Oltingugurtli xomashyolar - Kimyo - Referatlar

Oltingugurtli xomashyolar

Yuklangan vaqt:

15.12.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

275.94140625 KB

Ko'chirib olish

Oltingugurtli xomashyolar Reja: 1. Oltingugurtli xomashyo turlari 2. Oltingugurt kolchedanlari 3. Rangli metallurgiya gazlari 4. Oltingugurt. Tabiiy sof oltingugurt 5. Aglomeratsiya, o’txona va yonilg’i gazlari 6. Konsentrlangan sulfit angidrid olish 7. Sulfatli xomashyolar

1. Oltingugurtli xomashyo turlari Sulfat kislota – kimyo sanoatining asosiy mahsulotlaridan biri hisoblanadi. U mineral o’g’itlar, turli xildagi mineral tuzlar va kislotalar, organik mahsulotlar, bo’yoqlar, portlovchi moddalar va boshqalar ishlab chiqarishda keng miqyosda ishlatiladi. Sulfat kislota ishlatilmaydigan yirik zamonaviy sanoat korxonalari mavjudligini tasavvur etish qiyindir. Sulfat kislotadan neftni qayta ishlash, metallurgiya, metallarni qayta ishlash, to’qimachilik, charm va boshqa sanoatlarda suvsizlantiruvchi va qurituvchi modda sifatida, neytrallash jarayonida, metallarni tozalashda va boshqa bir qancha maqsadlarda foydalaniladi. Sulfat kislota qadimdan ma’lum bo’lgan moddadir. Fors alximigi Abu Bakr Alrases asarlarida (940 yil) ham u haqida ma’lumotlar berilgan. Sulfat kislota dastlab temir kuporosini quruq haydash orqali olingan (shuning uchun sulfat kislotani uzoq vaqt kuporos moyi deb ham atab kelingan). Bu usul bilan 1526 yilda oz miqdordagi tutovchi sulfat kislota olingan. XV asrning ikkinchi yarmida ichki qismi suv bilan namlangan katta hajmdagi idishlarda oltingugurt va selitrani yondirish orqali meditsina maqsadlari uchun sulfat kislota olish yo’lga qo’yilgan edi. Birinchi sulfat kislota ishlab chiqarish zavodi 1740 yilda Angliyada qurilgan. Bunda oltingugurt va selitra aralashmasi metall idishlarda qizdirilgan, buning natijasida hosil bo’ladigan gazlar aralashmasi shisha jihozlarda suvga yuttirilgan. 1746 yilda bu maqsad uchun qo’rg’oshinli kamera ishlatilgan, shundan so’ng sulfat kislota ishlab chiqarishning ushbu usuli kamerali usul deb atala boshlangan.

Boshlang’ich aralashmani yondirish natijasida hosil bo’ladigan sulfit angidrid va azot oksidlari kamera tubiga quyilgan suvda yutilishi natijasida sulfat kislota hosil qiladi. Kameradagi gaz qoldiqlari yo’qotilgandan so’ng unda navbatdagi aralashma yondiriladi va shu yo’l bilan kerakli konsentratsiyadagi kislota olinadi. Keyinchalik kamerada suv bug’i ishlatishni va jarayonni uzluksiz amalga oshirishni taklif etildi. XIX asr boshlarida oltingugurtni alohida pechlarda yondirish, azot oksidlarini esa selitrani sulfat kislota bilan parchalash orqali olish yo’lga qo’yildi. Sulfat kislota ishlab chiqarish usuli yildan-yilga takomillashib bordi, buning natijasida mahsulot tannarxi kamaytirildi, ayniqsa 1837 yildan boshlang’ich xomashyo sifatida oltingugurt o’rniga oltingugurt kolchedani ishlatila boshlandi. Qo’rg’oshinli kameralar o’rniga to’ldirgichli minoralarning ishlatilishi va azot oksidlari qo’llash orqali sulfat kislota ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish ishlab chiqarish samaradorligini bir necha marta oshirishni ta’minladi. Bu usul sulfat kislota ishlab chiqarishning minorali usuli deb ataldi. Sulfat kislot ishlab chiqarishning kontaktli usuli 1831 yilda P.Filips (Angliya) tomonidan sulfit angidridni to’g’ridan-to’g’ri kislorod bilan qizdirilgan platinali katalizatorlar ustidan o’tkazish orqali oksidlash usuli taklif etilgandan so’ng yo’lga qo’yila boshlandi. Keyinchalik sulfit angidridni sulfat angidridga oksidlash jarayonining katalizatori vazifasini ko’pgina metallar (masalan, temir, mis, xrom va boshqalar), oksidlar (masalan, vanadiy oksid va boshqalar), shuningdek chinni, keramika, gil va ko’pgina boshqa moddalar bajarishi aniqlandi. Sulfat

kislota ishlab chiqarishning kontaktli usuli yaratilgandan keyin yuqori konsentratsiyali sulfat kislota va oleum olish imkoniyati yaratildi. Sulfat kislota ishlab chiqarishning kontaktli usuli uzoq vaqt ishlatilmadi. Chunki o’sha paytda platinali katalizatorning faolligi pasayib borishi – zaharlanishining sababi aniqlanmagan edi. XX asrning boshlarida R.Knitch (Germaniya) tomonidan sanoat sharoitida katalizator faolligini pasayish sabablari aniqlangandan hamda sulfitli gazlarni zararli qo’shimchalardan tozalash usullari ishlab chiqilgandan so’ng kontakti usulida sulfat kislota ishlab chiqarish rivojlanib ketdi. Sulfat kislota ishlab chiqarishda sulfit angidridning kislorod ishtirokidagi oksidlanishi muhim bosqich hisoblanadi. Bu oksidlanish jarayoni katalizator ishtirokida (sulfat kislota ishlab chiqarishning kontakt usulida) yoki kislorod uzatuvchilarni qo’llash orqali (sulfat kislota ishlab chiqarishning nitroza usulida) amalga oshiriladi. Sulfat kislota – kimyo sanoatining asosiy xomashyolaridan biri ekanligi, uning qo’llanilish sohasi kengligi, tashish va saqlash qulayligi, o’ta faolligi va arzonligi sababli butun dunyo bo’yicha ko’p miqdorda ishlab chiqariladi. Hozirgi paytda dunyo bo’yicha 160 mln tonnadan ziyod miqdorda, O’zbekistonda esa yiliga 3 mln tonna atrofida, shu jumladan «O’zkimyosanoat» Aksiyadorlik Jamiyatiga qarashli «Ammofos-Maxam» AJ (500 ming tonna), «Maxam-Chirchiq» AJ (273 ming tonna), Olmaliq tog’-metallurgiya kombinati (478 ming tonna) va «Navoiy tog’metallurgiya kombinati» DK (450 ming tonna) va boshqa bir qator korxonalarda sulfat kislota ishlab chiqarilmoqda. «Ammofos-Maxam» AJ (2016-2018 yillar) va «Navoiy TMK» DKning (2017-2019 yillar) har birida quvvati yiliga 650 ming tonna

bo’lgan sulfat kislota ishlab chiqarish sexlari qurish uchun loyihalash va qurilish ishlari olib borilmoqda. Ushbu zamonaviy yangi texnologiyalar bo’yicha yiliga 650 ming tonna sulfat kislota ishlab chiqarish bilan bir qatorda ishlab chiqarish jarayonida hosil bo’ladigan issiqlik energiyasidan soatiga 25 megavatt miqdorda elektr energiyasi ishlab chiqarish nazarda tutilgan. Hozirda «Ammofos-Maxam» AJning yillik elektr energiyasiga bo’lgan ehtiyoji soatiga 18-20 megavattni tashkil etadi. Bu esa mazkur korxonaning asosiy mahsulot – sulfat kislotadan tashqari iste’molchilar ehtiyoji uchun qo’shimcha elektr energiyasi ham yetkazib berish imkoniyatini yaratadi. Sulfat kislota olish uchun xomashyo sifatida elementar oltingugurt yoki tarkibida oltingugurt tutgan va undan elementar oltingugurt yoki sulfit angidrid olish mumkin bo’lgan moddalar ishlatiladi. Tabiiy sof oltingugurt tabiatda nisbatan kam tarqalgandir. Oltingugurt tabiatda ko’pincha temir, rux, qo’rg’oshin, mis va boshqa metallar bilan birikmasi holatida uchraydi. Yer qobig’idagi oltingugurtning miqdori 0,1% ni tashkil etadi. Sulfat kislota ishlab chiqarish uchun tarkibida asosan temir disulfid FeS 2 tutgan pirit yoki temir kolchedani keng ko’lamda ishlatiladi. Oltingugurt ko’pgina minerallar tarkibida ikkita metall bilan hosil qilgan sulfidlari tarzida ham bo’lishi mumkin, masalan, mis kolchedani (xalkopirit) temir va misning oltingugurtli birikmasidir. Oltingugurt bundan tashqari tabiatda sulfatlar, masalan, gips (kalsiy sulfat), mirabalit (natriy sulfat), glauberit (natriy va kalsiy sulfat) va xokazolar tarzida ham uchraydi. U neft, toshko’mir, tabiiy va o’txona gazlari tarkibida ham bo’ladi.

