Organik birikmalardagi kimyoviy bog‘lar va ularni ilmiy asosda tushuntirish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

249 KB

Ko'chirib olish

O rganik birikmalardagi kimyoviy bog‘lar va ularni ilmiy asosda tushuntirish Reja 1. Organik birikmalardagi kimyoviy bog‘lar. 2. Kovalent bog‘ning koordinatsion va yarim qutbli (semipolyar) turlari. 3. Kimyoviy bog‘larning xususiyatlari .

Organik birikmalarda biz kimyoviy bog‘larning kovalent, vodorod va ion bog‘lariga duch kelamiz. Organik birikmalarda kovalent bog‘ asosiy o‘rin tutadi. Kovalent bog‘ atomlarning qarama-qarshi spinli juftlashmagan valent elektronlarining umumlashi natijasida yoki bir atomga tegishli elektron juft hisobiga hosil bo‘ladi. Kovalent bog‘, odatda, elektronga moyilligi bir-biriga yaqin bo‘lgan atomlar o‘rtasida hosil bo‘ladi. Kovalent bog‘ ikkita elektron yoki chiziqcha bilan ifodalanadi. Masalan H : H yoki H – H, H 3 C : CH 3 yoki H 3 C – CH 3 H 3 C : H yoki H 3 C – H Organik birikmalarda kovalent bog‘ning d - va p - ko‘rinishlari mavjud. d -bog‘. Agar kovalent bog‘ s-, p-, sp 3 -, sp 2 - va sp-elektronlarning (atom orbitallarining) asosiy o‘qi bo‘yicha tutashishi natijasida hosil bo‘lsa bu bog‘ d - bog‘ deyiladi. p -bog‘. Agar kovalent bog‘ r-elektronlarning (atom orbitallarining) yonlama tutashishi natijasida hosil bo‘lsa bu bog‘ p -bog‘ deyiladi . Kovalent bog‘ qutbli va qutbsiz bo‘lishi mumkin. qutbsiz kovalent bog‘. Agar kovalent bog‘ bir xil atomlar o‘rtasida hosil bo‘lsa, bunday bog‘ qutbsiz kovalent bog‘ deyiladi. qutbli kovalent bog‘. Agar kovalent bog‘ turli atomlar o‘rtasida hosil bo‘lsa, bunday bog‘ qutbli kovalent bog‘ deyiladi. qutbli kovalent bog‘ning koordinatsion va yarim qutbli (semipolyar) turlari mavjud. Koordinatsion bog‘ - bir atomning elektron jufti hisobiga hosil bo‘lgan kovalent bog‘. Yarim qutbli kovalent bog‘ - koordinatsion va ion bog‘lar kombinatsiyasidan tashkil topgan kovalent bog‘dir. Bu bog‘ strelka ( ® ) bilan ifodalanadi.

