Polimerlarning kimyoviy xossalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

107 KB

Ko'chirib olish

Polimerlarning kimyoviy xossalari Polimerlarning kimyoviy o’zgarishlari turli kimyoviy reaksiyalarni o’z ichiga olib, uning natijasida makromolekulaning kimyoviy tuzilishi, tarkibi va polimerlanish darajasi o’zgaradi. Polimerlarning kimyoviy o’zgarishlarini maqsadga muvofiq o’tkazish yangi xossali makromolekulyar birikmalar sinfini yaratishga imkon beradi. Polimerlarning kimyoviy o’zgarish reaksiyasi uch xil yo’nalishda boradi: 1) polimerlanish darajasi o’zgarmasdan ko’zatiladigan reaksiyalar – polimeranalogik o’zgarishlar va ichki molekulyar reaksiyalar; 2) polimerlanish darajasi ortishi bilan boradigan reaksiyalar – choklanish, payvand va blok – polimerlanish; 3) polimerlanish darajasi kamayishi bilan boradigan reaksiyalar – destruksiyalanish. Polimer funksional guruhlarining reaksiyaga kirishish qobiliyati bilan quyimolekulyar birikmalarning reaksiyaga kirishish qobiliyati orasida tabiatan hech qanday farqi yo’q. Flori prinsipiga muvofiq, polimerlarning reaksiyaga kirishish qobiliyati ularning molekulyar massasiga bog’liq emas. Bu prinsipga binoan karboksil va gidroksil guruhlarning reaksiyaga kirishish tezligi polimer zanjirining o’lchamiga bog’liq emas. Masalan, polivinilpirralidon va uning quyimolekulyar analogi N – izopropil – γ – valerolaktamning ishqoriy gidrolizi (xalqaning ochilishi) bir xil tezlik bilan borib, hatto reaksiyalarning faollanish energiyalarining qiymatlari ham bir – biriga yaqin. NaOH NaOH - CH 2 –CH – CH 2 –CH- ----→ -CH 2 –CH–CH 2 –CH- CH 3 –CH–CH 3 --→ CH 3 –CH–CH 3 | | | | | |

$N N NH NH N NH | | | | | | / \ / \ (CH 2 ) 3 (CH 2 ) 3 / \ CH 3 - CH H 2 C C=O H 2 C C=O | | CH 3 -HC C=O (CH 2 ) 2 | | | | COOH COOH | | COOH H 2 C __ CH 2 H 2 C__ CH 2 H 2 C __ CH 2 Xuddi shuningdek, polivinilasetat va vinilasetatning gidrolizlanish tezlik konstantalari ham bir xil qiymatga ega. Polimer molekulasidagi funksional guruhlarning xuddi quyimoekulyar birikma guruhidek reaksiyaga kirishish qobilyatini ta’minlash uchun quyidagi shartlarni bajarish kerak; 1) reaksiya gomogen sharoitda, ya’ni hamma: olingan oraliq va hosil bo`lgan mahsulotlar shu muhitda erishi; 2)reaksiyada bir xil funksional guruhlar qatnashib,olingan mahsulotlar o`lchami kichik va harakatchan bo`lishi; 3) quyi molekulyar analog iloji boricha polimer zvenosiga o`xshash bo`lishi kerak. Polimerlarning kimyoviy xossalarining o`ziga xosligi Yuqorida polimerlarning kimyoviy reaksiyalari tabiati jihatidan quyimolekulyar birikmalar reaksiyasidan keskin farq qilmasligini ko`rdik. Ammo makromalekulaning katta o`lchami va uning polifunksiyonalligi polimerlarning kimyoviy reaksiyalariga faqat polimerga xos bo`lgan qator xususiyatlarni kiritadi. Avvalo, polimer zanjiridagi funksional guruhlar reaksiyasi oxirigacha bormaydi.$