Toshko’mirni kokslash paytida undagi oltingugurt vodorod sulfidga aylanadi va koks gazi tarkibiga o’tadi. Vodorod sulfid, shuningdek, generator gazi, neftni qayta ishlash gazlari, neftning yo’ldosh gazlari ko’pgina tabiiy gazlar tarkibiga kiradi va bu gazlardagi keraksiz qo’shimcha hisoblanadi. Metallurgiya pechlaridan chiqadigan gazlar tarkibida ham sezilarli miqdordagi sulfit angidrid bo’ladi. Ko’mir qazib olishda ko’mir qatlamlari orasida bo’ladigan va uni boyitishda ajratib olinadigan temir kolchedanidan iborat ko’mirli kolchedan ham olinadi. Ko’mirli kolchedan ham sulfat kislota ishlab chiqarish uchun xomashyo vazifasini o’tashi mumkin. Bunday maqsad uchun sulfat kislotasi ishlatiladigan ko’pgina ishlab chiqarish korxonalarining chiqindilaridan foydalanilishi ham mumkin. Bunday chiqindilarga kislotali gudronlar, yuvish eritmalari, fosfogips va boshqalar kiradi. Turli mamlakatlarda ishlatiladigan xomashyo turlari bir-biridan farqlanadi. Ko’pgina mamlakatlarda hozircha asosan oltingugurtli kolchedan asosiy xomashyo sifatida ishlatilayotgan bo’lsa, AQSH da sulfat kislota olish uchun ko’proq oltingugurtdan foydalanilmoqda. Shuni ham ta’kidlab o’tish mumkinki, sulfat kislota ishlab chiqarish xomashyosi sifatidagi oltingugurt va kolchedanning nisbiy ulushi kamayib, uning o’rnini turli chiqindilardan ajratib olinadigan oltingugurt egallamoqda. 2. Oltingugurt kolchedanlari

Oltingugurt kolchedanining asosiy tarkibiy qismi tarkibida 53,5% S va 46,5% Fe bo’lgan temir disulfid FeS 2 dan iboratdir. Tabiiy oltingugurt kolchedani tarkibida FeS 2 dan tashqari mis, rux, qo’rg’oshin, mishyak, nikel, kobalt, selen, vismut, tellur, kadmiy birikmalari, kalsiy va magniy karbonatlari va sulfatlari, oz miqdorda oltin va kumush kabi qo’shimchalar bo’ladi. Shuning uchun sulfat kislota ishlab chiqarishda ishlatiladigan kolchedan tarkibidagi oltingugurt miqdori katta chegarada – 30 dan 52% gacha o’zgarib turadi. Oltingugurtli kolchedan – sarg’ish yoki sarg’ish-kulrang tusli mineral bo’lib, uning zichligi qariyib 5 g/sm 3 ga teng. Bo’lakchalarining kattaligi va kolchedan naviga qarab uning to’kilish massasi (og’irligi) 2200 dan 2400 kg/m 3 gachani tashkil qiladi. Kolchedan konlari MDH da, Ispaniyada, Yaponiyada, Kanadada, Portugaliyada, Italiyada, Norvegiyada va boshqa mamlakatlarda mavjud. Qazib olinadigan kolchedan sulfat kislota zavodlariga 50-400 mm li bo’lakchalar holatida keltiriladi. Kolchedanda eng ko’p uchraydigan qo’shimcha mis hisoblanadi. Tarkibidagi mis miqdori 1% dan ko’p bo’lgan kolchedan misli kolchedan bo’lib, undan mis olish uchun xomashyo sifatida foydalanish maqsadga muvofiqdir. Ammo misga kambag’al bo’lgan kolchedandan mis suyuqlantirish zavodlarida to’g’ridan-to’g’ri foydalanish maqsadga muvofiq emas, shuning uchun uni flotatsiyalash yo’li bilan boyitiladi. Flotatsiyalashda mis bilan birgalikda boshqa qimmatbaho metallar (rux, qo’rg’oshin, kumush, oltin va xokazo) ruda konsentratlari va flotatsiyalangan kolchedan ajratib olinadi.

Flotatsiyalangan kolchedandagi oltingugurt miqdori 32 dan 40% gacha bo’ladi. Bu kolchedanni ikkilamchi flotatsiyalash natijasida bekorchi jinslar ajratiladi va tarkibida 45-50% S bo’lgan pirit konsentrati olinadi. Rudalarni boyitish jarayoni takomillashishi bo’yicha tarkibida qimmatbaho qo’shimchalar oz darajada bo’lishiga qaramay xomashyoni flotatsiyalash eng maqbul hisoblanadi. Shuning uchun flotatsiyalanadigan kolchedan rudasining ulushi muntazam ortib bormoqda. Buni sulfat kislota zavodlarida kolchedan rudasidan to’g’ridan-to’g’ri foydalanishning nisbiy ulushi kamayib borayotganligi bilan izohlash mumkin. Yuqori namligi bo’lgan flotatsiyalangan kolchedan sulfat kislota zavodlariga keltirishda va omborlarda qotib qoladi. Bu esa uni vagonlardan tushirish va keyingi bosqichda pechda kuydirish uchun uzatishda katta qiyinchiliklar keltirib chiqaradi. Bundan tashqari qotib qolgan kolchedan bo’lakchalarining muallaq holatdagi yonishi kuydirish jarayonida yomonlashadi. Shuning uchun flotatsiyalangan kolchedanni iste’molchiga berishdan oldin o’txona gazlari bilan qizdiriladigan barabanli quritgichlarda quritiladi. Davlat standartlari talablariga muvofiq iste’molga jo’natiladigan flotatsiyalangan kolchedandagi namlik kuzgiqishgi mavsumda 4,5% dan ortmasligi talab etiladi. Kolchedanni tashqi atmosfera havosining namligidan muhofaza qilish maqsadida quruq kolchedan saqlanadigan omborlarning iloji boricha germetikligi ta’minlanadi. Toshko’mir konlarida ham ma’lum miqdordagi oltingugurt kolchedanlari uchraydi. Qo’lda ajratib olish va maydalash orqali kolchedanning 80% gacha ajratib olishga erishiladi. Bunday kolchedan

tarkibida 15% gacha uglerod bo’ladi va shuning uchun uni ko’mirli kolchedan deyiladi. Tarkibida ko’p miqdordagi (33-42%) oltingugurt tutishiga qaramay, ko’mirli kolchedan xattoki zamonaviy mexanik pechlarda ham kuydirilmaydi, chunki uning intensiv yonishi natijasida harorat keskin ortib ketadi va pechning tezda ishdan chiqishiga olib keladi. Bundan tashqari bunday kolchedandagi ko’mirning yonishiga ortiqcha miqdordagi kislorod sarflanadi, buning natijasida kuyundi gazi tarkibidagi SO 2 va O 2 konsentratsiyasi keskin pasayadi. Bu esa sulfitli gazlarni keyingi bosqichlarda sulfat kislotasiga qayta ishlash jarayonlarini qiyinlashtiradi. Uglerod miqdorini kamaytirish uchun ko’mirli kolchedan boyitiladi. Buning uchun maydalangan kolchedan maxsus yuvish vannalariga uzatiladi, u yerda yengil ko’mir zarrachalari suv bilan yuviladi. Boyitilgan ko’mirli kolchedandagi uglerod miqdori 3-6% dan ortmaydi. Ko’mirli kolchedan kuydirilganda SO 2 bilan bir paytda oz miqdordagi vodorod sulfid, uglerod sulfid, uglerod sulfoksid va elementar oltingugurt ham hosil bo’ladi. Kolchedanni kuydirish jarayonida kislorod bilan boyitilgan havo ishlatish yo’li bilan bunday qo’shimchalar miqdorini keskin kamaytirishga erishiladi. Bu qo’shimchalar sulfat kislota ishlab chiqarishning kontaktli va minorali jarayonlariga sezilarli ta’sir ko’rsatmaydi. 3. Rangli metallurgiya gazlari

Misli, ruxli, qo’rg’oshinli rudalar va konsentratlar hamda boshqa rangli metallar tutgan rudalarni kuydirish jarayonida rangli metallar ajratib olish uchun qayta ishlashga keladigan qattiq qoldiq - kuyundidan ajraladigan chiqindi gazlar hosil bo’ladi. Chiqindi gazlar tarkibida sulfit angidrid bo’ladi va u sulfat kislota ishlab chiqarish uchun qimmatbaho xomashyo hisoblanadi. Rangli metallurgiya chiqindi gazlaridan foydalanish muhim xalq xo’jaligi ahamiyatiga egadir, chunki, masalan har bir tonna mis suyuqlantirib olishda sulfat kislotali tizimdagi oltingugurtli xomashyoni kuydirishga sarflanadigan xarajatlarsiz 10 t dan ortiq sulfat kislota olish imkoniyati yaratiladi. Bundan tashqari, chiqindi gazlari tarkibidagi oltingugurt oksidlarini tutib qolinishi hisobiga metallurgiya korxonalari havosining musaffoligi saqlab qolinadi. Rangli metallurgiya rudalari qaynovchi qatlam (QQ) pechlarida kuydiriladi. Kuyundi gazlar va qaynovchi qatlam pechlarining gazlari tarkibi bo’yicha oltingugurt kolchedani kuydirilishidan hosil bo’ladigan gazlardan kam farq qiladi va shuning uchun sulfat kislota ishlab chiqarishda to’g’ridan-to’g’ri foydalaniladi. Boshqa pechlarda hosil bo’ladigan gazlar tarkibi ko’pincha xomashyo sifatiga, qurilmalarga hamda pech va boshqa jihozlar holatiga va kuydirish jarayoni sharoitiga bog’liqdir. Shunga bog’liq holda bunday gazlardagi sulfit angidrid miqdori katta chegarada o’zgaradi. Xomashyoni kuydirish jarayonini intensivlash va olinadigan yarim mahsulotlar – rangli metallurgiya kuyundilari sifatini yaxshilash uchun pechga beriladigan havoga purkashdan oldin uning tarkibida 30-35% O 2 bo’lguncha kislorod qo’shish qo’llaniladi yoki kuydirish jarayoni

texnologik kislorod (95% O 2 ) muhitida amalga oshiriladi. Kislorod ishlatiladigan barcha holatlarda ham kuydirishdan chiqadigan chiqindi gazlaridagi sulfit angidridning konsentratsiyasi ortadi. Masalan, ruxli konsentratni qaynovchi qatlam pechlarida kuydirishda tarkibida 30% O 2 tutgan havo berilishi (havodagi 21% O 2 o’rniga) orqali o’tkazilgan sanoat sinovlari shuni ko’rsatadiki, bunda chiqadigan gaz tarkibidagi SO 2 konsentratsiyasi 8 dan 14% ga ko’tariladi, pech unumdorligi 70% ga ortadi, kuyundidagi sulfidli oltingugurt miqdori 3 marta kamayadi. 4. Oltingugurt. Tabiiy sof oltingugurt Oltingugurt va uning xossalari. Elementar oltingugurt (yoki oltingugurt bug’i) Tabiiy sof rudalardan, shuningdek sulfit angidrid yoki vodorod sulfid tutgan gazlardan olinadi. Elementar oltingugurt sulfat kislota ishlab chiqarish uchun eng yaxshi turdagi xomashyolardan biri hisoblanadi. Uni yoqish natijasida katta miqdorda SO 2 va kislorod tutgan va kontaktli sulfat kislota ishlab chiqarish uchun eng muhim hisoblangan gaz hosil qilinadi. Oltingugurtning yonishi natijasida kul qolmaydi, vaholanki kolchedan kuydirilishi natijasida hosil bo’ladigan kulni yo’qotish uchun katta sarf-harajatlar talab etilar edi. Tabiiy sof oltingugurt tarkibida juda oz miqdordagi mishyak qo’shimchasi bo’ladi, bu esa kolchedandan sulfat kislota ishlab chiqarishdagi mishyakdan tozalash jarayonlari singari bosqichlardan holi bo’lgan sodda sulfat kislota ishlab chiqarish tizimini yaratish imkoniyatini yaratadi.