Ion bog‘ - bir atomdan ikkinchi atomga bir yoki bir nechta elektronning batamom ko‘chib o‘tishi natijasida ionlarning hosil bo‘lishi va bu qarama-qarshi zaryadli ionlarning elektrostatik tortilishi natijasida hosil bo‘ladigan bog‘dir. Ionlanish energiyasi. Neytral atomdan bitta elektronni tortib olishga ketgan energiyaga ionlanish energiyasi deyiladi. Elektronga moyillik. Neytral atomga bitta elektronning birikishi natijasida ajralib chiqqan energiya elektronga moyillik deyiladi. Elektromanfiylik – molekuladagi atomning bog‘ elektronlarini o‘ziga tortish xususiyatidir. Element atomining elektromanfiyligi elementlarning davriy sistemasida davrlarda chpdan o‘ngga, gruppalarda pastdan yuqoriga qarab ortib boradi. Vodorod bog‘ - bir molekuladigi elektromanfiyligi katta bo‘lgan azot, kislorod, ftor elementlari bilan bevosita qutbli kovalent bog‘ hosil qilgan vodorod atomining ikkinchi molekulaga azot, kislorod va ftor atomlari bilan hosil qilgan kuchsiz bog‘i. Misollar: 1. H 2 , CH 4 va С H 3 – Cl molekulalarida kimyoviy bog‘ning qanday turlari mavjud? Yechish: Vodorod Н : Н ( Н – Н , Н 2 ) molekulasida vodorod atomlari o‘rtasidagi bog‘ qutbsiz kovalent bog‘dir. Chunki bog‘ni bir xil atomlar hosil qilgan. Metan СН 4 ( ) molekulasidagi uglerod-vodorod bog‘lari kuchsiz qutbli bog‘. Chunki bu bog‘ni turli xil atomlar hosil qiladi. Bog‘ning qutbliligi juda kichik bo‘lgani uchun, odatda bu bog‘ni qutbsiz deb (shartli ravishda) qabul qilinadi. Metilxlorid ( )molekulasidagi uglerod-xlor bog‘i qutbli kovalent bog‘dir, chunki bu bog‘ni elektronga moyilligi bir-biridan nisbatan farq qiluvchi atomlar hosil qilgan. Xlor atominingC H H H H C H H H H , C H Cl H H C Cl H H H ,

$ta’siri ostida uglerod-vodorod bog‘larining ham qutbliligi ortib metandagi bog‘lardan farq qiladi. 2. Metilammoniy xlorid, nitrometan va trimetilamin oksidlaridagi bog‘lar qanday bog‘lar? Yechish: metilammoniy xlorid molekulasida ion ( metilammoniy ionii bilan xlor ionii o‘rtasida) va kovalent (azot bilan vodorodlar va metil guruhi o‘rtasida) bog‘lar mavjud. Kovalent bog‘larning biri koordinatsion bog‘dir, chunki u metilamin azotidagi bo‘linmagan bir juft elektron va HCl dagi vodorod kationi hisobiga hosil bo‘lgan. Kovalent bog‘larning har biri qutblidir. Nitrometan molekulasida qutbli kovalent (yarim qutbli, semipolyar) bog‘ N ® O qutbli d - va p -kovalent bog‘lar N=O hamda NO 2 - guruhining elektron akseptor (elektronni o‘ziga tortish) lik ta’siri ostida qutbliligi ortgan С – Н kovalent bog‘lar mavjud. Trimetilamin oksidi molekulasida uglerod-azot azot-kislorod bog‘lari qutbli kovalent bog‘lar bo‘lib, N ® O bog‘i yarim qutbli (semipolyar) kovalent bog‘dir. Uglerod-vodorod bog‘lari esa qutbliligi kichik bo‘lgan kovalent bog‘lardir. Koordinatsion, semipolyar, d - va p -kovalent bog‘larning hosil bo‘lish sxemasini quyidagicha ko‘rsatish mumkin: Koordinatsion bog‘ning hosil bo‘lish sxemasi:C H 3 N H 2 + H + C H 3 N H H H + Semipolyar bog‘ining hosil bo‘lish sxemasi: (C H 3)3N + O (C H 3)3N O d - bog‘ning hosil bo‘lish sxemasi: + dáî\ ð- ýëåêòðîí ð- ýëåêòðîí p - bog‘ning hosil bo‘lish sxemasi: N H H H H3C + Cl _ C NH H H O O$ $+ p- áî\ ð- ýëåêòðîí ð- ýëåêòðîíKIMYOVIY BOG‘LARNING XARAKTERISTIKASI Kimyoviy bog‘lar uzunligi, fazodagi yo‘nalganligi (valent burchagi), qutbliligi, qutblanuvchanligi va energiyasi bilan xarakterlanadi. Bog‘ning uzunligi bog‘ni hosil qiluvchi atomlar markazi yoki yadrolar orasidagi masofadir. Bog‘ning uzunligi bog‘ni hosil qiluvchi atomlar kovalent radiuslari yig‘indisiga teng. Bog‘ning uzunligi angetrem , A0 (1 A0 = 10 -10 sm yoki 10 -3 m) yoki nanometr, nm (1 nm = 10 -9 m) larda o‘lchanadi. quyida ba’zi kimyoviy bog‘lar va ularning uzunliklari (nm) keltirilgan: -С – С- 0,154 nm = С–С = 0,147 nm = С–Н 0,034 nm -С = С- 0,134 nm º С–С º 0,138 nm º С–Н 0,033 nm -С º С - 0,120 nm -С – Н 0,036 nm Н–Н 0,037 nm Bog‘larning uzunligi elektron, neytron va rentgen nurlarining interferensiyasi yordamida aniqlanadi va spavochniklarda beriladi. Bog‘larning fazodagi yo‘nalganligi (valent burchagi). Ikki va undan ortiq atom bilan kovalent bog‘ hosil qilgan atom bog‘larining yo‘nalishlari orasidagi burchak bog‘lar orasidagi burchak yoki valent burchak deyiladi. Valent burchaklari rentgenografik, elektronografik va spektroskopik usullar bilan aniqlanadi va graduslarda o‘lchanadi. Valent burchaklar ham spravochniklarda beriladi. quyida ba’zi molekulalardagi valent burchaklar berilgan: C H H H H 109 028 ' N H H H ' 46 0 106 O H H 0 105 N C H 3H 3 C C H 3 109 0$