Bu makromolekuladagi sterik noqulaylik tufayli yuz beradi. Masalan, polivinil spirti va etil spirti etirifikasiyasini o`rganish (PVS) makro- molekulasida to`la o`zgarish amalga oshmasligini ko`rsatadi. Quyimolekulyar birikma – etil spirtida etirifikasiya reaksiyasi to’liq bormasa, biz reaksion aralashmada spirt, kislota, murakkab efir va suvning hosil bo’lganini bilamiz va bularni bir-biridan ajratib olishimiz mumkin. Ammo PVS etirifikasiyasidan hosil bo’lgan mahsulot sopolimerlardan iborat bo’ladi va o’z tarkibida bir-biridan ajratish qiyin bo’lgan reaksiyaga kirishmagan – OH va reaksiyada hosil bo’lgan OCOCH 3 guruhli makromolekulalardan iborat bo’ladi. Reaksiya davomida makromolekula zvenolarining hammasi bir xilda reaksiyaga kirisha olmaydi, shuning uchun o’rtacha kimyoviy tarkibga ega bo’lgan makromolekulalar hosil bo’ladi, chunki zvenoning tabiati o’zgarishi bilan bog’liq bo’ladi. Polimer zanjiridagi kimyoviy o’zgarish – makromolekula va undagi funksional guruhlarning kimyoviy reaksiyaga kirishish qobiliyati bilan bog’liqdir. Oxirgi yillarda quyi va yuqori molekulyar birikmalarning reaksion qobiliyatidagi tafovutlar aniqlanib, makromolekulyar birikmalarda maqsadga muvofiq ravishda kimyoviy o’zgarishlarni ta’minlash qonuniyatlari yaratildi. Hozirgi vaqtda quyimolekulyar birikmalar bilan makromolekulalarning tabiatini solishtirib, quyidagi xususiyatlar borligi aniqlandi: 1. Polimerlarda, quyimolekulyar analoglarida bo’lmaydigan, faqat o’zlariga xos bo’lgan reaksiyalar ma’lum. Masalan, zanjirli depolimerlanish, makromolekulyar reaksiyalar. 2. Konfigurasion va konformasion effektlar polimerlarga o’ziga xos xususiyatlar bag’ishlaydi. 3. Konsentrasion effekt yoki eritmada makromolekula yaqinida reaksiyaga kirishayotgan funksional guruhlarning konsentrasiyasini o’zgarishi va uning natijasida reaksiya tezligining o’zgarishi bilan bog’liq effektlar. 4. Reaksiyaga kirishayotgan zarrachalar bilan zaryadlangan makromolekulalar o’rtasida o’zaro elektrostatik ta’sir bilan bog’liq effektlar.

5. Qattiq fazada va eritmada reaksiyaga kirishayotgan zarrachalarning agregasiyasi va assosiasiyasi bilan bog’liq bo’lgan ustmolekulyar effektlar. Shu makromolekulalargagina xos bo’lgan xususiyatlardan ba’zilarini ko’ramiz. Zanjir effekti. Polimerlarda hosil bo’ladigan ba’zi reaksiyalar quyimolekulyar birikmalarda bo’lmaydi. Bunday reaksiyalar makromolekulaning uzun zanjirsimon tuzilishi (strukturasi) tufayli amalga oshadi. Bunday reaksiyalar qatoriga depolimerlanish, ichki molekulyar polisikllanish va boshqa reaksiyalar kiradi. Konfigurasion effektlar . Reaksiya tezligi va mexanizmini o’zgartiradigan effektlar qatoriga ichki molekulyar yoki polimeranologik o’zgarishlar reaksiyasidagi ”qo’shni effekti” deb ataluvchi effekt kiradi. ”Qo’shni effekti” deb polimeranalogik va makromolekulyar reaksiyalar natijasida hosil bo’lgan funksional guruhlarning reaksiya mexanizmi va tezligiga ta’siridan kelib chiqadi. Shu funksional guruh yoki zveno reaksiyaga kirishadigan guruhlarning reaksion qobiliyatini o’zgartirishi mumkin. Bu hodisa gidroliz, siklizasiya, kvaterlanish, galogenlash va boshqa reaksiyalarda kuzatiladi. Makromolekulalar reaksiya knetikasi va mexanizmi o’zgarishini polimerning tabiati va reagentning ta’siri bilan tushuntirish mumkin. Glevisning ko’rsatishicha, izotaktik polimetilmetakrilatning ishqoriy gidroliz, ataktik va sindiotaktik tuzilishga ega bo’lgan polimerlarga qaraganda tezlik va yuqori gidrolizlanish darajasi bilan boradi. Buning sababi: a) reaksiya mahsuloti sifatida sopolimer hosil bo’ladi; b) sopolimer tarkibi kompozision xilma – xil bo’ladi; v) hosil bo’lgan – COOH guruhlar – COOCH 3 guruhlar bilan vodorod bog’lar hosil qiladi, natijada gidroliz tezlashadi. CH 3 CH 3 | | - CH 2 – C – CH 2 – C - | | C=O O=C – OCH 3 | …