Elementar oltingugurtdan sulfat kislota ishlab chiqarishda, sellyuloza-qog’oz sanoatida, qishloq xo’jaligida (qishloq xo’jaligi ekinlari zararkunandalariga qarshi kurashda) foydalaniladi. Bundan tashqari, elementar oltingugurt gugurt sanoatida, kauchukni vulkanlashda, sulfidli bo’yoqlar va kimyo-farmatsevtika preparatlari olishda hamda pirotexnikada ishlatiladi. Jahon miqyosida elementar oltingugurtdan foydalanish taxminan quyidagicha taqsimlanadi: Sulfat kislota ishlab chiqarish uchun ……….................... 50 Sellyuloza-qog’oz sanoati uchun ……………….............. 25 Qishloq xo’jaligiga ………………………………........... 10-15 Boshqa iste’molchilarga …………………………........... 10-15 Dunyoda elementar oltingugurt ishlab chiqarish hajmi yildan-yilga ortib bormoqda. Bunga tabiiy sof oltingugurt konlaridan qazib olish, tabiiy gaz va neft mahsulotlarini tozalash yo’li bilan ajratib olish orqali erishilmoqda. Oltingugurtning xossalari. Oltingugurtning nisbiy atom massasi 32,064. Oltingugurt odatdagi haroratda qattiq holatda bo’ladi. Qattiq oltingugurt ikki xil – rombik va monoklinik allotropik shakllarda bo’ladi: Xossasi Rombik oltingugurt Monoklinik oltingugurt Zichligi, g/sm 3 ……………….. 2,07 1,96 Barqarorlik chegarasi, O C ......... 95,6 dan past 95,6-119,3

Suyuqlanish harorati, O C …...... 112,8 119,3 (tez qizdirilganda) Suyuqlanish issiqligi j/g ………………………. 39,4 45 ,3 kal/g …………………….. 9,4 10 ,8 Oltingugurt elektr tokini yomon o’tkazadi, suvda amalda erimaydi. Oltingugurtning suyuqlanishi uning hajmi (taxminan 15% ga) ortishi bilan sodir bo’ladi. 120 O C haroratda suyuqlantirilgan oltingugurt harakatchan sariq rangdagi suyuqlikdir, uning qovushqoqligi haroratning ortishi bilan o’zgaradi. 160 O C dan yuqori haroratda oltingugurt qorayadi va 190 O C haroratda to’q jigarrang qovushqoq massaga aylanadi. Haroratning ortishi bilan massaning qovushqoqligi kamayadi va qariyib 400 O C haroratda oltingugurt suyuqlanmasi yana harakatchan suyuqlikka aylanadi. Oltingugurtning qaynash harorati 444,6 O C ni tashkil etadi. Turlicha haroratdagi qattiq va suyuq oltingugurt ustidagi bug’ bosimi quyida keltirilgan: Harorat, O C …………… 50 100 200 300 400 444,6 Bug’ bosimi, 0,0002 0,008 2,3 48 378 760 mm.sim.ust…................. Bug’dagi oltingugurt konsentratsiyasi, 0,003 0,12 32,4 653 4900 9500 g/sm 3 ...............................

Qizdirilganda oltingugurtning molekula tuzilishi o’zgarishi hisobiga uning xossasi o’zgaradi. Odatdagi haroratda oltingugurt yopiq halqali sakkiz atomdan iborat molekula (S 8 ) shaklida bo’ladi. 160 O C haroratda S 8 halqalari uziladi va chiziqsimon zanjir hosil qiladi, bu esa uning qovushqoqligini ortishiga olib keladi. Harorat yanada ko’tarilganda esa uzun zanjirlar uziladi (destruksiyalanadi) va oltingugurt qovushqoqligining yana pasayishiga olib keladi. Oltingugurt bug’ida S 8 , S 6 va S 2 molekulalari bo’ladi, haroratning ortishi bilan S 2 molekulalari miqdori ortadi, bunda bug’ rangi o’zgaradi. Qaynash harorati yaqinida oltingugurt bug’i och sariq rangda bo’ladi va haroratning ortishi bilan qizara boshlaydi, so’ngra yana tiniqlashadi va 650 O C haroratda to’q sariq rangga kiradi. 900 O C haroratda oltingugurt bug’lari amalda S 2 molekulalaridan iborat bo’ladi. Uning atomlarga parchalanishi taxminan 1600 O C haroratdan boshlanadi. Oltingugurtning solishtirma issiqlik sig’imini (j/g∙grad hisobida) quyidagi formulalar orqali hisoblanishi mumkin: rombik oltingugurt uchun 0 dan 95,6 O C harorat chegarasida c p = 0,469 + 8,17 · 10 - 4 T monoklinik oltingugurt uchun 0 dan 110 O C harorat chegarasida c p = 0,465 + 9,09 · 10 - 4 T suyuq oltingugurt uchun c p = 0,239 - 25,6 · 10 - 4 T Bug’ holatdagi oltingugurtning molyar issiqlik sig’imini (j/g∙grad hisobida) quyidagi formulalar orqali hisoblanishi mumkin:

C p ( S 2 ) = 0,507 + 5,79 · 10 - 5 T C p ( S 6 ) = 0,427 + 5,79 · 10 - 5 T C p ( S 8 ) = 0,411 + 5,79 · 10 - 5 T Bu formulalardagi c p va C p – o’zgarmas bosimdagi issiqlik sig’imlaridir; T – absolyut harorat, O K hisobida. Tabiiy sof rudalardan oltingugurtning olinishi. Tabiiy sof oltingugurt konlari qoldiqli yoki vulqonli xususiyatdagi yotqiziqlar tarzida uchraydi. Tabiiy sof oltingugurt konlari Italiyada (Sitsiliya orollarida), Yaponiyada (Xokkaydo orollarida), AQSH da (Texas va Luiziana shtatlarida) uchraydi. Tarkibida 20% va undan ortiq oltingugurt tutgan tabiiy sof oltingugurt rudalari to’g’ridan-to’g’ri kuydirilib, sulfit angidridga aylantiriladi va undan sulfat kislota ishlab chiqariladi. Ammo odatda oltingugurtli rudalar kuydirilmaydi, balki undan oltingugurt suyuqlantirilib ajratilib olinadi. Oltingugurtni suyuqlantirib ajratib olish pechlarda, avtoklavlarda va to’g’ridan-to’g’ri yer osti yotqiziqlarida amalga oshiriladi. Pechlarda oltingugurtni suyuqlantirishda ruda tarkibidagi 25% gacha oltingugurtni yoqish issiqligidan foydalaniladi. Bunda elementar oltingugurt unumi 75% ga yetadi. Oltingugurtni to’g’ridan-to’g’ri yer osti yotqiziqlaridan Frash usuli bo’yicha qazib olishda (bu usul AQSH da ishlatiladi) oltingugurt qaynoq suv bilan suyuqlantiriladi va qisilgan havo bilan yuzaga siqib chiqariladi. Buning uchun quduqqa bitta quvur orqali bosim ostida 150- 160 O C haroratgacha qizdirilgan suv berilsa, ikkinchisidan esa qisilgan

havo yuboriladi. So’ngra suv ma’lum masofada joylashgan va oltingugurtli qatlamdan chuqurroq bo’lgan boshqa maxsus quduqdan chiqarib olinadi. Frash usuli bilan nisbatan arzon oltingugurt olinadi, lekin bunda kondan uni ajratib olish darajasi 30-60% ni tashkil etadi xolos. AQSH da oltingugurtning ko’p qismi temir yo’l va avtomobil sisternalarida suyuqlantirilgan holatda tashiladi. Ko’pincha oltingugurtga boy bo’lgan tabiiy sof oltingugurt rudalaridan uni flotatsiyalash yo’li bilan ajratib olinadi. Tabiiy sof rudalardan oltingugurt olish uchun flotatsiyalash va so’ngra flotatsiya avtoklavlarida konsentratdan oltingugurtni suyuqlantirish usuli qo’llaniladi (3.1-rasm). Kondan keladigan oltingugurtli ruda dastlab tegirmonlarda maydalanadi. Juda mayda holatigacha maydalangan ruda flotatsiyalashga yuboriladi. Bunda flotoreagent sifatida suyuq shisha, kerosin va S 7 -S 9 spirtlari ishlatiladi. Tarkibida 70-75% elementar oltingugurt bo’lgan hosil qilingan konsentrat quyultiruvchilarda, so’ngra barabanli filtrlar yoki sentrifugalarda 10-15% namlik qolguncha suvsizlantiriladi. Suvsizlantirilgan oltingugurtli konsentrat ochiq suyuqlantirgich 1 ga yuboriladi. Suyuqlantirgich unumdorligi oltingugurtli konsentrat namligiga bog’liq va u konsentrat namligi 10-15%, qizdirish yuzasi 1 m 2 bo’lganda 100-150 kg/s ni tashkil etadi. Quruq konsentratni suyuqlantirishda unumdorlik 270-300 kg/s gacha yetadi.

