logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Kimyo
  4. Oksikislotalar

Oksikislotalar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

165.5 KB
Ko'chirib olish
Oksikislotalar Reja : 1. Tuzilishi va olinishi usullari 2. Fizik va kimyoviy xossalari 3. Ayrim vakillari Oksikislotalarning tuzilishida gidroksil va karboksil guru h lari bo’ladi. Karboksil guruhi oksikislotaning asosligi (negizligi) ni, gidroksil va karboksil guruhi yig’indisi esa uning atomliligini belgilaydi. Masalan: sut kislota CH 3 –CHOH– COOH- bir asosli 2 atomli oksikislota: olma kislota COOH–CHOH–CH 2 –COOH ning asosli 3 atomi : vino kislota H OOC–CHOH–CHOH–COOH- 2 asosli 4 atomli kislotaga misol bo’ladi. Bir asosli ikki atomli oksikislotalar . Izomeriyasi va nomlanishi. Oksikislotalarning dastlabki vakillari tarifli nomenklatura bo’yicha nomlanadi (masalan, sut kislota). Q olganlarining nomi tegishli kislotalar nomiga oksi so’zini qo’shib hosil qilinadi. Gidroksil va karboksil guruhlarining o’zaro joylashuviga qarab ular  -,  -,  - va boshqa oksikislotalarga bo’linadilar. Sistematik nomenklaturada gidroksil guru h ining h olati raqam bilan ko’rsatiladi. Oksikislotalarni nomlashga misollar keltiramiz. Olinish usullari. 1. Oksikislotalarni galogen almashgan kislotalarni gidroliz qilib olish mumkin. Bu usul  -oksikislotalrini olishning eng qulay usuli hisoblanadi.  -galogen almashgan kislotalar kislotalarni bevosita galogenlab olingani va ulardagi galogenni gidroksil guruhiga oson almashganligi sababli bu usul muxim ahamiyatga ega: 2. Oksinitrillarni gidrolizlab oksikislotalar olinadi:HOCH 2–COOH оксисирка кислота; оксиэтан кислота СH3-CH –COOH cут кислота; -оксипропион кислота HO СH2–CH 2–COOH -оксипропион кислота; 3 -оксипропан кислота HO СH2CH 2 CH 2COOH -оксимой кислота; 4 -оксибутан кислота OH CH 3–C –COOH OH CH 3 2-оксипропан кислота -оксиизомой кислота; 2 -метил -2-оксипропан кислота HOCH 2–COOH оксисирка кислота; оксиэтан кислота СH3-CH –COOH cут кислота; -оксипропион кислота HO СH2–CH 2–COOH -оксипропион кислота; 3 -оксипропан кислота HO СH2CH 2 CH 2COOH -оксимой кислота; 4 -оксибутан кислота OH CH 3–C –COOH OH CH 3 2-оксипропан кислота -оксиизомой кислота; 2 -метил -2-оксипропан кислота СH3–СH –COOH + H 2O CH 3–CH –COOH + HCl OH Cl СH3–СH –COOH + H 2O CH 3–CH –COOH + HCl OH Cl СH3–СH –CN + 2H 2O CH 3–CH –COOH + NH 3 OH OH СH3–СH –CN + 2H 2O CH 3–CH –COOH + NH 3 OH OH 3.  -oksikislotalar to’yinmagan kislotalarga suv biriktirib olinadi: 4. Oksialdegidlar va glikollarni oksidlab ham oksikislotalar olinadi: Fizikaviy xossalari . Oksikislotalar suyuq yoki qattiq moddalar bo’lib suvda yaxshi eriydi. Oksikislotalarning kislotalik hususiyatlari tegishli kislotalarnikiga qaraganda kuchli ifodalangan. Masalan, glikol kislotaning kislotalik konstantasi sirka kislotanikiga qaraganda 6,5 marta katta. Kimyoviy xossalari. Oksikislotalar kimyoviy xossalari jixatidan kislotalar va spirtlarning xossalari ni takrorlaydilar. Kislota sifatida ular, tuz murakkab efir, amidlarni hosil qiladilar. Masalan: Spirtlarga o’xshab alkgolyatlarni, oddiy efirlanish hosil qiladilar, gidroksil galogen bilan almashina oladi:СH2=СH –COOH + H 2O CH 3–CH –COOH OH СH2=СH –COOH + H 2O CH 3–CH –COOH OH HO СH2–СH2OH + [O] CH 2–COOH OH СH3–СH –CHO + [O] CH 3–CH –COOH OH OH HO СH2–СH2OH + [O] CH 2–COOH OH HO СH2–СH2OH + [O] CH 2–COOH OH СH3–СH –CHO + [O] CH 3–CH –COOH OH OH СH3–СH –CHO + [O] CH 3–CH –COOH OH OH CH 3–CH –COOH OH NaOH CH 3–CH –COONa + H 2O OH R –OH CH 3–CH –COOR + H 2O OH NH 3 CH 3–CH –CONH 2 + H 2O OH CH 3–CH –COOH OH CH 3–CH –COOH OH NaOH CH 3–CH –COONa + H 2O OH CH 3–CH –COONa + H 2O OH R –OH CH 3–CH –COOR + H 2O OH CH 3–CH –COOR + H 2O OH NH 3 CH 3–CH –CONH 2 + H 2O OH CH 3–CH –CONH 2 + H 2O OH CH 3–CH –COOH OH NaOH CH 3–CH –COOH + H 2O ONa R –OH CH 3–CH –COOH + H 2O OR HCl CH 3–CH –COOH + H 2O Cl CH 3–CH –COOH OH CH 3–CH –COOH OH NaOH CH 3–CH –COOH + H 2O ONa CH 3–CH –COOH + H 2O ONa R –OH CH 3–CH –COOH + H 2O OR CH 3–CH –COOH + H 2O OR HCl CH 3–CH –COOH + H 2O Cl CH 3–CH –COOH + H 2O Cl Reaksiyani karboksil yoki gidroksil guru h i h isobiga olib borish uchun ta’sir etadigan reagentlarni tanlab olib boriladi. Oksikislotalar uchun yuqorida ko’rsatilgan reaksiyalardan tashqari yana bir qancha faqat oksikislotalar uchun xos bo’lgan reaksiyalar mavjud. Bular quyidagilardir: 1.  -oksikislotalar oson qaytarilib to’yingan bir asosli kislotalarni hosil qiladilar: 2.  -oksikislotalar suyultirilgan kislotalar bilan qo’shib qizdirilganda chumoli kislota ajratib parchalanadilar: 3.  -,  - va  -kislotalar qizdirilganda turlicha o’zgarishga uchraydilar. Bunda  -oksikislotalardan laktidlar hosil bo’ladi:  -oksikislotalar qizdirilganda o’zlaridan suvni yo’qotib to’yinmagan kislotalarga aylanadilar:  ,  - va boshqa kislotalar qizdirilganda laktonlarni hosil qiladilar. Alo h ida vakillari. Oksikislotalarning mu h im vakillaridan biri sut kislota hisoblanadi. U sintetik usulda sirka aldegididlan olinadi va texnikada ko’nchilikda, gazmollarni bo’yashda va boshqa sohalarda ishlatiladi.CH 3–CH –COOH OH +2HJ CH 3–CH 2–COOH + H 2O + J 2 CH 3–CH –COOH OH +2HJ CH 3–CH 2–COOH + H 2O + J 2 CH 3–CH –COOH OH CH 3CHO + HCOOH CH 3–CH –COOH OH CH 3CHO + HCOOH HO CH 2 COOH HOC = O CH 2 OH + O CH 2–C O + 2H 2O C –CH 2 O O HO CH 2 