OH Sindiotaktik polimetilmetakrilatda konfigurasion effekt namoyon bo’lishi qiyin, shuning uchun uning gidrolizi sekin boradi. O – CH 3 | CH 3 C=O CH 3 | | | - CH 2 – C – CH 2 – C – CH 2 – C - | | | C=O CH 3 C=O | | O – CH 3 O – CH 3 Agar reaksiyaga kirishish kerak bo’lgan yon guruhlarni “A” bilan, reaksiyaga kirishib ulgurgan guruhlarni “B” bilan belgilansa, “B” guruhlar “A” guruhlarni reaksiyaga kirishish qobiliyatini oshirishi yoki susaytirishi mumkin. –CH 2 –CH–CH 2 –CH–CH 2 –CH– –CH 2 –CH–CH 2 –CH–CH 2 –CH– –CH 2 –CH– CH 2 –CH–CH 2 –CH– | | | | | | | | | A A A A B A B B B “Qo’shni effekti” namoyon bo’ladigan va bu effektni aniq ko’rsatadigan misol, masalan; poli-paranitro fenilmetakrilatning gidrolizi quyimolekulyar anologi bo’lgan izomoy kislotasining nitrofenil efiriga nisbatan 104 marta tez boradi. Buning asosiy sababi reaksiya mexanizmining o’zgarishidir; sopolimerdagi murakkab efir guruhining gidrolizi “tashqi” OH – ionlari ta’sirida emas (quyimolekulyar modelda ko’rsatilganidek), balki zaryadlangan karboksil guruhining efirdagi karbonil guruhiga hujumi natijasidadir.

NO2 O C = O C C C = O O- C C -O C C = O O O NO2 CH3 CH3 CH CH3 3 CH2 CH2 CH2 CH2 CH2- C - CH2 - C - CH3 CH3 O- O = C C = O O - NO2 Quyimolekulyar efirda dissosiyalangan karboksil guruhiga ega zveno bo’lmagani uchun “qo’shni effekti” namoyon bo’lmaydi. Shuning uchun reaksiya oddiy kislotali gidroliz mexanizmi bo’yicha boradi. Muxidning PH 3 dan 6 gacha o’zgarganda gidroliz tezligi zaryadlangan karboksil guruhining zaryadlanish darajasiga to’g’ri proporsionalligi ko’rsatildi. Reaksiyaga kirishib ulgurgan qo’shni guruh, reaksiyaga kirishishi kerak bo’lgan guruhning reaksion qobiliyatini kamaytirishi ham mumkin. Masalan, polimetakrilamidning ishqoriy gidrolizi ikki zaryadlangan qo’shni karboksil guruhlarini birlamchi amid guruhini qo’rshab olishi tufayli reaksiya oxirigacha bormaydi. CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 | | | H 2 O | | | | | | –CH 2 –C–CH 2 –C–CH 2 –C–→– CH 2 –C–CH 2 –C–CH 2 –C–→–CH 2 –C–CH 2 –C–CH 2 –C - | | | OH - | | | | | |

O = C O = C O = C O = C O = C O = C O = C O = C O = C | | | | | | | | | NH 2 NH 2 NH 2 - O… H– N–H NH 2 - O …H – N – H… O - “Qo’shni effekt” bilan boradigan reaksiyalar knetikasi quyimolekulyar birikmalar reaksiyasidan tubdan farq qilishi mumkin. Yon zvenolarning o’zaro ta’siri ularning fazoviy joylashuviga bog’liq. Shuning uchun tabiiyki, makromolekulalarning konfigurasiyasi reaksiyaning knetikasi va mexanizmiga ta’sir qiladi. Konsentrasion effektlar. Polimer ishtirokida reaksiya tezligining o’zgarishi makromolekula atrofida reaksiyaga kirishayotgan guruhlarning konsentrasiyasi o’rtacha konsentrasiyaga nisbatan oshishi sababli yuz beradi. Bunda makromolekula zvenosi o’z atrofida quyimolekulyar reagentlarni to’plab, o’ziga xos mikrofaza rolini o’ynashi tufayli reaksiya tezligi oshadi. Bu effektlar B.A.Kabanov tomonidan polistirolsul’fokislotasi ishtirokida boradigan organik molekulalarning murakkab efiri (etilasetat) gidrolizi misolida ko’rsatilgan: - CH 2 – CH – | C 6 H 4 SO 3 H Murakkab efirlarning gidrolizlanish tezlik konstantasi polimer katalizatori ishtirokida uning quyimolekulyar analogi toluolsul’fokislotaga qaraganda ancha yuqori. Agar polikislota konsentrasiyasi keng oraliqda o’zgartirilsa, etilasetatning gidrolizlanish tezligi 1000 martagacha ortadi. Gidroliz tezligining oshish sababi polimer zvenolari yaqinida gidroksid ionlari konsentrasiyasining ko’payishi natijasida etilasetatning zaryadlangan shaklini stasionar konsentrasiyasi ko’payishi tufaylidir. Konformasion va ustkimolekulyar effektlar - polimer funksional guruhlarining reaksiyaga kirishish qobiliyatiga ta’sir qiluvchi faktorlardan hisoblanadi. Konformasion o’zgarish vaqtida funksional guruhlarning tashqi agentlariga hujumi

