS 209 3.3 jadvalida 0.5 mkm ustunida to’g’ri keladigan sinf keltirilgan. Sinf 5 ISO ekvivalent sinflar 100 yoki M 3.5 FS 209 bo’yicha. Bino ichidagi xavo tozaligi quyidagi ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. Klassifikatsion raqam N bino tozaligi xolati yoki yo’l qo’yiladigan kontsentratsiya birliklari. Moslashuvni isboti Moslashuvni talab bilan xona tozaligi bo’yicha mos kelishi. Test o’tkazish yo’li orqali tekshiriladi. 3.3 jadval toza bino va toza xududlar klassifikatsiyasi ISO bo’yicha Sinf ISO bo’yicha Kontsentratsiya birligi yo’l qo’yilishi (birlik /m3 xavo), hajmi teng yoki ko’tarilib boriladi jadvalda 1.1.- jadval > 0,1 mkm > 0,2mkm > 0,3mkm > 0,5mkm > 1 mkm >5.0m km ISO 1 10 2 ISO 2 100 24 10 4 ISO 3 1 000 237 102 35 8 ISO 4 10 000 2 370 1 020 352 83 ISO 5 100 000 23 700 10 200 3 520 832 29 ISO 6 1 000 000 237 000 102 000 35 200 8 320 293 14644-1 ISO 7 352 000 83 200 2 930 ISO 8 3 520 000 832 000 29 300 ISO 9 35 200 000 8 320 000 293 000

Jadval 3.4 Sinflarning moslashuvi va ISO 14644 -1 Sinf ISO Sinf 4 14644-1 Sinf 3 Sinf 5 Sinf 6 Sinf 7 Sinf 8 Sinf Sinf Sinf Sinf Sinf Sinf Sinf FS 1 10 100 1 000 10 000 100 000 Bo’sh binoda past kontsentratsiyali aerozol birliklarini aniqlash, havoga moslashuvi sifatini aniqlash bilan. Agar binoda ishlab turgan jixozlar bo’lsa, tabiiyki kontsentratsiya yuqori bosimda bo’ladi. Demak, yuqori kontsentratsiya texnologik jarayon vaqtida yuqori bo’ladi. Shuning uchun sinf toza binoda muntazam ravishda almashtirilib turiladi. Toza binolar farmatsevtik ishlab chiqarishning klassifikatsiyasi. Farmatsevtik dori-darmonlar ishlab chiqarish korxonalari toza saqlanishi uchun kerakli xujjatlar mavjud. Eng taniqlilari Yevropa ittifoqi va AQSH tomonidan qabul qilingan. Yevropa ittifoqida 1997 yil eng kerakli va yangi farmatsevtik xujjat qabul qilingan. (Good Manufacturing Practice). Yevropa ittifoqida medik yo’llanma maxsulot reglamenti qoidalari 4 Tom ishlab chiqarish amaliyoti – veterinar va meditsina yo’llanmasi mahsuloti. Odatda Yevropa ittifoqi boshqaruvini amaliyot ishlab chiqarishi - Guide to Good Manufacturing Practice (FUGGMP). U ommalashgan har xil tillarda YES steril dorilar boshqaruvi, aseptik texnologiyalar ishlab chiqarilishi.Bu xujjat ishlanmasi oziq-ovqat, dorilar ishlab chiqarish boshqaruvi tomonidan ishlab chiqalgan - Food and Prug Administration (FDA) AQSH va 1987 yilda omma e’tiboriga havola etilgan FDA 2 xil xududni taqdim etadi, sifatli dori-darmonlar ishlab chiqarish yo’lida bu “mavxum xudud” va “nazorat xudud”. FDA xujjatlar “mavxum xudud”ning quyidagi aniqliklarini kiritadi. Bu xududda sterillangan tayyor hajmi, konteyner va yopqichlar atrof-muhit bilan moslashtiriladi. Jarayonlar shu xudda amalga oshiriladi.