COOH HOC = O CH 2 OH + O CH 2–C O + 2H 2O C –CH 2 O O O CH 2–C O + 2H 2O C –CH 2 O O CH 2OH –CH 2–COOH CH 2= CH –COOH CH 2OH –CH 2–COOH CH 2= CH –COOH CH 2–CH 2 CH 2 C = O OH OH CH 2–CH 2 CH 2 C = O O + H 2O -бутиролактон CH 2–CH 2 CH 2 C = O OH OH CH 2–CH 2 CH 2 C = O O + H 2O -бутиролактон Optik izomeriya haqida tushuncha 1874 yilda Vant-Tofo va Debel bir-biridan bexabar holda deyarli bir vaqtda tarkibida kamida bitta to’rtta har xil funksional guruh bilan bog’langan uglerod atomi bo’lgan organik birikmalar yorug’likning qutblanish tekisligini o’ngga yoki chapga burish hodisasini kashf etdilar. To’rtta h ar xil funksional guru h bilan bog’langan uglerod atomini asimmetrik uglerod atomi deyiladi va S bilan belgilanadi. Yorug’likning qutblanishi tekisligini soat strelkasi bo’yicha yuradigan izomerni d – yoki (+) ishorasi bilan chapga buradigan izomerini esa l – yoki (-) ishorasi bilan belgilanadi. Asimmetrik uglerod atomi (p) bilan optik izomerlar soni (m) o’rtasida quyidagi matematik bog’liqlik mavjud. Sut kislotasi misolida optik izomerlarning ifodalanishini ko’rib chiqamiz. O’ngga buruvchi sut kislota chapga buruvchi sut kislotaning ko’zgudagi tasvirini aks ettiradi. O’ngga va chapga buruvchi izomerlarni antipodlar deyiladi. 1891 yilda Z.Fishsher, 1916 yilda Rozanov nisbiy standart sifatida o’ngga buruvchi glitserin aldegididan foydalanishni taklif qilgan edilar va uni D harfi bilan belgilagan edilar. C h apga buruvchi glitserin aldegidi esa L h arfi bilan ixtiyoriy ifodalangan edi. 1951 yilda rentgenografik tadqiqotlar asosida nisbiy standart sifatida glitserin aldegidi to’g’ri tanlanganligi isbotlandi.СH3 HO –C –H COOH кузгу СH3 H –C –OH COOH d(+) -сут кислота l(-)-сут кислота СH3 HO –C –H COOH кузгу СH3 H –C –OH COOH СH3 HO –C –H COOH кузгу СH3 H –C –OH COOH d(+) -сут кислота l(-)-сут кислота D-глицерин альдегид L-глицерин альдегид С HO H CH 2OH O H С H ОH CH 2OH O H D-глицерин альдегид L-глицерин альдегид С HO H CH 2OH O H С HO H CH 2OH O H С H ОH CH 2OH O H Optik aktiv moddalar konfiguratsiyasini D va L harflari bilan o’ngga yoki chapga burishni esa d va l harflari yoki (+) va (-) ishoralari bilan ifodalash qabul qilingan. Ikki asosli uch atomli oksikislotalar. Ikki asosli uch atomli oksikislotialarga olma kislota misol bo’la oladi. Olma kislotani brom qahrabo kislotani gidrolizlab, yoki malein va fumar kislotalariga suv biriktirib hosil qilish mumkin. Kimyoviy xossalari bo’yicha olma kislota  - va  -oksikislotalarning xossalarini takrorlaydi. Qaytarilganda qahrabo kislotani, suvni toritb olinganda esa malein yoki fumar kislotani hosil qiladi. Sanoatda olma kislota malein