osonlashadi. Bunday konformasiyalar ayniqsa fermentativ reaksiyalar uchun xarakterli bo’lib, katta tezlik bilan boradi, chunki reaksiya davomida avvalo makromolekulalarning shakli bilan ularning kimyoviy tarkibi, ichki molekulyar va molekulalararo ta’sirlar, potensial aylanish to’siqlari o’zgaradi. Masalan, murakkab efirlarning α – ximotripsin (XT) ishtirokida gidrolizi boshqa shakldagi denaturlangan fermentga nisbatan 106 marta tez ketadi. H2O XT–OH+ROCO–C 6 H 4 –NO 2 → XT–OCOR+HO–C 6 H 4 NO 2 XT–OCOR ----→ XT–OH+RCOOH Keltirilgan misolda fermentlarning asosiy zanjiri bir xil bo’lishiga qaramay, reaksiyaning turlicha tezlikda ketishi fermentlarning konformatsiyasi bilan bog’liq. Makromolekulaning konformatsion o’zgarishi jarayonning boshlanishida hamma zanjirlari kerakli reagent bilan ta’minlanishi jarayonni tezlatishi, reaksiyaning so’ngi bosqichida esa tezlikni sekinlatishi ham mumkin. Ayrim hollarda zanjirning buralib olishi tufayli reaksiya tezlashadi. Polivenilatetatning gidrolizi (1), uning quyimolekular analoglari etilasetat yoki 1,3- diasetookbutanlarning (2) farq qilib, reaksiya tezligining ortishi bilan ketadi. H2O 1. –CH 2 – C – CH 2 – C – CH 2 – -------→ –CH 2 – C – CH 2 – C – CH 2 – | | - CH 3 COOH | | OCOCH 3 OCOCH 3 OH OCOCH 3 2H2O 2. CH 3 OCO – CH 2 – CH 2 – CH – OCOCH 3 – -------→ HO - CH 2 – CH 2 – CH – OH | - 2CH 3 COOH | CH 3 CH 3 Zanjirdagi gidroksil guruhlar ko’payishi bilan tezlik orta boradi va o’zgarish darajasi 20%ga yetganda quyimolekular efirning gidroliz tezligiga tenglashadi. Bu sharoitda o’ralma (klubok) to’g’rilanib olishi tufayli gidrolizlovchi agentga nisbatan funksional guruhlarning imkoniyati tenglashadi. Birgina konformatsion

effektlar umuman kam uchraydi, ular ko’pgina boshqa effektlar ichida yashirin holatda bo’ladi, lekin makromolekulaning konformatsiyasi polimerning ustkimolekular tuzilishini belgilashi sababli, barcha effektlar o’zaro bog’liq. Volf va meosning ko’rsatishicha, polivinil sperti tolasining degidrolanishi va cho’zilishi natijasida toladagi qo’shbog’lar soni keskin ko’payadi, chunki bunda tolaning ustkimolekular qavatining o’zgarishi natijasida toladagi qo’shbog’lar soni keskin ko’payadi., chunki bunda tolaning ustkimolekular qavatining o’zgarishi natijasida poliyin strukturali polimer hosil bo’ladi. Shibayev, Plate va Kargin polietilinning (PE) xlorlanish reaksiyasini tekshirib, bu reaksiya nafaqat “qo’shni effekti”ni ko’rsatibgina qolmay, kimyoviy yo’l bilan eritmada PE ning agregatlanishini ko’zatishga imkon beradi. PE ning xlorbenzoldagi 0,1% li eritmasi 100-125 0 C da xlorlansa, reaksiya mahsuloti turli fraksiyalarga bo’linadi, reaksiya 130 0 C dan yuqorida olib borilsa, reaksiya mahsulotining kompozitsion xilma-xilligi bir jinsli bo’ladi. Shunday qilib, polimerlarda etirifikatsiya, gidroliz, xlorlash va boshqa reaksiyalarning borishi kuchli molekulalararo ta’sirlarning namoyon bo’lishi, bukilmas zanjirli polimerlarda ustkimolekular strukturaning xarakteriga bo’g’liqdir. Elektrostatik effektlar. Quyimolekulyar reagent bilan zaryadlangan makromolekulaning ta’sirlashishi tufayli reaksiya tezligining o’zgarishi elektrostatik effekt bilan bog’liq. Misol tariqasida 3-nitro- 4- asetoksibenzolsulfonatning poli- 4- vinilpiridin katalizatori ishtirokida gidrolizlanishini ko’rish mumkin. Katalizator rolini nuklieofil reagent – zaryadlanmagan piridin halqasi o’ynaydi, ammo shu bilan birga qisman zaryadlangan polivinilpiridin polikationiga manfiy zaryadlangan anion substatining tortilishi tufayli ham reaksiya tezlashadi. Reaksiya tezligining zaryadlangan piridin zvenosi miqdoriga bog’liqligi egri chizig’i 75% zaryadlanmagan guruhlarga to’g’ri kelganda maksimum orqali o’tadi. Bu guruhlarning ionlashuviga musbat zaryadlangan zanjir zvenosi xalaqit qiladi.