3.1-rasm. Avtoklavlarda flotatsiyalash orqali oltingugurtli konsentratlardan oltingugurt olish sxemasi: 1-suyuqlantirgich; 2-flotoreagent eritmalari yig’gichlari; 3-flotatsiyalash avtoklavlari. Muntazam ravishda suyuqlangan oltingugurtli konsentrat suyuqlantirgichdan (1) 120-130 O C haroratda oltingugurtli suspenziya holatida flotatsiyalash avtoklaviga (3) tushadi. Bu yerga shu bilan bir vaqtda yig’gichdan (2) flotareagentning suvli eritmasi ham beriladi. Avtoklavlar po’latdan tayyorlangan silindrik idish bo’lib, konussimon taglikka egadir. Sirti bug’li qoplama isitiladi. Avtoklavda aralashtirgichlar bo’ladi. Avtoklavdagi ikkita shtutserning biridan suyuqlantirilgan oltingugurt, ikkinchisidan esa bekorchi jinslar chiqarib olinadi. Avtoklavdagi massani aralashtirilganda suv mayda tomchilarga bo’linadi, u esa bekorchi jinslarga absorbilanishi natijasida massaning yuqori qatlamiga qalqib chiqadi. Shuning uchun avtoklavdan dastlab

toza suyuq oltingugurt quyib olinadi, so’ngra esa bekorchi jins chiqariladi. Flotatsiyalash avtoklavining unumdorligi 1 m 3 hajmdagi jihoz uchun 1600 kg/s oltingugurtga to’g’ri keladi. Konsentratdan oltingugurtni umumiy ajratib olish darajasi 95-98% ni tashkil etadi. Flotatsiyalash avtoklavining ishlash tartibi taxminan quyidagicha bo’ladi: Davomiyligi, Bajariladigan ishlar min. Oltingugurtli bo’tqani suv bilan aralashtirish Flotatsiyalash Suyuq oltingugurtni quyib olish va chiqindilarni yo’qotish Siklning umumiy davomiyligi 30 min; suyuq shisha sarfi 8% (eritmadagi SiO 2 ning konsentratsiyasi 3 g/l) ni tashkil etadi. Oltingugurt bug’ining olinishi. Bug’ holatdagi oltingugurtni rangli metallurgiya gazlaridan, neftni qayta ishlash gazlaridan, neft va tabiiy gazlarning yo’ldosh gazlaridan va boshqalardan ajratib olinadi. Shunday qilib, oltingugurt bug’i gazlarni tozalash jarayonlarining chiqindisi hisoblanadi va shuning uchun elementar oltingugurtning arzon turlaridan biriga kiradi. Ammo rangli metallurgiya gazlaridan olinadigan oltingugurt bug’i tarkibida ko’p miqdordagi mishyak va boshqa zararli qo’shimchalar bo’ladi, bu esa kontaktli sulfat kislota ishlab chiqarishda sulfitli gazlarni yetarli darajada oldindan tozalashni talab etadi. Oltingugurt bug’i ayniqsa ko’pgina hollarda misli kolchedan kuydirish pechlari gazlaridan olinadi. Bunda elementar oltingugurt

tarzida 80% gacha S ajratib olinadi. Misli kolchedanning asosi pirit FeS 2 hisoblanadi, kolchedandagi CuS miqdori 4% gacha bo’ladi. Misli kolchedan, koks, kvars va ohaktosh (flyus) dan iborat shixtaning pechda kuydirilishi to’rtta zonada amalga oshadi. Birinchi zonada (quritish zonasida) shixta 550 O C haroratgacha, keyingi zonada esa 800 O C gacha qiziydi. Ikkinchi zonada 800 O C haroratgacha qizigan shixtada quyidagi reaksiya sodir bo’ladi: FeS 2 ↦ FeS + S ↑ Uchinchi zonada pechning pastki qismidan chiqadigan oltingugurt dioksid shixtadagi uglerod yordamida elementar oltingugurtgacha qaytariladi: SO 2 + C = S + CO 2 Va nihoyat, oxirgi – pechning pastki zonasida (oksidlab suyuqlantirish va shlak hosil bo’lish zonasida) FeS yonadi: 2FeS + 3O 2 = 2FeO + 2SO 2 Bunda temir(II)-oksid shixta komponentlari bilan suyuqlanadi va shlak tarkibiga o’tadi, FeS ning oksidlanmagan qismi esa mis sulfidi bilan shteyn hosil qiladi. Sulfit angidridning ko’mir bilan qaytarilishida elementar oltingugurtdan tashqari turli xildagi oltingugurtli birikmalar (uglerod sulfid, uglerod sulfoksid va boshqalar) hosil bo’ladi. Bundan tashqari, shixtadagi namlik va havo oltingugurt bilan ta’sirlashib, ma’lum miqdorda vodorod sulfid hosil qiladi: 3S 2 + 4H 2 O ⇄ 2SO 2 + 4H 2 S

Oltingugurt birikmalari (CS 2 , COS, H 2 S) pechning to’rtinchi zonasida hosil bo’ladigan sulfit angidrid ta’sirida parchalanadi va elementar oltingugurtga aylanadi: 2H 2 S + SO 2 ↦ 1 1 / 2 S 2 + 2H 2 O CS 2 + SO 2 ↦ 1 1 / 2 S 2 + CO 2 2COS + SO 2 ↦ 1 1 / 2 S 2 + 2CO 2 3.2-rasmda mis kolchedani suyuqlantirilishidan elementar oltingugurt olish sxemasi tasvirlangan. Shixta germetik pechning (1) ikki yopqichli tirqishidan kiritiladi. Havo pechning pastki furmalari orqali shunday miqdorda beriladiki, bunda pechdan chiqadigan gaz tarkibida kislorod bo’lmaydi. Suyuqlanish natijasida hosil bo’ladigan shlak va shteyn zichliklariga muvofiq ravishda bir-biridan ajraladi. Misli shteyn avtomatik quyish mashinalari yordamida keyingi bosqichdagi qora mis olishga yuboriladi, shlak esa chiqindixonagi chiqarib tashlanadi. Pechdan (1) chiqadigan gazlar changtutgichga (2) yuboriladi, u yerda yirik zarrachali chang ushlab qolinadi, so’ngra changdan to’la tozalash uchun elektrofiltrga (3) uzatiladi. 3.2-rasm. Mis kolchedanidan oltingugurt bug’i olish sxemasi:

1-germetik pech; 2-chang ushlagich; 3-elektrofiltr; 4,8-reaksiya kameralari; 5-bug’ yutgich qozoni; 6,9-gazdan oltingugurtni cho’ktirish uchun minoralar; 7- gaz qizdirgich. Changdan tozalangan gaz birinchi reaksiya (kontakt) kamerasiga (4) keladi. Bu yerda katalizator (boksit) ishtirokida quyidagi reaksiyalar sodir bo’ladi: SO 2 + CS 2 ⇄ CO 2 + 1 1 / 2 S 2 SO 2 + 2COS ⇄ 2CO 2 + 1 1 / 2 S 2 Reaksiya paytida gazning harorati 450 O C gacha ko’tariladi, shuning uchun reaksiya kamerasidan chiqayotgan gaz bug’ yutgich qozonida (5) 130 O C haroratgacha sovutiladi, u yerda oltingugurtning asosiy qismi kondensatlanadi. Oltingugurtning qolgan qismi esa po’lat halqachalar to’ldirilgan to’ldirgichli minorada (6) ushlab qolinadi. So’ngra sovitilgan gaz qizdirgich (7) orqali ikkinchi reaksiya kamerasiga (8) yuboriladi, u yerda xuddi shunday katalizator (boksit) ishtirokida 200-250 O C haroratda sulfit angidrid gazdagi qolgan vodorod sulfid bilan ta’sirlashadi: 2H 2 S + SO 2 = 2H 2 O + 1 1 / 2 S 2 Shundan so’ng gazdan oltingugurtni ajratib olish uchun birin-ketin ikkinchi qozon yutgich (rasmda ko’rsatilmagan) va minoradan (9) o’tadi. Oltingugurtning ko’p miqdori yoqilg’i va texnologik gazlarni tozalash jarayonidan ajratib olinadigan vodorod sulfiddan olinadi. Bunday oraliq mahsulot sifatida olinadigan vodorod sulfiddan ho’l kataliz usuli bo’yicha sulfat kislota ishlab chiqarishda yoki elementar oltingugurt olishda foydalaniladi. Agar mintaqada sulfat kislotaga

ehtiyoj bo’lmasa yoki iste’molchi kam bo’lsa, u holda sulfit angidrid va vodorod sulfiddan sulfat kislota emas, balki oltingugurt olinadi. Uni tashish sulfat kislotaga nisbatan anchagina arzon, oltingugurtning ekvivalent miqdori sulfat kislotaga nisbatan 3 marta kamdir, oltingugurtdan sulfat kislota ishlab chiqarish texnologik sxemasi esa anchagina soddadir. Vodorod sulfiddan oltingugurt olish jarayoni shundan iboratki, bunda H 2 S umumiy miqdorining 1/3 qismi havo bilan aralashtirilib yoqiladi, natijada sulfit angidrid hosil bo’ladi: H 2 S + 1 1 / 2 O 2 = H 2 O + SO 2 So’ngra bu gazlar aralashmasiga H 2 S ning qolgan qismi aralashtiriladi va gazlar aralashmasi reaktorga yuboriladi, u yerda katalizator ishtirokida vodorod sulfid va sulfit angidriddan oltingugurt hosil bo’ladi: 2H 2 S + SO 2 = 2H 2 O + 1 1 / 2 S 2 Hosil qilingan oltingugurt bug’lari sovuq yuzada kondensatlanadi. Hozirgi paytda kolchedandan elementar oltingugurt olish ham katta amaliy qiziqish uyg’otmoqda (bu jarayonlar bo’yicha 400 dan ortiq ixtirolarga patentlar mavjuddir). Gap shundaki, 1 t kolchedan oltingugurtini tashish elementar oltingugurtga nisbatan 2 martadan ham ko’p harajatlar talab etadi; bundan tashqari, oltingugurtni sulfat kislotaga qayta ishlashning kapital va ishlatish harajatlari sulfat kislotani kolchedandan olishga nisbatan anchagina kamdir. Kolchedandan oltingugurt ajratib olishning usullaridan birida kolchedan kuyundisidan qaynovchi qatlamda oltingugurt ajratib olish taklif etiladi. Bu reaksiya umumiy holda quyidagicha ifodalanadi:

FeS 2 + 4Fe 2 O 3 + 1 / 2 O 2 = Fe 3 O 4 + S 2 – 243 kj (58 kkal) Hosil bo’ladigan temir kuyundisi Fe 3 O 4 qaynovchi qatlamda havo kislorodi bilan oksidlanadi va jarayonga temir (III)-oksidi tarzida qaytariladi: 3Fe 3 O 4 + 0,75O 2 = 4,5Fe 2 O 3 + 3488,2 kj (832,5 kkal) Tabiiy oltingugurt va oltingugurt bug’idan olingan mahsulot donachalar va maydalangan kukun tarzida ishlab chiqariladi hamda S va qo’shimchalar miqdori bo’yicha navlarga ajratiladi (3.1-jadval) 3.1-jadval Oltingugurt navlari Tarkibi, % Tabiiy oltingugurt Oltingugurt bug’i oliy nav 1-nav 2- nav 1- nav 2- nav Oltingugurt, kam emas ……….. 99,9 99,5 98,6 99, 8 99, 8 Kul, ko’p emas ……………….. 0,05 0,2 0,5 0,1 0,5 Kislotaliligi (H 2 SO 4 hisobida), ko’p emas …………. …............. 0,005 0,005 0,01 0,0 2 0,0 3 Mishyak, ko’p emas ………….. 0,000 5 0,000 5 0,00 3 0,0 1 0,5 Namligi, ko’p emas …………... 0,2 2,0 2,0 0,2 0,5 Organik moddalar, ko’p 0,06 0,3 0,8 belgilanmagan

emas ... shu jumladan uglerod, ko’p emas …………………… 0,048 0,24 0,64 - - 5. Aglomeratsiya, o’txona va yonilg’i gazlari Aglomeratsiya gazlari. Qora metallurgiyaning yirik korxonalarida temir rudasi domna pechiga berilishdan oldin maxsus fabrikalarda aglomeratsiyalanadi (ruda shixtalarini metallurgik xossalarini yaxshilash uchun havo purkash orqali ularni yiriklashtirishning termik usuli amalga oshiriladi). Bunda ruda tarkibidagi oltingugurt oksidlanib sulfit angidridga aylanadi va aglomeratsiya gazlari tarkibiga o’tadi. Temir rudasida oltingugurt miqdori ko’p bo’lganda aglomeratsiya gazi tarkibida 0,5-1,5% gacha SO 2 bo’ladi. Ayrim yirik aglomeratsiya fabrikalarida atmosferaga chiqarib yuboriladigan gazlar 5 mln m 3 /s dan ortadi, ular bilan chiqib ketadigan oltingugurt miqdori yiliga bir necha yuz ming tonnani tashkil qiladi. Bunday gazlarni to’g’ridan-to’g’ri atmosferaga chiqarib yuborish ham ekologik, ham iqtisodiy jihatdan katta zararga olib keladi. Qora metallurgiyaning aglomeratsiya gazlarini ulardagi SO 2 ni turli xil yuttiriuvchi materiallar yordamida ushlab qolish va so’ngra undan konsentrlangan sulfit angidridni ajratib olish yo’li bilan yoki aglomeratsiya gazlarini rudadan bir necha bor o’tkazish orqali uni tarkibidagi SO 2 konsentratsiyasini oshirish va konsentrlangan

aglomeratsiya gazidan SO 2 ni ajratib olishni yo’lga qo’yish ham ekologik, ham iqtisodiy samara olinishi mumkin. O’txona va yonilg’i gazlari. O’choqlarda ko’mir yoqilganda ko’mirdagi oltingugurt ham yonadi va atmosferaga chiqarib yuboriladigan o’txona gazlari tarkibida anchagin SO 2 ham bo’ladi. U atfosfera havosini ifloslantirib, ekologik vaziyatni yomonlashishiga olib keladi. Shuning uchun o’txona gazlari ham tozalanadi. Bunday tozalash natijasida ko’p miqdordagi sulfit angidrid ushlab qolinadi va uni sulfat kislota ishlab chiqarishda ishlatiladi. Lekin o’txona gazlaridan SO 2 ni tozalash katta sarfxarajatlar talab etadi, shuning uchun o’txona gazlarining ma’lum qismigina tozalashga yuboriladi. O’txona gazlarini tozalashning arzon usullarini o’ylab topish va uni ishlab chiqarishga joriy etish bir tomondan tabiiy manbaalardan oqilona foydalanish imkoniyatini ochsa, ikkinchidan, tabiatdagi ekologik muvozanatni saqlab qolish kabi muhim muammolardan birining yechimi topiladi. Bunay ishlarni amalga oshirish albatta hozirgi paytda yetishib chiqayotgan «Kimyoviy texnologiya» mutaxassisligi bo’yicha tayyorlanayotgan mutaxassislar zimmasiga yuklanadi. Ko’pgina yoqilg’i gazlari (koks gazi, generator gazi, yo’ldosh gazlar, tabiiy gaz, neftni qayta ishlash gazlari) tarkibida anchagina miqdorda vodorod sulfid bo’ladi va u doimo gaz tarkibidagi zararli keraksiz qo’shimcha hisoblanadi. Masalan, marten pechlarida vodorod sulfid suyuq metallarga yutiladi va unda oltingugurt holida qoladi, bu esa po’latning sifatini yomonlashtiradi. Neftni qayta ishlash gazlari, yo’ldosh va tabiiy gazlar asosan turli hil mahsulotlar sintez qilishda, shuningdek turmushda ishlatiladi. Har ikki holatda ham gazlardagi H 2 S

miqdori Davlat Standartlari talabiga muvofiq 20 mg/m 3 dan ortmasligi lozimdir. Shuning uchun tarkibida vodorod sulfid miqdori me’yoridan ko’p bo’lgan yoqilg’i gazlari, tarkibida yutuvchi moddalar (monoetanolamin, soda va b.) bo’lgan eritmalar bilan qayta ishlanadi (yuviladi). Yutuvchi eritmadan vodorod sulfidni qizdirish orqali ajratiladi va bunda yuqori konsentratsiyali (90% gacha H 2 S bo’lgan) vodorod sulfid olinadi. Vodorod sulfidli gazdan sulfat kislota yoki elementar oltingugurt ishlab chiqarishda foydalaniladi. 6. Konsentrlangan sulfit angidrid olish Sulfit angidridni konsentrlashning suvli siklik usuli. Konsentrlangan gaz va suyuq holatdagi sulfit angidrid sanoatda sulfitlar olish uchun, yuvuvchi vositalar ishlab chiqarishda, sovutgichlar texnikasida va boshqa ishlab chiqarish tarmoqlarida ishlatiladi. Bunday maqsadlarda ishlatiladigan sulfit angidrid asosan chiqindi gazlaridan, qisman esa kolchedan va oltingugurt kuydirishda hosil bo’ladigan kuyundi gazlarini konsentrlanishidan olinadi. Sulfit angidridni konsentrlashning bir necha usullari bo’lib, shulardan biri siklik usulda konsentrlashdir. Sulfit angidridni siklik usulda ajratib olish va konsentrlash tizimi 3.3 -rasmda tasvirlangan. Tarkibida SO 2 tutgan gaz yuttiruvchi eritma bilan suyuqlik taqsimlanadigan minora 1 orqali o’tadi. U yerda gazdan sulfit angidrid ajratib olinadi, shundan so’ng qolgan tozalangan (zararsizlantirilgan) gaz atmosferaga chiqarib yuboriladi. Sulfit angidrid bilan to’yingan yuttiruvchi eritma issiqlik almashtirgich 3 jihozida minora 4 da SO 2 dan

tozalangan eritmaning issiqligi bilan qizdiriladi. Shunday yo’l bilan qizdirilgan yuttiruvchi eritma minora 4 ga suyuqlikni taqsimlashga yuboriladi, minoraning ostki qismidan esa qaynoq bug’ beriladi. Minora 4 da eritmadan ajraladigan sulfit angidrid u bilan minoradan birga chiqadigan suv bug’idan quritish orqali tozalanadi. So’ngra konsentrlangan sulfit angidrid suyuqlantirish uchun siqiladi yoki to’g’ridan-to’g’ri gaz holatda ishlatiladi. SO 2 dan tozalangan eritma esa dastlab issiqlik almashtirgich 3 da, so’ngra esa sovutgich 5 da sovutiladi va absorbsiyalash minorasi 1 ga suyuqlikni taqsimlash uchun qaytariladi. 3.3-rasm . Siklik usulda sulfit angidridni konsentrlash tizimining tasviri: 1-absorbsiya minorasi; 2-to’yingan yuttiruvchi eritma yig’gichi; 3-issiqlik almashtirgich; 4-konsentrlangan sulfit angidridni ajratib olish uchun desorbsiya minorasi; 5-sovutgich. Agar 100% li sulfit angidrid talab etilmasa, SO 2 ni yuttiruvchi eritmadan qizdirilgan havo oqimida haydash orqali ajratib olinadi, bu

esa sulfit angidridni havo bilan suyulishiga olib keladi. Bu holda haydash nisbatan past haroratda, to’yingan va qayta tiklangan eritmalar orasida issiqlik almashinishsiz amalga oshiriladi. Sanoatda qo’llaniladigan sulfit angidridning absorbentlari sifatida suv, soda eritmalari, ammoniy sulfit va bisulfitlar, asosli alyuminiy sulfat, natriy fosfat, ohak suti, ksilidin (suvli emulsiyasi) ishlatiladi. Ishlatiladigan yuttiruvchi eritma SO 2 ga nisbatan katta absorbsiya xususiyatiga (sig’imiga) ega bo’lishi kerak. U nafaqat absorbent xossasiga, balki absorbsiya sharoiti: yuttirish amalga oshiriladigan harorat, keladigan gazdagi SO 2 ning miqdori, gazdan SO 2 ning ajralish darajasiga ham bog’liqdir. Har qanday absorbent sig’imi ushbu yuttiruvchidagi gaz eruvchanligining haroratga bog’liqligini aniqlab beradi. Agar SO 2 ning bir qismi absorbent bilan kimyoviy birikma hosil qilsa, yuttiruvchi eritma sig’imi to’yingan eritmadagi SO 2 ning umumiy miqdoridan kichik bo’ladi. Sulfit angidridni yutuvchi eritma beriladigan gaz tarkibidagi qo’shimchalar ta’siriga kimyoviy barqaror bo’lishi lozim. Agar eritma bilan SO 2 ni absorbsiyalash jarayonida qo’shimcha mahsulotlar hosil bo’lsa, ularni eritmadan yo’qotish kerak. Absorbent ustidagi uning bug’ bosimi unchalik katta bo’lmasligi lozim, chunki aks holda erituvchi bug’larini tutib qolish kerakligiga bog’liq holda SO 2 ning absorbsiyalanish jarayoni murakkablashadi. Amalda SO 2 absorbsiyasi 24-45 O C haroratda o’tkaziladi. Sulfit angidridni haydashda haroratni ko’tarib boriladi va desorbsiya oxirigacha borishi uchun haroratni deyarli yuttiruvchi eritmaning qaynash haroratigacha yetkaziladi.