angidridiga suv biriktirib olinadi. Bunda optik jihatdan faol bo’lmagan (ratsemat) olma kislota hosil bo’ladi. (suyuqlanish h arorati 130-131 0 C ): Olma kislota oziq-ovqat sanoatida keng qo’llaniladi. Ikki asosli to’rt atomli oksikislotalar. Ikki asosli to’rt atomli oksikislotalarga vino kislotalar H OO C – CH O H – CH O H – CO O H misol bo’ladi. Vino kislota tuzilishida ikkita asimmetrik uglerod atomi bo’lganligi sababli to’rtta optik izomer hosil qilish kerak edi.HOOC –CH –CH 2 –COOH OH HOOC –CH –CH2 –COOH OH HOOC –CH –CH 2–COOH Br HOOC –CH –CH 2–COOH OH HOH HBr HOOC –CH –CH 2–COOH Br HOOC –CH –CH 2–COOH Br HOOC –CH –CH 2–COOH OH HOOC –CH –CH 2–COOH OH HOH HBr HOOC –CH = CH –COOH HOOC –CH –CH 2–COOH OH HOH HOOC –CH = CH –COOH HOOC –CH –CH 2–COOH OH HOOC –CH –CH 2–COOH OH HOH CH –C CH –C O O O + H 2O HOOC –CH = CH –COOH HOOC –CH –CH 2–COOH OH HOH CH –C CH –C O O O + H 2O HOOC –CH = CH –COOH HOOC –CH –CH 2–COOH OH HOOC –CH –CH 2–COOH OH HOH COOH COOH H H OH HO COOH COOH H H OH HO COOH COOH H OH OH H COOH COOH H H HO HO I II III IV (+) -вино кислота (-)-вино кислота мезо -вино кислота COOH COOH H H OH HO COOH COOH H H OH HO COOH COOH H H OH HO COOH COOH H OH OH H COOH COOH H H HO HO I II III IV (+) -вино кислота (-)-вино кислота мезо -вино кислота Tekshirishlar natijasida shu narsa aniqlanganki, vino kislotalar 4 ta emas, 3 ta izomer hosil qilar ekan. Yuqorida keltirilgan 3 va 4 formulalar bitta molekulani optik faol bo’lmagan vino kislotani tuzilishini ifodalar ekan. d va l vino kislotalardan hosil bo’lgan ratsemat – uzum kislota deb ataladi. Vino kislotalar sintetik usulda dibrom qaxrabo kislotani gidrolizlab yoki malein va fumar kislotalarga vodorod peroksid ta’sir ettirib hosil qilinadi: d -vino kislota o’simlik dunyosida keng tarqalgan (uzumda, ryabinada va x.k.). uning kaliyli nordon tuzi uzumni bijg’ishi vaqtida changlarning tagida vino toshi ko’rinishida cho’kadi. d = vino kislotani qizdirilganda pirouzum kislotaga aylanadi: Vino kislota va uning tuzlari turli maqsadlarda bo’yoqchilikda oziq-ovqat sanoatida, radiotexnika, analitik kimyoda ishlatiladi. Aldegid va ketokislotalarH C C H COOH COOH + [HO –OH] COOH COOH H OH OH H H C C H COOH COOH + [HO –OH] COOH COOH H OH OH H C C H COOH COOH + [HO –OH] COOH COOH H OH OH H COOH COOH H OH OH H C C H HOOC COOH H + [HO –OH] COOH COOH H H OH HO + COOH COOH H H OH HO C C H HOOC COOH H + [HO –OH] COOH COOH H H OH HO COOH COOH H H OH HO + COOH COOH H H OH HO COOH COOH H H OH HO HOOC –C –C –COOH HO -CO 2;-H2O H H OH CH 2= C –COOH OH CH 3–C –COOH O HOOC –C –C –COOH HO -CO 2;-H2O H H OH CH 2= C –COOH OH CH 3–C –COOH O 1. Tuzilishi va olinishi