$Reaksion qobilyatli guruhlarning soni muhitni pH past bo’lganda quyimolekular analog – 4 – pikolinga nisbatan 60 - 100 marta yuqori bo’ladi. Polimerlanish darajasi o’zgarmasdan sodir bo’ladigan kimyoviy reaksiyalar Polimeranalogik o’zgarishlar. Polimerlarda zanjir uzunligi va tuzilishi o’zgarmasdan yon funksional guruhlarning quyimolekular birikmalare bilan almashinishi hisobiga boradigan reaksiyalar polimeranalogik o’zgarishlar reaksiyasi deyiladi. Bunday reaksiyalar natijasida yon funksional guruhlar tabiati o’zgaradi. Bu reaksiyalar tufayli quyimolekular birikmalarning atom yoki atomlar guruhi polimer tabiatida o’zgaradi. Juda ko’pchilik ilmiy izlanishlar natijasida bir guruh reaksiya kirishganida, yangi funksional guruhlarning hosil bo’lishi ko’rsatildi: 1. Monomerlardan sentiz qilinishi mumkin bo’lmagan plimerlar olish. Chunonchi, ularning monomeri ma’lum emas yoki turg’un emas, yoxud polimerlanish reaksiyasiga uchramaydi. Masalan, polivinil spirtini (PVS) polivinilasetatdan (PVA), polivinilaminni polivinilsuksinimiddan yoki polivinilftalimiddan ishqor ishtirokida gidrolizlab olish mumkin: NaOH NaOH [– CH 2 – CH –] n -----→ [– CH 2 – CH –] n [– CH 2 – CH –] n -----→ [– CH 2 – CH –] n ←[– CH 2 – CH –] n | | | | | OCOCH 3 OH N NH 2 N / \ / \ PVA PVS O = C C = O O=C C=O | | \ /$ $H 2 C___CH 2 C 6 H 4 Polivinilsuksinimid Polivinilamin Polivinilftalimid Bu reaksiyalar jarayonida makromolekulaning polimerlanish darajasi “n” o’zgarmaydi. 2. Kimyoviy o’zgarishlar tufayli yangi xossaga ega bo’lgan polimerlar olish. Polimeranalogik o’zgarishlar reaksiyasiga, ikki funksional guruhning o’zaro birikib, siklik strukturaga ega bo’lgan makromolekula hosil bo’lish reaksiyasini ham kiritish mumkin. Masalan, polivinil spirtini asitillash shular jumlasidandir. O || –CH 2 – CH – CH 2 – CH – + R – C – H → –CH 2 – CH – CH 2 – CH – + nH 2 O | | | | OH OH O O \ / CH | R Polimeranalogik o’zgarishlar reaksiyasi polimerlarni modifikatsiyalash usullaridan biri bo’lib, u yangi polimer materiallar olishga, jumladan qiyin yoki sintez qilish mumkin bo’lmagan polimerlar olishga keng imkoniyat yaratadi. Ko’pchilik polimeranalogik o’zgarishlar sanoatda keng qo’llaniladi, masalan sellullozaning oddiy va murakkab efirlarini, polivinil spirtini olish, polietilin va polivinilxloridni xlorlash reaksiyalari shular jumlasidandir. Asetilselluloza amalda sellulozaga turli kislotalar (asosan, sulfat va xlorat kislota) ishtirokida sirka angidridi ta’sir ettirib olinadi. Sellulozaning sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan murakkab efirlaridan yana biri uning nitroefiridir. U sellulozaga nitrat kislotasi ta’siri bilan olinadi.$