Sulfit angidridni konsentrlashning har qanday siklik usulining muhim ko’rsatkichi 1 t SO 2 ga sarflanadigan bug’ hisoblanadi. Bu ko’rsatkich yuttiruvchi eritma sig’imiga, uning issiqlik sig’imiga, ushbu eritmada oltingugurt dioksid erishining solishtirma issiqligiga hamda hosil qilingan konsentrlangan gazdagi SO 2 va suv bug’ining nisbatiga bog’liqdir. Sulfit angidridni siklik usulda konsentrlashning sodda usuli – uni gazlardan suv bilan ajratib olishdir. Tarkibida SO 2 tutgan gazlar aralashmasining suv bilan to’qnashuvida oltingugurt dioksid suvda sulfit kislota hosil qilishi bilan eriydi: SO 2 + H 2 O ⇄ H 2 SO 3 Eritma qizdirilganda sulfit kislota SO 2 ajratish bilan parchalanadi. Absorbsiyalashga sarflanadigan suvning haqiqiy sarfi doimo nazariy hisobdagiga nisbatan ko’p bo’ladi, chunki muvozanatga yaqin sharoitda jarayon sekinlashadi (absorbsiyaning harakatlantiruvchi kuchi kamayadi). SO 2 ning suvli eritmasi 100 O C haroratgacha qizdirilganda sulfit angidrid eritmadan amalda to’la haydaladi va gazdan suv bug’lari kondensasiyalangandan so’ng deyarli 100% li sulfit angidrid olinadi. Sulfit angidridni konsentrlashning suvli usulida, xuddi boshqa barcha suyuq yuttiruvchilar qo’llanilishi bilan amalga oshiriladigan siklik jarayonlardagi singari, desorbsiya minorasidan keladigan qayta tiklangan eritmaning issiqligidan issiqlik almashtirgichda (3.3-rasm) qanchalik to’la foydalanilsa, bug’ sarfi ham shunchalik kam bo’ladi. Bu issiqlikdan foydalanish darajasi issiqlik almashinish yuzasining kattaligiga bog’liqdir. Lekin sulfit angidridni konsentrlashda suvni eng

yaxshi yuttiruvchi deb hisoblab bo’lmaydi. Suvda SO 2 ning kam erishi tufayli uning ko’p miqdorda ishlatilishiga to’g’ri keladi, bu esa bug’ning ko’p miqdorda sarflanishiga olib keladi. Sulfit angidridni konsentrlashning ammiakli siklik usuli. Sulfit angidridni konsentrlashning ammiakli siklik usuli sanoatda keng qo’llaniladi. Bu usulda SO 2 ammiakning suvli eritmasi (ammiakli suv) ga yuttiriladi. SO 2 ning ammiak bilan suvli eritmada ta’sirlashishi natijasida ammoniy bisulfit va sulfitlar hosil bo’ladi: SO 2 + NH 4 OH = NH 4 HSO 3 SO 2 + 2NH 4 OH = (NH 4 ) 2 SO 3 + H 2 O Bu tuzlar suvda yaxshi eriydi va shuning uchun yuttiruvchi eritmalardagi SO 2 ning miqdori ancha yuqori bo’lishi mumkin. Ammiakli suvni sulfit angidrid bilan to’yintirilishidan olingan eritmada SO 2 ning 25 O C haroratdagi muvozanat miqdori quyidagilarni tashkil etadi: Keladigan gazdagi SO 2 miqdori, hajmiy % ……………………………... 7 3 1 0,25 Eritmadagi SO 2 ning muvozanat miqdori, g/l ……………………….….. 630 625 615 580 Bu eritma qizdirilganda dastlab SO 2 , so’ngra SO 2 va NH 3 dan iborat aralashma, keyingi qizdirish natijasida esa – deyarli NH 3 haydaladi. Agar ammoniy sulfitlar eritmasi xattoki qaynash haroratigacha qizdirilganda ham eritma tarkibidagi faqat SO 2 haydaladi. Shuning uchun bu eritmaning sig’imi uning SO 2 ga to’yinishida ham anchagina kichik bo’ladi. Ammiakli usulning kamchiligi shundan iboratki, gazda kislorodning ishtirok etishi ammoniy sulfitlarining sulfatlargacha oksidlanishiga olib keladi:

NH 4 HSO 4 + 1 / 2 O 2 = NH 4 HSO 4 (NH 4 ) 2 SO 3 + 1 / 2 O 2 = (NH 4 ) 2 SO 4 Oksidlanish tezligi katalitik ta’sir etuvchi temir, marganes va boshqalarning ishtirokida tezlashadi. Fenollar va ularning hosilalari esa, aksincha oksidlanish jarayonini sekinlashtiradi. Ammoniy sulfitlari ham eritmada ammoniy sulfat va elementar oltingugurt hosil qilib parchalanishi mumkin: 2NH 4 HSO 4 + (NH 4 ) 2 SO 3 = 2(NH 4 ) 2 SO 4 + S + H 2 O Bu reaksiyaning borishi gaz bilan birga kiradigan selen va tellur ishtirokida sodir bo’lishi va eritmada oltingugurtning to’planishiga olib kelishi mumkin. Suv-ammiakli eritmada ammoniy sulfit va bisulfitlarning eruvchanligi ammoniy sulfat ishtirokida kamayadi, buning natijasida esa eritma sig’imi ham amalda pasayadi. Eritmada ammoniy sulfatning ko’p miqdorda to’planishi oltingugurt dioksidning eritmaga absorbsiyalanishini yo’qotadi. Shuning uchun kristallantirish va eritmaga ammiak kiritish yo’li bilan hosil bo’ladigan ammoniy sulfatni eritmadan yo’qotib turish lozim bo’ladi. 3.4-rasmda siklik ammiakli usul bilan sulfit angidridni konsentrlashning texnologik tizimi tasvirlangan. Tarkibida 0,3% SO 2 bo’lgan o’txona gazlari sovutilgandan va changdan tozalangandan so’ng to’rtta bo’linmadan iborat absorbsiya minorasiga (1) beriladi; pastki I-III-bo’linmalarda SO 2 ning yutilishi sodir bo’ladi; yuqoridagi IV-bo’linmada esa ammiak va tomchilar ushlab qolinadi.

3.4-rasm. Siklik ammiakli usul bilan sulfit angidridni konsentrlashning texnologik tizimi tasviri: 1-absorbsiya minorasi (I-IV-minora bo’linmalari); 2-filtr; 3-kondensator; 4-qizdirgich; 5-desorbsiya (haydash) minorasi; 6-qaynatgich; 7-sovutgich minora; 8,10-sovutgichlar; 9-quritish minorasi; 11-bug’latgich jihozi; 12- tuzlarni ajratgichlar; 13-sentrifuga. Minoraning har bir bo’linmasiga suyuqlikni taqsimlash ma’lum konsentratsiyadagi eritmalar bilan amalga oshiriladi. III bo’linmaga SO 2 haydab bo’lingandan keyin qoladigan qaytarilgan eritma keladi; bu eritmaga SO 2 ning yo’qolishini oldini olish maqsadida ammiak qo’shiladi. Yuttiruvchi eritma pastki bo’linma I dan sulfit angidridni

haydash uchun yuboriladi. Haydashdan oldin eritmani filtrlanadi va dastlab kondensatorda (3) [haydash minorasidan (5) keladigan gaz bilan], so’ngra qizdirgichda (5) (bug’ bilan) qizdiriladi. Bu minorada haydalgan gaz kondensatorda (3) SO 2 desorbsiyasiga ketuvchi eritmani qizdiradi, so’ngra minorada (7) sovutiladi, bu yerda sulfit angidrid suv bug’ining ko’p qismidan ajratiladi. Minoradan (7) oqib tushadigan suyuqlik suvli sovutgichda (8) sovutiladi, so’ngra uning bir qismi bu minoraga suyuqlikni taqsimlashga, qolgan qismi esa absorbsiya minorasining (1) IV-bo’linmasiga chiqindi gazlaridan ammiakni tutib qolish uchun beriladi. Sovutgich minoradan (7) chiqadigan sulfit angidrid minorada (9) sulfat kislota bilan quritiladi, shundan so’ng vakuum-nasos yordamida qayta ishlashga yoki qisish uchun yuboriladi. Absorbsiya tizimida to’planadigan ammoniy sulfatni undan chiqarib olish uchun minoradan (5) chiqadigan eritmaning bir qismi bug’latgich jihozga (11) uzatiladi, so’ngra jihoz (12) va sentrifugada (13) bug’latilgan eritmadan ammoniy sulfat ajratiladi. Bug’latgich jihozda (11) ajraladigan bug’ minoraga (5) yuboriladi. 3.2-jadvalda rangli metallurgiya chiqindi gazlari va o’txona gazlaridan SO 2 ni ammiakli siklik absorbsiyalash jarayonining asosiy ko’rsatkichlari keltirilgan. 3.2-jadval Gazlardan SO 2 ni ammiakli siklik absorbsiyalash jarayonining asosiy ko’rsatkichlari Ko’rsatkichlar Rangli metallurgiya chiqindi gazlari O’txona gazlari