usullari 2. Fizik va kimyoviy xossalari 3. Ayrim vakillari Tuzilishida bir vaqtning o’zida karbonil va karboksil guruhlari ishtirok etadigan birikmalar aldegidokislotalar yoki ketonokislotalar deyiladi. Karboksil va karbonil guruhlarini o’zaro holatiga qarab ular  -,  -,  - va x.k. Aldegido- va ketonokislotalarga bo’linadilar. Ular empirik va sistematik nomenklaturalar bo’yicha nomlanadlilar. Quyida aldegid- va ketonokislotalarni nomlashga misol keltiramiz. Olinish usullari. Glioksil kislota tabiatda g’o’r mevalar tarkibida uchraydi. Uni etil spirtini, glikolin yoki glikol kislotani oksidlab hosil qilish mumkin: 2) Dixlor sirka kislotani gidrolizlab olish mumkin: Pirouzum kislotani uzum kislotadan, sut kislotadan yoki 2,2- dixlorpropan kislotadan olish mumkin: Atsetosirka kislota uning efirlarini gidrolizlab yoki diketenga suv ta’sir ettirib olinishi mumkin:H –CO –COOH глиоксил кислота; оксоэтан кислота CH 3–CO –COOH пироузум кислота; 2 -оксипропан кислота CH 3–CO –CH 2–COOH ацетосирка кислота; 3 -оксибутан кислота OHC –CH 2–COOH формил сирка кислота; 3 -оксипропан кислота H –CO –COOH глиоксил кислота; оксоэтан кислота CH 3–CO –COOH пироузум кислота; 2 -оксипропан кислота CH 3–CO –CH 2–COOH ацетосирка кислота; 3 -оксибутан кислота OHC –CH 2–COOH формил сирка кислота; 3 -оксипропан кислота HOCH 2COOH C –COOH O H [O] HOCH 2COOH C –COOH O H O H [O] CHCl 2–COOH + H 2O OHC –COOH + 2HCl CHCl 2–COOH + H 2O OHC –COOH + 2HCl a) CH 3CHOH –COOH CH 3–CO –COOH + H 2O [O] б) CH 3CCl 2–COOH CH 3–CO –COOH + 2HCl H2O a) CH 3CHOH –COOH CH 3–CO –COOH + H 2O [O] б) CH 3CCl 2–COOH CH 3–CO –COOH + 2HCl H2O CH 2= C –CH 2–C = O + H 2O CH 3COCH 2COOH O CH 2= C –CH 2–C = O + H 2O CH 3COCH 2COOH O Xossalari. Glioksil kislota aldegidlar va kislotalar uchun xos bo’lgan reaksiyalarga kirisha oladi. Uning kaliyli tuzi ishqor ishtirokida Kanitssaro reaksiyasiga kirisha oladi: Pirouzum kislota sulfat kislota ishtirokida qizdirilganda sirka aldegid va CO 2 ga parchalanadi: Atsetosirka kislota va uning tuzlari beqaror birikmalar bo’lib qizdirilganda oson parchalanadi: Atsetosirka kislota va uning tuzlarining beqarorligi sababi karbonil va karboksil guru h lar ta’sirida o’ta tutashishning vujudga kelishi va  -bog’larining zaiflashuvi hisoblanadi, ya’ni Atsetosirka kislotaning etil efiri organik sintezda mu h im rol o’ynaydi. Atsetosirka efiri–181 0 C da qaynaydigan yoqimli hidga ega bo’lgan suyuqlik. Uni diketenga etil spirti ta’sir ettirib yoki etilatsetatdan olish mumkin:2CH 3COOC 2H5 + C 2H5ONa CH 3–CO –CH 2–C + C 2H5OH O OC 2H5 2CH 3COOC 2H5 + C 2H5ONa CH 3–CO –CH 2–C + C 2H5OH OO OC 2H5 Bu reaksiyaning mexanizmini