Yuqoridagi misollardan ko’rinadiki, polimeranalogik o’zgarishlar reaksiyasining asosiy qonuniyatlari xuddi organik kimyoning odatdagi reaksiyalari kabi borishi bilan bir qatorda, ularning o’ziga xos xususiyatlari ham borligi ko’rinib turibdi. Ammo reagentning polimer tabiati bu jarayonning murakkab qonuniyatlarini keltirib chiqaradi. Shuning uchun ham ko’pchilik polimeranalogik o’zgarishlar oxirigacha bormaydi. Polimeranalogik o’zgarishlar mahsulotning miqdori 100% dan kam bo’lgani uchun reaksiyaga kirishgan va kirishmagan zvenolardan tuzilgan sopolimerni eslatadi. Bu sopolimer zanjirida zvenolarning taqsimlanishi sopolimerlanish mahsuloti zvenolarning taqsimlanishidan tubdan farq qiladi. Misol tariqasida ayrim polimeranalogik o’zgarishlar natijasida polimerning kimyoviy va mexanik xossalarining o’zgarishini ko’rib chiqamiz: a) poliolefinlarni xlorlash reaksiyasi polimerlarni modifikatsiyalash usullaridan hisoblanadi. Bu usuldan foydalanib, turli xossalarga ega bo’lgan, polimerning molekular massasi, tarkibi va strukturasiga, xlorlash darajasi va usuliga bog’liq bo’lgan yangi mahsulotlarni olish mumkin. Polietilen (PE) va polipropilen (PP) suspenziyada (suvda, uglerod to’rt xlorid eritmasida, sirka, sulfat va azot kislotalari eritmalarida) xlorlanadi. Xlorlash oddiy erkin radikal mexanizm sxemasi bo’yicha borib, organik perioksidlar ishtirokida tezlashadi: C H 2 C H 2 C H 2 C H 2 n C l 2 C H 2 C H C l C H 2 C H 2 C H 2 C H C H 3 C H 2 C HC H 3 n C l 2 C H 2 CC l C H 3 C H 2 C HC H 3 n H C l ichki molekular reaksiyalar – kimyoviy reaksiyalar qatoriga kirib, unda makromolekulalar qayta guruhlanishi yoki bir makromolekulaning atomlari yoki funksional guruhlari o’zaro birikishi sodir bo’ladi va polimerlarning polimerlanish darajasi esa o’zgarmay qoladi. Bu reaksiyalar fizikaviy va kimyoviy omillar

$ta’sirida sodir bo’ladi. Polimer zanjirining tuzilishiga qarab ichki molekular reaksiyalarni ikki guruhga bo’lish mumkin: 1. O’zida to’yinmagan bog’ tutuvchi makromolekulalar hosil bo’lishi quyimolekular birikmalarning ajralishi bilan kuzatiladi. Bunday reaksiyalar qatoriga issiqlik, yorug’lik, radiatsion nurlar va har xil katalizatorlar (ishqoriy, kislota, tuz) ishtirokida boradigan reaksiyalar kiradi. Polivinilxlorid (PVX) va polivinilspirti (PVS) ni qizdirsak yoki y-nurlari bilan nurlatilsa, degidroxlorlash va degidrolanish reaksiyalari ketib, o’zida to’yinmagan bog’lar tutuvchi yarim o’tkazgich va magnet xossalariga ega bo’lgan polivinilenlar hosil bo’ladi. [ C H 2 C H C l C H 2 C H C l ] n [ C H = C H C H = C H ] n1 5 0 - H C l [ C H 2 C H O H C H 2 C H O H ] n - H 2 O1 0 0 2. O’zida siklik (halqa) guruhlar tutgan makromolekulalarning hosil bo’lishi. Bularga o’zida qisqa bog’li yon o’rin bosarlar tutgan va uning ochilishi natijasida zanjirdagi qo’shni guruhlar bilan yangi kimyoviy bog’lar hosil qilib, hech qanday quyimolekulali birikmalar ajralib chiqmaydigan reaksiyalar kiradi. - CH 2 CH 2 CH 2 270 0 CH 2 CH 2 500 0 CH CH \ / \ / \ / ---- → \ / \ / \ / ---- → \ // \ // \ / CH CH CH CH CH CH C C C | | | | | | | | |$ $CN CN CN C C C C C C / \\ / \\ / \\ / \\ / \\ / \\ N N N N Bunday siklik tuzilishiga ega bo’lgan polimerlar yuqori issiqlikga chidamli bo’lib, poliakrilonitril asosida olingan tola “qora nitron” nomi bilan yuritiladi. Sikllanish qo’shni funksional guruhlar hisobiga quyi molekular birikma ajralib chiqishi yoki makromolekulalilar funksional guruhining boshqa reagentlar bilan o’zaro birikishi tufayli sodir bo’lishi mumkin. - CH 2 CH 2 CH 2 - - CH 2 – CH – CH 2 – CH - ---- → \ / \ / | | - H 2 O CH CH COOH COOH | | C C // \ / \\ O O O Zn - CH 2 – CH – CH 2 – CH - ---- → - CH 2 – CH - CH - | | -ZnCl 2 \ / Cl Cl CH 2 Ma’lum bo’lishicha, makromolekular reaksiyani keltirib chiqaruvchi kimyoviy reagentlar polimer zanjiri tarkibiga kirmasligi, tsikl hosil bo’lishi bilan boradigan polimernalogik o’zgarishlar reaksiyasidan farq qiladi (masalan, poliatsetallarning hosil bo’lishi). Polimerlanish darajasining ortishi bilan boradigan reaksiyalar$