“Nazorat hududi” quyidagi aniqlanadi. Hudud atrof-muhitni nazoart qiladi, tayyorgarlik hududi sterillanmagan mahsulotlarni, aralashtirilmagan komponentlar joyi, dori ishlab chiqarish jixozlari, konteynerlar va qadoqlarning yuvilishini, atrof-muhitni bog’liqligini o’z ichiga oladi. FDA xujjatida hududlar xavo muhitidagi talab quyidagi hududlarda keltirilgan : Mavhum hudud. FDA boshqaruvi quyidagi ma’lumotlarni izohlaydi: Havo sterillangan konteynerlarga, qadoqlarga, yopqichlariga yaqin, ukuporka nuqtayi nazardan olib qaralganda aerozol ifloslashining omili hisoblanadi. Agar 1 kub fut xavo 100 birlik 0,5 va mikron (sinf 100) saqlasa, o’lcham oralig’ida 1 fut ish joyidan undan ham yuqori bosim bo’lishi mumkin. Boshqarma tan oladiki, dorilar qadoqlanish jarayonida kuchli changlanish tabiatda tarqalgan mahsulot sifatini o’zgarishiga ta’sir qimaydi. Havoni ifloslanishini o’lchash 1 fut oraliqlikda “ifloslanish ko’rinishi” birligi havo ifloslanishiga, mahsulot sifatiga ta’sir etadi. Bunday xolatlarda havoning ifloslanishi darajasini mahsulotga ta’siri o’rganiladi. Xavo ishlab chiqarishga muhit orqali NERA – filtr yordamida tezlik bilan ta’sir etadi. Xavo tezligi 90 fut 1 minutda, bundan ham kuchli tezlik kerak bo’lishi mumkin. Xavo shu bilan birga yuqori mikrobiologik sifatga ega bo’lishi kerak. Xavo tarkibi 1 KHBv 10 kub fut bo’lishi kerak. Nazorat hududi. FDA boshqaruvi quyidagi ma’lumotlarni izohlaydi: Nazorat hududida xavo nuqtai nazardan olganda mexanik ifloslanish, ish jarayonida 1 kub fut xavoda 100 000 qismi o’lchami 0,5 mikron (100 000 sinf) sifatida bog’lanadi. Nuqtai nazardan mikrobiologik sifat 25 KOE 10 kub.fut xavo tarkibida mavjud. Xavo sifatini me’yorida ushlab turish uchun xavo oqimini normallashtirilishini nazorat qiilsh lozim. Har 20 soatda xavo almashtirilib turilishi kerak. Eshiklar

ochilib yopilganda tashqi xavo oqimi bilan kirib keladigan ifloslanishlarni kamaytirish lozim.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. K. SH. Baltaeva, SH. T. Iskandarova, N. S. Tadjibaeva, M. I. Xasanova. Sanoat gigienasi va sanitariyasi. Farmatsevtika va tibbiyot oliy o’quv yurtlari talabalari uchun darslik. - T., 2010 y. 2. Nurmuhamedova M. X., Nazarova X. A. Gigiena. Toshkent, 2007 y. 3. Uayt V. “Технология чистыхпомещеный” – M. Klinrum, 2002y. 4. A. E. Fedotov. “Чистыe пoмeщeния” - M. ASINKOM, 2003y. 5. Dade W. Moeller. Environmental Health. Third Edition. London, England. 2005. 652 pag 6. A.M.Bolshakov, I. M. Novikova Umumiy gigiena. Farmatsevtika oliy yurtlari talabalari uchun darslik. 2 chi nashri. – M.: Meditsina, 2002 y. 7. Bolshakov A. M. Umumiy gigienadan laboratoriya mashg’ulotlari uchun o’quv qo’llanma. M . Meditsina , 2003. 8. SH.T. Iskandarova, K.SH.Baltaeva, M.I. Xasanova, D. SH. Ziyaviddinova Umumiy gigienadan amaliy mashg’ulotlar. O’quv qo’llanma T 2011 y. 9. Solixodjaev S. S. Gigiena. Toshkent, 1992 y. 10. O’zbekiston Respublikasida farmatsevtik faoliyat. Huquqiy me’yoriy xujjatlar va ma’lumotlar majmuasi prof. f. f. d. Yunusxodjaev A. N tahririyoti ostida -1 tom T. 2001, 2 tom T. 2001, 3 tom T. 2003 .

O'xshashlar

Kolloid kimyo fanining maqsadi va vazifasi, rivojlanish tarixi

Tabiiy birikmalar kimyosining maqsadi va vazifalari. Geterohalqali birikmalar

Biosfera va ekologiya tushunchalarini shakllantrish metodikasi

Molekulyar spektroskopiya fani va uning rivojlanish tarixi. Energetik sathlar

Tabiiy birikmalar kimyosi fanining maqsadi va vazifalari o’simlik polifenol moddalari