quyidagicha ta’savvur etish mumkin. Natriy etilat ta’sirida etilatsetat metallorganik kompleksni hosil qiladi: CHO COOK2 KOH COOK COOK + CH 2 OH COOKCHO COOK2 KOH COOK COOK + CH 2 OH COOK CH 3–CO –COOH CH 3–CHO + CO 2 H2SO 4 CH 3–CO –COOH CH 3–CHO + CO 2 H2SO 4 CH 3–CO –CH 2COOH CH 3–CO –CH 3+ CO 2 CH 3–CO –CH 2COOH CH 3–CO –CH 3+ CO 2 CH 3–C –C –C –H O O H H CH 3–C –C –C –H OO OO H H CH 2= C –CH 2–C = O + C 2H5OH CH 3COCH 2C O OC 2H5 O CH 2= C –CH 2–C = O + C 2H5OH CH 3COCH 2C OO OC 2H5 O CH 3 –C + C 2H5ONa O OC 2H5 CH 2–C –OC 2H5 + C 2H5OH - .. Na + O CH 3 –C + C 2H5ONa O OC 2H5 OO OC 2H5 CH 2–C –OC 2H5 + C 2H5OH - .. Na + OO Bu kompleks bir molekula etilatsetatni biriktirib oladi: I kompleksdagi karboksil ta’sirida protonlashgan vodorod va yarim atsetaldagi efir qoldig’i etil spirti hosil qilib ajralib chiqadi: Atsetosirka efiri keto-enol tautomeriyaga uchray oladi: keton shakli enol shakli Erituvchi sifatida geksan ishlatilganda yenol shakli 46,4 % ni tashkil etadi. Keton va yenol shakllarini bir-biridan ajratib olish mumkin. Atsetosirka efirning yenol shakli keton shakliga qaraganda beqaror. Atsetosirka efiri kimyoviy reaksiyalarga keton va yenol shakllarida reaksiyaga kirisha oladi. 1) aktiv vodorod bilan qaytarish: 2) sinil kislotaning birikishi: 3) atsetosirka efirga fenilgidrazin bilan ta’sir ettirilganda metilfenilpirazolon hosil bo’ladi:CH 2–C –OC 2H5 + C = O - .. Na + O CH 3 OC 2H5 CH 3–C –CH –C –OC 2H5- Na + O OC 2H5 O H I CH 2–C –OC 2H5 + C = O - .. Na + OO CH 3 OC 2H5 CH 3–C –CH –C –OC 2H5- Na + O OC 2H5 OO H I I CH 3–C = CH –C –OC 2H5 - Na + O O C2H5OH CH 3–C –CH 2–C –OC 2H5 O O -C2H5ONa I CH 3–C = CH –C –OC 2H5 - Na + OO O C2H5OH CH 3–C –CH 2–C –OC 2H5 OO OO -C2H5ONa CH 3 –C –CH 2–C CH 3–C = CH –C O OC 2H5 O OC 2H5 O OH CH 3 –C –CH 2–C CH 3–C = CH –C OO OC 2H5 OO OC 2H5 OO OH CH 3–C = CH –COOC 2H5 CH 3–CH –CH 2–COOC 2H5 [H] OH OH CH 3–C = CH –COOC 2H5 CH 3–CH –CH 2–COOC 2H5 [H] OHOH OHOH CH 3–C –CH 2–COOC 2H5 CH 3–C –CH 2–COOC 2H5 HCN O CN OH CH 3–C –CH 2–COOC 2H5 CH 3–C –CH 2–COOC 2H5 HCN O CN OH CH 3–C –CH 2–COOC 2H5 CH 3–C –CH 2–C O N –N –H + H2N –NH –C6H5 C6H5 O OC 2H5 CH 3–C –CH 2–C = O + C 2H5OH N N –C6H5 CH 3–C –CH 2–COOC 2H5 CH 3–C –CH 2–C O N –N –H + H2N –NH –C6H5 C6H5 O OC 2H5 OO OC 2H5 CH 3–C –CH 2–C = O + C 2H5OH N N –C6H5 Enol shaklidagi reaksiyalari: 1.Piridin eritmasida atsetillash: 2. R CI 5 ta’siri: 3. Natriy atsetosirka efirini hosil bo’lishi: Atsetosirka efiri  -keton kislota efiri sifatida ishqor ta’sirida C – C bog’lanishdan parchalanadi: Suyultirilgan ishqorlar keton ajratib (a) parchalaydi, konsentrlagan ishqorlar ishtirokida kislota (b) ajratib