Makromolekulalararo reaksiyalar. Makromolekulalararo reaksiyalar ikki yoki undan ortiq makromolekulalarni kimyoviy bog’lar ishtirokida choklanishi natijasida sodir bo’ladi. Bu reaksiyalar - qo’shimcha birikma kiritmasdan yoki kiritish yo’li bilan olib boriladi. Makromolekulalararo reaksiyalarga kauchuklarni vulqonlash yaqqol misol bo’ladi. Bunda chiziqsimon makromolekula choklangan shaklga aylanadi. Vulqonlash oltingugurt ishtirokida, oltingugurtsiz va turli nurlar tasirida borishi mumkin. Oltingugurt bilan vulqonlash ikkilamchi bog` tutgan kauchuk va oltingugurt aralashmasini 130-160 0 C da qizitish bilan olib boriladi. | S | - CH 2 – CH = CH – CH 2 - - CH 2 – CH – CH – CH 2 - | + nS → S | - CH 2 – CH = CH – CH 2 - - CH 2 – CH – CH – CH 2 – | S Bundan tashqari oltingugurt ikkilamchi bog`ga nisbatan a-holatda turgan harakatchan vodorod atomi bilan ham reaksiyaga kirishishi mumkin. - CH 2 – CH = CH – CH 2 – - CH 2 – CH = CH – CH – S | --- → S -H2S | - CH 2 – CH = CH – CH 2 - - CH 2 – CH = CH – CH – Oltingugurtsiz vulqonlashga ikkilamchi bog` tutmagan kauchuklar ham uchraydi.Misol tariqasida metall oksidi ishtirokida xlorlangan polietilenning vulqonlanishini ko`rsatish yetarlidir.

- CH 2 – CH – CH 2 – CH 2 – - CH 2 – CH – CH 2 – CH 2 – | ZnO | Cl --- → O - CH 2 – CH – CH 2 – CH 2 – -ZnCl2 | | - CH 2 – CH – CH 2 – CH 2 – Cl Ikki makromolekula bufunsional birikma bilan o`zaro birikib, makromolekulalararo kimyoviy bog`lar hosil qilganda zanjirlar o`zaro choklanib, chiziqsimon polimer fazoviy strukturali polimerga aylanadi. Masalan, poliakril kislatasiga ikki atomli spirtlar ta’sir ettirib, molekulalari bir-biri bilan murakkab efir bog`lari orqali birikkan tarmoqlangan polimer olish mumkin. Polimer chiziqsimon holatdan tarmoqlangan holatga o`tganda, eruvchanligi va suyuqlanish harorati yo`qoladi, polimerning hamma fizik-kimyoviy va mexanikaviy xossalari o`zgaradi.Tarmoqlangan polimerning xossalari uning kimyoviy tuzilishiga va molekulalar aro bog`larning soniga bog`liq. To`rlar sonining ortishi polimerning kattaligi, issiqqa chidamliligi, yumshash haroratini oshiradi, eruvchanligini esa kamaytiradi. Bu xossalar polimer materiallarini turli shakllarga solishni murakkablashtirsa ham, tayyor buyumlar olish uchun qimmatlidir. To`g`ridan to`g`ri sintez yo`li bilan to`rsimon polimer olishga erishish qiyin,shuning uchun avval chiziqsimon polimer olib, keyin undan tarmoqlangan polimer olinadi.Chiziqsimonpolimerni to`rsimon polimerga oz ozidan o`tishifunksional guruhlarning turli aralashmalar yoki havoda kislarod ishtirokida bir-biri bilan birikishi natilasida yuz beradi. Molekulyar massasi 50000 bo`lgan poliakril kislotasini choklash uchun nazariy hisoblanganda 0,1% etilen glikol (PAK ning molekulyar massasiga hisoblaganda) kerak bo`ladi.Bunda polimerning kinetik barqarorligini to`layo`qotish uchun polimer molekulasining birgina funksional guruhini reaksiyaga kiritish yetarlidir.