Yuttiruvchi eritma sig’imi, kg/m 3 …………......... 40-50 30-40 1 t SO 2 ga sarf: bug’, mln kkal ………………………………... 2-3 4-6 elektroenergiya, kvt∙s ……………………........ 100-120 500 suv, m 3 ……………………………………….. 125 – 1 t SO 2 ga qo’shimcha mahsulotlar, kg ………..... 50-60 150- 200 1 t SO 2 ga ammiakning yo’qolishi, kg …….......... 1-3 40 Gazdan SO 2 ning ajralish darajasi, % …............... – 90 Sulfit angidridni konsentrlashning ksilidinli siklik usuli. Sanoatda SO 2 ni yuttirish uchun ksilidinli siklik usul ham ishlatiladi; bunda yuttiruvchi eritma vazifasini sulfit anigidrid bilan bir qator beqaror birikmalar hosil qiladigan ksilidin yoki dimetilaminobenzol (CH 3 ) 2 C 6 H 3 NH 2 bajaradi. Ksilidin (molekulyar og’irligi 121,18) jigarrang suyuqlik bo’lib, 212-213 O C haroratda qaynaydi va uning solishtirma og’irligi 0,98-0,997 g/sm 3 ga tengdir. U oltita izomer hosil qiladi, ulardan 1,3-dimetil-4-aminobenzol (qaynash harorati 212 O C) SO 2 ni eng yaxshi yuttiruvchi modda hisoblanadi. Sulfit angidridni yuttirish uchun qo’llaniladigan ksilidinning suvli aralashmasi ikki: pastki – suvli; yuqori – ksilidinli qatlamlarga ajraladi. SO 2 ni yuttirishda ksilidin sulfit hosil bo’ladi, u muntazam suratda pastki qatlamga o’tadi, suv esa yuqori qatlamga aralashadi. SO 2 ni absorbsiyalash jarayonida (100 g/l gacha) yuttiruvchi eritma bir jinsli

suvli eritmaga aylanadi. SO 2 haydalgach esa suv va ksilidin qatlamlari yana ajraladi. Ksilidin qo’llash orqali sulfit angidridni konsentrlash jarayonining texnologik tizimi yuqorida keltirilgan ammiakli siklik usulda SO 2 ni absorbsiyalash tizimidan deyarli farqlanmaydi. Sulfit angidridni ajratib olishning boshqa usullari. Sulfit angidridni ajratib olishning boshqa usullariga ishqor-kislotali usulni ko’rsatish mumkin. Bu usulda SO 2 ishqor eritmasiga yuttiriladi va hosil qilingan sulfitli eritmaga kuchli kislotalar qo’shish orqali SO 2 ajratib olinadi. Bunda, masalan, quyidagi reaksiyalar sodir bo’ladi: CaO + 2SO 2 + H 2 O = Ca(HSO 3 ) 2 Ca(HSO 3 ) 2 + 2HCl = CaCl 2 + 2H 2 O + SO 2 Sulfit angidrid ajratib olishning magnezitli siklik usuli anchagina takomillashgandir. Bu jarayonda MgO ning suvli suspenziyasi yuttiruvchi vazifasini o’taydi. Jarayonning birinchi bosqichida gazdan sulfit angidridni yuttiruvchi suyuqlik bilan taqsimlanadigan to’ldirgichli minorada ajratib olinadi: MgO + H 2 O = Mg(OH) 2 Mg(OH) 2 + SO 2 + 5H 2 O = MgSO 3 ∙6H 2 O Suvda yomon eriydigan olti suvli magniy sulfit filtrlanadi va o’txona gazlari bilan 160-180 O C haroratda qaynovchi qatlamda quritiladi. So’ngra quruq tuz yana o’txona gazlari bilan qaynovchi qatlamda dastlab 500 O C gacha, keyin esa 900-1000 O C haroratgacha qizdiriladi. Bu sharoitda magniy sulfit parchalanadi. Bunda MgO hosil bo’ladi va sulfit angidrid ajraladi. MgO sovutiladi va jarayonga

qaytariladi. Shunday usul bilan tarkibida 20% atrofida SO 2 (qolgan 80% qismi o’txona gazlari) bo’lgan sulfit angidridli gaz olinadi. To’g’ridan-to’g’ri sulfat kislota olish yo’li bilan sulfit angidridni ajratib olish usullari ham ma’lumdir. Buning uchun chiqindi gazlari changdan yaxshilab tozalanadi va temir yoki marganes sulfatlari (katalizatorlar) eritmalari yordamida qayta ishlanadi. Sulfit angidridning oksidlanishi natijasida 25-30% li sulfat kislota hosil bo’ladi. Bu usul kontakt usulida sulfat kislota ishlab chiqarishning chiqindi gazlaridan SO 2 ni ajratib olishga ham yaroqlidir, chunki bu sulfitli gazlar tarkibida muallaq qo’shimchalar bo’lmaydi. Hosil bo’ladigan past konsentratsiyali sulfat kislota eritmasi birinchi yuvish minorasiga (bu jihoz bilan keyinroq tanishiladi) yuboriladi va tarkibida 60-70% H 2 SO 4 bo’lguncha to’yintiriladi. Oltingugurt va sulfat angidriddan sulfit angidrid olish. Bu moddalardan sulfit angidrid olish jarayoni shundan iboratki, bunda oltingugurt oleum bilan qayta ishlanadi. Oleumda erigan sulfat angidrid oltingugurt bilan ta’sirlashadi: 2SO 3 + S = 3SO 2 Bu jarayonni kontaktli sulfat kislota sexida tashkil etish iqtisodiy samarador hisoblanadi, chunki tizimda aylanuvchi oleumdan foydalanish mumkin. Oleumdagi sulfat angidridning bir qismi SO 2 hosil qilishga sarflanadi, hosil qilingan past konsentratsiyali oleum oleumli absorber sikliga qaytariladi. Oltingugurt va sulfat angidridning ta’sirlashuvi issiqlik almashtirgich o’rnatilgan qozon ko’rinishdagi reaktorda amalga

oshiriladi, u yerga yuqori qismidan markaziy quvur orqali qattiq oltingugurt beriladi. Reaktorga tarkibida 30% SO 3 (erkin) bo’lgan va 100 O C haroratgacha qizdirilgan oleum beriladi. Reaktordagi ta’sirlashuv jarayonida oleumning konsentratsiyasi 5-10% SO 3 gacha pasayadi. Hosil bo’ladigan SO 2 va oleumdan ajraladigan sulfat angidrid aralashmasi oltingugurt to’ldirilgan va birin-ketin joylashgan ikkita filtrdan o’tadi. U yerda gazlar aralashmasidagi sulfat angidrid oltingugurt bilan ta’sirlashadi. Sulfit angidriddan SO 3 qoldiqlarini to’la yo’qotish uchun gazni monogidrat suyuqligi bilan taqsimlanadigan to’ldirgichli ikkita absorberdan o’tkaziladi, so’ngra tomchi va kislotali tumanni yo’qotish uchun filtrlanadi hamda SO 2 siqish uchun kompreslanadi. Sulfit angidridni siqish. Suyuq sulfit angidrid olish uchun gaz holatdagi konsentrlangan SO 2 oldindan quritilgandan so’ng kompressorlarda 3,3-4 bar (4 atm atrofida) bosim bilan siqiladi va muzlatgich-kondensatorda 20 O C haroratgacha sovutiladi. Shunday qilib, siqilgan sulfit angidrid yig’gich-omborga keladi, u yerdan SO 2 ballonlarga yoki sisternalarga quyiladi. Kondensatorda siqilmagan bir qism sulfit angidrid azot va kislorod aralashmalari bilan konsentrlash uchun absorbsiya minorasi qurilmasiga qaytariladi yoki sulfat kislota, sulfitlar va boshqalar olish uchun ishlatiladi. Sulfit angidridni siqish jarayonini, uni sulfat kislota bilan oldindan quritilmasdan ham amalga oshirilishi mumkin. Bunday jarayonni amalga oshirish uchun gazni bir necha bosqichda siqiladi. Dastlab bu gazdan suv bug’i kondensatlanadi, uni tizimdan chiqarib tashlanadi va so’ngra sulfit angidrid siqiladi.

Kuyundi gazini tozalash. Sulfat kislota ishlab chiqarish tizimining tozalash bo’linmasida gaz tarkibidagi kontakt jarayonida halal beradigan qo’shimchalar (chang, mishyak, ftor, suv bug’i va b.) dan tozalash va qimmatbaho qo’shimchalar (selen, tellur va b.) ni ajratib olish uchun tozalanadi. Gazlar aralashmasini changdan tozalash bilan batafsil tanishib chiqdik. Gazni boshqa qo’shimchalardan tozalash usullaridan biri bilan tanishamiz. 3.5-rasmda kolchedan bilan ishlaydigan kontaktli sulfat kislota zavodi tozalash bo’linmasining tasviri keltirilgan. Changdan tozalangan kuyundi gazi 60-75% li sulfat kislota suyuqligi taqsimlanadigan birinchi yuvish minorasiga (1) beriladi. Bunda gaz soviydi, uning asosiy qo’shimchalari (SO 3 , As 2 O 3 , SeO 2 ) esa tumanga aylanadi, ularning bir oz qismi bu minoradagi taqsimlanadigan kislotaga absorbsiyalanadi. So’ngra gaz 25-35% li sulfat kislota suyuqligi taqsimlanadigan ikkinchi yuvish minorasiga yuboriladi. Bu yerda gazning sovushi davom etadi va qo’shimcha oz miqdordagi tuman ajraladi. Uning asosiy qismi elektrofiltrlarning (3) birinchi bosqichida cho’ktiriladi va gazda oz miqdordagi tumanning mayda tomchilari qoladi.

3.5-rasm. Tozalash bo’linmasining tasviri: 1-birinchi yuvish minorasi; 2-ikkinchi yuvish minorasi; 3-birinchi nam elektrofiltr; 4-namlash minorasi; 5-ikkinchi nam elektrofiltr; 6-quritish minorasi; 7- tomchi ushlagich; 8-kislota sovutgichlari; 9-kislota yig’gichlari. Ikkinchi elektrofiltrlardagi (5) tumanning cho’kish sharoitini yaxshilash uchun gaz 5% li sulfat kislota suyuqligi taqsimlanadigan namlash minorasiga (4) beriladi. Bunda gazning nisbiy namligi ortadi va suv bug’ining absorbsiyalanishi natijasida tuman tomchilarining o’lchami kattalashadi. Tomchilar o’lchamining kattalashishi bilan ularning zaryadi ortadi va elektr maydonidagi harakat tezligi ortadi. Tumandan tozalangan, ammo ko’p miqdordagi suv bug’i tutgan gaz 93-95% li sulfat kislota suyuqligi taqsimlanadigan quritish minorasiga (6) keladi. Bu minorada sulfat kislota suv bug’ini yutishi hisobiga suyuladi. Quritilgan gaz gaz purkagich quvur orqali boshqa jihozga yuboriladi. Minoraning yuqori qismidan gaz oqimi bilan birga

chiqib ketadigan sulfat kislota tomchilari tomchi ushlagichda (7) gazdan ajratiladi. Yuvish va namlash minoralariga taqsimlanadigan kislota qaynoq kuyundi gazi bilan qiziydi. Quritish minorasidagi kislotaning isishi esa suv bug’larini sulfat kislotaga absorbsiyasi natijasida ajraladigan issiqlik hisobiga sodir bo’ladi. Minoraga taqsimlanadigan kislotani sovutish uchun sovitgichlar (8) o’rnatilgan bo’ladi. Birinchi yuvish minorasida, shuningdek, selen va changning asosiy qismi cho’kadi, uning gazdagi qolgan qismi esa quruq elektrofiltrlardan o’tgandan so’ng tozalanadi. Bu chang taqsimlanuvchi kislotaga o’tadi va uni ifloslantiradi. Kislotaning bir qismi birinchi yuvish minorasidan so’ng shlam hosil qiluvchi selen va changni ajratib olishga yuboriladi. Kuyundi gazi tarkibida ma’lum miqdordagi sulfat angidrid bo’lganligi sababli yuvish minorasiga taqsimlanadigan sulfat kislotaning konsentratsiyasi ortadi. Shuning uchun H 2 SO 4 ning belgilangan konsentratsiyasini ushlab turish maqsadida, namlash minorasi yig’gichiga (9) uzluksiz suv berib turiladi. Bunda hosil bo’ladigan ortiqcha kislota ikkinchi yuvish minorasi yig’gichiga (9) o’tadi va bu minorani taqsimlanuvchi kislota konsentratsiyasi kerakli darajagacha pasayadi. Ikinchi yuvish minorasidagi ortiqcha kislota esa birinchi yuvish minorasining yig’gichiga (9) o’tadi va u yerdagi kislotani talab etilgan konsentratsiyada saqlab turadi. Keltirilgan sxema kuyundi gazi tarkibidagi sulfat angidridni to’la ushlab qolishni ta’minlaydi va yuvish minoralaridan 60-70% li sulfat kislota olish imkoniyatini yaratadi.