parchalaydi. Atsetosirka efirining organik sintezda ishlatilishi. Atsetosirka efiri organik sintezda turli birikmalar – ketonlar, kislotlar, diketonlar, ikki asosli kislotalar olishda katta ahamiyatga ega. Quyida atsetosirka kislotadan foydalanib olinadigan mahsulotlarga misollar keltiramiz. Metil propil keton yoki moy kislotani sintez qilish:CH 3–C = CH –COOC 2H5 CH 3–C = CH –COOC 2H5+ HCl CH 3COCl Py OH OCOCH 3 CH 3–C = CH –COOC 2H5 CH 3–C = CH –COOC 2H5+ HCl CH 3COCl Py CH 3–C = CH –COOC 2H5 CH 3–C = CH –COOC 2H5+ HCl CH 3COCl Py OH OCOCH 3 CH 3–C = CH –COOC 2H5 CH 3–C = CH –COOC 2H5+ POCl 3 + HCl PCl 5 OH Cl CH 3–C = CH –COOC 2H5 CH 3–C = CH –COOC 2H5+ POCl 3 + HCl PCl 5 OH Cl CH 3–C = CH –COOC 2H5 CH 3–C = CH –COOC 2H5+ H 2 +2Na OH ONa CH 3–C = CH –COOC 2H5 CH 3–C = CH –COOC 2H5+ H 2 +2Na OH ONa CH 3–CO –CH 2–COOC 2H5 H2O б CH 3–CO –CH 2–COOH + C 2H5OH CH 3–CO –CH 3+ CO 2+ C 2H5OH 2CH 3COOH + C 2H5OH a CH 3–CO –CH 2–COOC 2H5 H2O б CH 3–CO –CH 2–COOH + C 2H5OH CH 3–CO –CH 3+ CO 2+ C 2H5OH 2CH 3COOH + C 2H5OH CH 3–CO –CH 2–COOC 2H5 H2O б CH 3–CO –CH 2–COOH + C 2H5OH CH 3–CO –CH 3+ CO 2+ C 2H5OH CH 3–CO –CH 2–COOH + C 2H5OH CH 3–CO –CH 3+ CO 2+ C 2H5OH 2CH 3COOH + C 2H5OH a CH 3COCH 2COOC 2H5 CH 3C = CH –COOC 2H5 C2H5ONa C2H5Br CH 3COCHCOOC 2H5 C2H5 ONa CH 3COCH 2CH 2CH 3+ C 2H5OH + Na 2CO 3 NaOH NaOH I II CH 3COONa + C 2H5OH + CH 3CH 2CH 2COONa CH 3COCH 2COOC 2H5 CH 3C = CH –COOC 2H5 C2H5ONa C2H5Br C2H5Br CH 3COCHCOOC 2H5 C2H5 ONaONa CH 3COCH 2CH 2CH 3+ C 2H5OH + Na 2CO 3 NaOH NaOH I II CH 3COONa + C 2H5OH + CH 3CH 2CH 2COONa Diketonlar yoki ikki asosli kislotalarni sintez qilish: . Oksialdegidlar va oksiketonlar 1. Tuzilishi va olinishi usullari 2. Fizik va kimyoviy xossalari 3. Ayrim vakillari Tuzilishida bir vaqtning o’zida gidroksil va karbonil guruhlari bo’lgan birikmalar oksialdegidlar va oksiketonlar deyiladi. Gidroksil va karbonil guruhlarning o’zaro holatlariga qarab, ular  -,  -,  - va x.k. oksialdegid va oksiketonlarga bo’linadilar:CH 3–CH 2–CH –CHO OH -оксимой альдегид 2-оксибутаналь CH 3–CH –CH 2–CHO OH -оксимой альдегид 3-оксибутаналь CH 3–CH 2–CH –CHO OH -оксимой альдегид 2-оксибутаналь CH 3–CH –CH 2–CHO OH -оксимой альдегид 3-оксибутаналь Oksialdegid va oksiketonlar ko’p atomli spirtlarni oksidlab, galogen saqlovchi aldegid va ketonlarni gidrolizlab, aldol kondensatlanish orqali va boshqa usullar bilan olinishi mumkin: 1. Ko’p atomli spirtlarni oksidlanganda oksialdegid va oksiketonlarning aralashmasi hosil bo’lishi mumkin, maslan: CH 3COCH 2COOC 2H5 CH 3C = CH –COOC 2H5 C2H5ONa ONa BrCH 2–CH 2Br CH 3–CO –CH –COOC 2H5 CH 2 CH 2 CH 3–CO –CH –COOC 2H5 I II CH 3COCH 2CH 