$Polimer funksional guruhlarining molekulalar aro birikishi tufayli ham to`rsimon polimer hosil bo`ladi. Ko`pin cha reaksiya bir vaqtning o`zida ikki yo`nalishda boradi.Jumladan, N- mmitakrilamid polimerlanishda o`zida metakrilamid zvenosi tutgan chiziqsimon polimer bilan birga tarkibida siklik imid bog`i hosil bo`ladi: CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 | | | | - CH 2 – C – CH 2 – C – CH 2 – C – CH 2 – C – | | | | C=O O=C C=O C=O | \ / | NH 2 NH NH 2 Polimerlanishning so`nggi bosqichida moleko`lalararo imid bog`lari tutgan tarmoqlangan, erimaydigan polimerhosil bo`lishimumkin: CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 | | | | - CH 2 – C – CH 2 – C – CH 2 – C – CH 2 – C – | | | | C=O O=C O=C C=O | \ \ / NH NH NH / / C=O C=O CH 3 | | | - CH 2 – C – CH 2 – C – CH 2 – C – CH 2 – | | |$

CH 3 CH 3 C=O | NH | Payvandli va blok polimerlanish polimerlarni kimyoviy modifikasiyalash va xossalarini takomillashtirish maqsaddida keng qo`llaniladi.Payvand polimer kimyoviy tarkibi lihatidan rasmiy sopolimerga o`xshamasa ham makromoleko`lasida ketma-ket qaytariladigan uzun bir xil zvenolar tutadi. Blok polimer esa yaxlit qaytariladigan chiziqsimon zanjirlardan iborat bo`ladi. -AAAAABBBBAAAA- Payvandli polimerning makromoleko`lalari tarmoqlangan tuzilishga ega bo`ladi. Asosiy zanjirni tashkil etuvchi A zvenolar yon tarmoqlarini tashkil etuvchi B monomer zvenolardan iborat bo`ladi: -AAAAAAAAAAAAAAA- ⁞ ⁞ ⁞ B B B ⁞ ⁞ ⁞ Sxemada A va B lar turli xil polimer va manomer zvenolarni ifodalaydi.Payvand va blok polimer olishning bir qancha usullari mavjud, ularning ayrimlarini keltiramiz.Ularning ko`pchiligi makromolekulyar inisiator(boshlagich) lar bilan manomerlarni, makroradikallar yoki polimerlarni o`z o`zi bilan ta`sirlashishiga asoslangan; Makromolekulyar inisiatorlar bilan manomerning ta`sirlashishi. Makromolekulyar boshlagich sifatida o`z zanjiri o`rtasida va oxirida faol guruh tutgan polimer komponenti ishlatiladi.Faol guruh bo`lib funksional guruhlar, o`sayotgan zanjirning uzoq yashovchi qismi( radikal, bosqichli, ion yoki koordinasion-ion polimerlanishda) va har xil guruhlar(peroksid, gidropiroksid)polimerlanishda boshlagich rolini o`ynaydi.

Sanoatda keng tarqalgan payvand polimerlanish usullari polimer orqali zanjirni uzatilish reaksiyasidan foydalanib, A n polimeri ishtirokida yon zanjirlardan B monomerni radikal polimerlanishga asoslangan. Polimer orqali zanjir uzatilishi natijasida (A n makromolekulasidan vodorod yoki B` m makroradikalning boshqa harakatchan atomi yoki boshlagich R` radikali) A n makromolekulasidan hosil bo’lgan faol markaz B monomerning polimerlanishida o’z navbatiga boshlagich rolini o’ynaydi va A zvenolaridan tuzilgan payvand shohobchalardan iborat bo’ladi.

Adabiyotlar: 1. Семчиков Ю . Д . Высокомолекулярные соединения . М .: АСАДЕМА , 2005, 367 с . 2 . Мусаев У.Н., Бабаев Т.М., Курбанов Ш.А., Хакимжонов Б.Ш., Мухамедиев М.Г. Полимерлар кимёсидан практикум. Тошк.: Университет, 2001. 3 . Тагер А.А. Физико-х и мия полимеро в . Учебное пособие. М.: Химия, 1978. 4 . Стрепихеев А.А. Деревицкая В.А . Основ ы химии в ы соко м олекулярн ы х соединений. Учебное пособие, М.: 1976. 5 . Оудиан Дж. Основ ы химии полимеров. М.: Химия, 1978 6. Шур А . М . В ыс окомолеку л ярн ы е соединения. Учебник, М.: Высшая школа, 1981.

O'xshashlar

Polimerlarning kimyoviy sinflanishi

Galoidbirikmalarning kimyoviy xossalari

Alkinlarning kimyoviy xossalari

Oqsillarning fizik-kimyoviy xossalari

Izobutilen. Izobutilenning kimyoviy xossalari