7. Sulfatli xomashyolar Gips. Ko’pgina mamlakatlarda gips – kalsiy sulfat kristallogidrati CaSO 4 ∙2H 2 O ning yirik konlari mavjuddir. Tabiatda kalsiy sulfat suvsiz tuz – angidrit CaSO 4 tarzida ham uchraydi, shuningdek fosfat kislota, fosforli va kompleks o’g’itlar sanoatining chiqindisi – fosfogips holatida ham hosil bo’ladi. Sulfat kislota olish uchun gipsning (angidrit yoki fosfogipsning) ko’mir va tuproq bilan aralashmasi kuydiriladi. Bunda kalsiy sulfatning qaytarilishi natijasida sulfit angidrid hosil bo’ladi. Qolgan kuyundi maydalangandan so’ng sement hisoblanadi. O’zbekistonda gipsdan sulfat kislota ishlab chiqarilmaydi, chunki bizda sulfat kislota ishlab chiqarish uchun gipsga nisbatan ancha arzon bo’lgan boshqa xomashyolar yetarlicha mavjuddir. Chiqindi kislotalar. Neft mahsulotlarini tozalashda, organik moddalarni sulfolashda, suv tortib oluvchi modda sifatida va boshqa bir qancha maqsadlarda keng qo’llaniladigan sulfat kislota ishlatib bo’lingandan so’ng tarkibida ko’p miqdordagi H 2 SO 4 bo’lgan chiqindi sifatida korxonalardan chiqariladi. Bunday chiqindilar miqdori yildanyilga ko’payib bormoqda. Ularni tozalash inshootlarida ishqorlar bilan neytrallab oqavalarga qo’shib yuboriladi va bu ham iqtisodiy, ham ekologik zararlar keltiradi. Ko’p hollarda chiqindi kislotalardan sulfat kislotasini ajratib olish maqbul hisoblanadi. AQSH da yiliga 0,8 mln t sulfat kislota (ikkilamchi kislota) chiqindi kislotalardan ajratib olinadi.

Chiqindi kislotalarni qayta ishlash usuli uning tarkibiga bog’liqdir. Bu kislotalardan foydalanishning iqtisodiy jihatdan eng maqbul yo’li, bu uning tarkibidagi qo’shimchalar ishlab chiqarish ko’rsatkichiga sezilarli ta’sir ko’rsatmaydigan sanoatlardir, masalan, mineral o’g’itlar sanoati, metallarni tozadash va boshqalar. Chiqindi kislotalardan to’g’ridan-to’g’ri foydalanib bo’lmaydigan sharoitlarda ular tarkibidagi qo’shimchalar tozalanadi yoki kislotani termik parchalash yo’li bilan sulfit angidrid olinadi va undan sulfat kislota ishlab chiqarishda foydalaniladi. Yuvindi eritmalari. Metallar sirtini tozalashda kislota eritmalaridan foydalaniladi va bunda hosil bo’ladigan chiqindi eritmalar yuvindi eritmalari deyiladi. Yuvindi eritmalari tarkibida 2-4% erkin H 2 SO 4 va 25% gacha FeSO 4 bo’ladi. Yuvindi eritmalaridan temir sulfatning asosiy qismi FeSO 4 ∙7H 2 O tarzida ajratib olinadi va qoldiq eritma yuvish vannalariga qaytariladi. Yuvindi eritmalarni regeneratsiyalashdan ajratilgan temir kuporosi mahsulot sifatida chiqariladi. Ayrim qurilmalarda yuvindi eritmalardan oldindan temir kuporosini ajratib olmasdan sulfat kislotasi olinadi. Bunday hollarda yuvindi eritmalaridagi sulfat kislotasi ortiqcha miqdordagi kuyundi bilan neytrallanadi va bu aralashma pechlarda ko’mir bilan qaytariladi. Hosil qilingan sulfit angidrid sulfat kislota ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Alunitlar. Sulfat kislota ishlab chiqarishning kelajakdagi xomashyolaridan biri alunitlar hisoblanadi. Toza alunit mineralining kimyoviy tarkibi quyidagi formula bilan ifodananadi: K 2 SO 4 ∙Al 2 (SO 4 ) 3 ∙2Al 2 O 3 ∙6H 2 O

Alunit rudasidagi bu mineralning miqdori 50% ga yetadi. Ruda tarkibida, shuningdek, kremnezem, temir va titan oksidlari va 0,2% gacha P 2 O 5 bo’ladi. Alunit 500 O C haroratgacha qizdirilganda tarkibidagi barcha kristallizatsiya suvini yo’qotadi, 600 O C dan yuqorida esa mineral SO 3 ajratish bilan parchalana boshlaydi. Alunitning gaz holatdagi qaytaruvchilar bilan ta’sirlashishi natijasida quyidagi mahsulotlar hosil bo’lishiga olib keladi: K 2 SO 4 ∙Al 2 (SO 4 ) 3 ∙2Al 2 O 3 ∙6H 2 O + 0,5C 2 H 4 = 3SO 2 + 3Al 2 O 3 + K 2 SO 4 + + H 2 O + CO 2 Ajraladigan gaz tarkibidagi SO 2 miqdori hajm bo’yicha 75% ni (quruq gaz hisobida) tashkil qiladi. Gaz havo bilan suyultiriladi va kontaktli usulda sulfat kislota ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Glinozem (Al 2 O 3 ) alyuminiy ishlab chiqarishga yuboriladi, kaliy sulfatdan esa o’g’it sifatida foydalaniladi.

Nazorat uchun savollar 1. Sulfat kislota ishlab chiqarishda qanday xomashyo turlari ishlatiladi? 2. Oltingugurt kolchedanlarining tarkibi va turlarini ayting. 3. Rangli metallurgiya gazlaridan qanday maqsadlarda foydalaniladi? 4. Oltingugurtning ishlatilish sohalarini ayting. 5. Oltingugurtning xossalarini ayting. 6. Tabiiy sof rudalardan oltingugurt qanday olinadi? 7. Oltingugurt bug’ining olinish usullarini ayting. 8. Aglomeratsiya gazlari qanday maqsadlarda ishlatiladi? 9. O’txona va yoqilg’i gazlari nima uchun tozalanadi? 10. Sulfit angidrid nima maqsadda konsentrlanadi? 11. Sulfit angidridni siklik usulda konsentrlashning fizik-kimyoviy asoslarini tushuntiring. 12. Suvli siklik usulda sulfit angidridni konsentrlash jarayonini tushuntiring. 13. Sulfit angidridni ammiakli usulda konsentrlashning fizik-kimyoviy asoslarini tushuntiring. 14. Ammiakli usulda sulfit angidridni konsentrlash jarayonini tushuntiring. 15. Ksilidinli usulda sulfit angidridni konsentrlash jarayonini tushuntiring. 16. Oltingugurt va sulfat angidriddan sufit angidrid olish usulini tushuntiring. 17. Sulfit angidridni ajratib olishning ishqor-kislotali usullarini bayon eting. 18. Sulfatli xomashyolarning yana qanday turlarini bilasiz? 19. Sulfat kislota ishlab chiqarishning kelajakdagi xomashyosi nimalar bo’lishi mumkin?

Adabiyotlar 1. G’afurov Q., Shamshidinov I. Mineral o’g’it ishlab chiqarish nazariyasi va texnologik hisoblari. – T.: Fan va texnologiya, 2010. – 360 b. 2. Shamshidinov I. Noorganik moddalar va mineral o’g’itlar texnologiyasi. – T.: Iqtisod-moliya, 2014. – 324 b. 3. G’afurov Q., Shamshidinov I. Mineral o’g’itlar va tuzlar texnologiyasi. – T.: Fan va texnologiya, 2007. – 352 b. 4. Ангелов А.И., Левин Б.В., Классен П.В. Мировое производство и потребление фосфатного сырья // Горный журнал. – Москва, 2003. – № 4-5. – С. 6-11. 5. Беглов Б.М., Намазов Ш.Р. Фосфориты Центральных Кызылкумов и их переработка. – Ташкент, 2013. – 460 с. 6. Фосфор – «элемент жизни», его возрастающая роль для человечества // Фосфаты на рубеже XXI века. - Москва, Алматы, Жанатас, 1996. – 108 с. 7. Беглов Б.М., Ибрагимов Г.И., Садыков Б.Б. Нетрадиционные методы переработки фосфатного сырья в минеральные удобрения // Химическая промышленность. – Санкт-Петербург, 2005. – Т. 82. – № 9. – С. 453-468. 8. World production of Phosphate rock // Better Crops. – Georgia (USA), 1999. – Vol. 83, – N 1. – P. 4-7. 9. The Florida phosphate industry in transition // Phosph. a. Potas. 1985. – № 140. – P. 25-27. 16. North Karolina phosphates // Phosph. a. Potas. 1986. – № 141. – P. 22-24. 17. Morocco develops its P 2 O 5 supply capability // Phosph. a. Potas. 1985. – № 136. – P. 22-28.

O'xshashlar

Fosfatli xomashyolar

Gazli olitngugurt va boshqa oltingugurtli xom ashyolar

Kimyo sanoatining xomashyo bazasi va xomashyolarni boyitish usullari

Neft va gazning umumiy xossalari

Neftning azot saqlovchi birikmalari