Bog‘larning qutbliligi. qutbli bog‘ deb undagi musbat zaryadlarning markazi manfiy zaryadlarning markaziga to‘g‘ri kelmaydigan bog‘ga aytiladi. Masalan, Н – Н, СН 3 – СН 3 , Cl – Cl kabi bog‘lar qutbsiz, H – Cl, CH 3 – F, CH 3 – NO 2 bog‘lar esa qutblidir. Bog‘ning qutbliligi miqdoriy jihatdan dipol momenti ( m ) bilan xarakterlanadi va m = l e bilan ifodalanadi. Bunda l-musbat va manfiy zaryadlar markazlari orasidagi masofa (sm), e- elementar zaryad. Dipol momenti Debay (D) larda o‘lchanadi. 1D ( 1sm(10-18 elektrostatik birlik. Agar molekula ikki atomdan iborat bo‘lsa molekulaning dirol momenti bog‘ning dipol momentiga teng bo‘ladi. Molekula uchta atomdan iborat bo‘lsa bog‘ning dipol momenti quyidagi formula bilan ifodalanadi :  ' = 2(1+ cos ) бунда,  ’ – боғнинг дироль моменти;  - модданинг диполь моменти;  - валент бурчак Murakkab birikmalar dipol momentilari barcha bog‘lar dipol momentlariga mos keluvchi vektorlarni qo‘shish bilan Aniqlanishi mumkin. Bog‘ning qutbliligi bog‘dagi atomning elektromanfiyligi ortishi bilan ortib boradi. Bog‘ning qutblanuvchanligi. Bog‘ning qutblanuvchaniligi deb bog‘dagi elektronlarning tashqi elektr maydoni ta’sirida siljib, undagi atomlarning qutblanishiga aytiladi. Bunday qutblanish natijasida bog‘da yoki molekulada dipol momenti vujudga keladi ( m a ). Bu dipol momentining miqdori elektr maydonining uchlanganligiga va molekula strukturasiga bog‘liq bo‘lgan qutblanuvchanlik koeffitsiyentiga bog‘liq:    E = бунда, Е-майдон кучланганлиги;  - қутбланувчанлик коэффициенти qutblanuvchanlik koeffitsiyenti moddaning sindirish ko‘rsatkichi bilan quyidagicha bog‘langan:  = 3 4p  n 2 - 1 + 2 M d n 2 бунда, n –модданинг синдириш кўрсатгичи; N – Авагадро сони; М – модда молекуляр массаси; d – модда зичлиги `Moddaning qutblanuvchanlik koeffitsiyenti uning molekulyar refraksiyasi bilan proporsional bo‘lib, quyidagicha bog‘langan:

= n 2- 1 + 2 M d n 2 R M  = 3 4p M R чунки Bog‘ning qutblanuvchanligi bog‘dagi elektron zichlik yoki bog‘ni hosil qiluvchi atomning elektron qavatlari qancha ko‘p bo‘lsa, shunchalik katta bo‘ladi. Bog‘ning qutblanuvchanligi bog‘ni hosil qiluvchi element atomining davriy sistemadagi o‘rniga qarab davrlarda o‘ngdan chapga, gruppalarda esa yuqoridan pastga qarab, hamda bog‘ning karraligi ortib borishi bilan ortadi. d -bog‘larning qutblanuvchanligiga nisbatan p -bog‘larning qutblanuvchanligi kattadir. Molekulyar refraksiya additiv xossaga ega bo‘lganligi uchun ko‘pgina moddalarning refraksiyalari undagi atomlar refraksiyalarining yig‘indisi shaklida hisoblab chiqarish va tajribada topilgan refraksiya bilan taqqoslash mumkin. Bog‘ning energiyasi. Bog‘ning energiyasi deb uni gomolitik tarzda uzish uchun sarflanadigan energiyaga aytiladi. U bog‘ning hosil bo‘lish energiyasiga tengdir. Energiya kkal/mol yoki kJ/mol larda o‘lchanadi. Bog‘ning hosil bo‘lish energiyasi moddalarning hosil bo‘lish energiyalari asosida aniqlanadi. Moddaning hosil bo‘lish energiyasi esa bu birikmalarning yonish issiqligi asosida Aniqlanadi. quyida ba’zi kimyoviy bog‘lar va ularning energ iyalari keltirilgan: С – С 83 kkal/mol birlamchi C – H 96-101 kkal/mol С = С 143 kkal/mol ikkilamchi C – H 94 kkal/mol С º С 194 kkal/mol uchlamchi C – H 89 kkal/mol

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Н есмеянов А.Н., Несмеянов Н.А. Начала органической химии. 1- ва 2- жилд, Москва, «Химия», 1969-1970 й.й. 2. Нейланд О.Я. Органическая химия. Москва, «Химия», 1990 й. 3. Гауптман З., Графс Ю., Реманс Х. Органическая химия. Москва, «Химия», 1979 й. 4. Моррисон Р., Бойд Р. Органическая химия. Москва, «Мир», 1974 й. 5. Терией А. Свременная органическая химия. Москва, «Мир», 1- ва 2- жилд, 1980 й. 6. Реутов О.А. теоретические основў органической химии. Москва, изд-во Московского университета, 1964 й. 7. Днепровский А.С., Темникова Т.И. Теоретические основў органической химии. Ленинград, «Химия», Ленинградское отделение, 1991 й. 8. Беккер Г. Введение в электронную теорию органических реакций. Москва, «Мир», 1977 й. 9. Сайкс П. Механизмў реакций в органической химии. Москва, «Химия», 1991 й. 10. Днепровский А.С., Караван В.С., Семёнова С.Н. Теоретические основў органической химии. Задачи и упражнения. Ленинград, «Химия», Ленинградское отделение, 1971 й. 11. Агрономов А.Е. ва бошқалар. Задачи и упражнения по органической химии. Москва, изд-во Московского университета, 1971й. 12. Гото Т., Хирата И., Стоут Г. Современная органическая химия в вопросах и ответах. Москва, «Мир», 1971 й.

O'xshashlar

Organik birikmalardagi bog‘larning uzilish usullari

Kovalent bog‘ nazariyasi. gibridlanish va uning modda xossalariga ta’siri

Organik kimyo kursini o‘qitish metodikasi

Molekuladagi atomlar ta’sirini miqdoriy jihatdan aniqlash

O’quvchilarni moddalar bilan tanishtirish va kimyoning asosiy qonuniyatlarini o’qitish uslubiyoti