2CH 2CH 2COCH 3 HOOCCH 2CH 2CH 2CH 2COOH CH 3COCH 2COOC 2H5 CH 3C = CH –COOC 2H5 C2H5ONa ONaONa BrCH 2–CH 2Br BrCH 2–CH 2Br CH 3–CO –CH –COOC 2H5 CH 2 CH 2 CH 3–CO –CH –COOC 2H5 CH 3–CO –CH –COOC 2H5 CH 2 CH 2 CH 3–CO –CH –COOC 2H5 I II CH 3COCH 2CH 2CH 2CH 2COCH 3 HOOCCH 2CH 2CH 2CH 2COOH СH2OH СHOH СH2OH CH 2–CH –CHO OH OH CH 2–C –CH 2 O OH OH глицерин альдегид диоксиацетон СH2OH СHOH СH2OH CH 2–CH –CHO OH OH CH 2–CH –CHO OH OH CH 2–C –CH 2 O OH OH глицерин альдегид диоксиацетон 1. Aldol kondensatlanish yordamida  -oksialdegid va oksiketonlarni hosil qilish mumkin: Oksialdegid va oksiketonlar aldegid, keton va spirtlarning xossalarini namoyon qilish bilan birgalikda, ular uchun bir qator o’ziga xos xususiyatlar ham mavjuddir: 1)  - va γ-oksialdegid siklik yarim atsetallarni hosil qiladilar: 2)  -oksialdegid va  -oksiketonlar qizdirilganda suvni yo’qotib to’yinmagan aldegid va ketonlarni hosil qiladilar: 2CH 3CHO CH 3–CH –CH 2-CHO OH – OH 2CH 3CHO CH 3–CH –CH 2-CHO OH – OH CH 2–C O HO H C –CH 2 OH O H + OH CH 2–CH O CH –CH 2 O HO 2,5 -диокси -1,4 -диоксан CH 2–C O HO H C –CH 2 OH O H + OH CH 2–CH O CH –CH 2 O HO CH 2–C O HO H C –CH 2 OH O H + CH 2–C O HO H C –CH 2 OH O H + OH CH 2–CH O CH –CH 2 O HO OH CH 2–CH O CH –CH 2 O HO CH 2–CH O CH –CH 2 O HO 2,5 -диокси -1,4 -диоксан CH 2–CH 2 CH 2 C = O OH H CH 2–CH 2 CH 2 C –OH O -окситетрагидрофуран CH 2–CH 2 CH 2 C = O OH H CH 2–CH 2 CH 2 C –OH O -окситетрагидрофуран CH 3–CH –CH 2-CHO -H2O OH CH 3–CH =CH -CHO CH 3–CH –CH 2-CHO -H2O OH CH 3–CH =CH -CHO 3)  -oksialdegid va  -oksiketonlar uch malekula fenilgidrazin bilan reaksiyaga kirishib, ozozonlarni hosil qiladilar: 4) Ishqorlar ishtirokida  -oksikarbonilli birikmalar izomerldanish reaksiyalariga kirisha oladilar:CH 2–CH –CHO + H 2N –NH –C6H5 OH OH -H2O CH 2–CH –CH = N –NH –C6H5 OH OH фенил гидразин 2H 2N –NH –C6H5 CH 2–C –CH = N –NH –C6H5+ NH 3 +C6H5NH 2 +H2O OH N –NH –C6H5 озозон CH 2–CH –CHO + H 2N –NH –C6H5 OH OH -H2O CH 2–CH –CH = N –NH –C6H5 OH OH фенил гидразин 2H 2N –NH –C6H5 CH 2–C –CH = N –NH –C6H5+ NH 3 +C6H5NH 2 +H2O OH N –NH –C6H5 озозон CH 2–CH –CHO + H 2N –NH –C6H5 OH OH -H2O CH 2–CH –CH = N –NH –C6H5 OH OH CH 2–CH –CHO + H 2N –NH –C6H5 OH OH OH OHOH -H2O CH 2–CH –CH = N –NH –C6H5 OH OH CH 2–CH –CH = N –NH –C6H5 OH OH OH OHOH фенил гидразин 2H 2N –NH –C6H5 CH 2–C –CH = N –NH –C6H5+ NH 3 +C6H5NH 2 +H2O OH N –NH –C6H5 озозон 2H 2N –NH –C6H5 CH 2–C –CH = N –NH –C6H5+ NH 3 +C6H5NH 2 +H2O OH N –NH –C6H5 озозон CH 2–C –CH = N –NH –C6H5+ NH 3 +C6H5NH 2 +H2O OH N –NH –C6H5 озозон СHO СHOH СH3 СHO Н С –OH СH3 СH2OH С = O СH3 СHO СHOH СH3 СHO СHOH СH3 СHO Н С –OH СH3 СH2OH С = O СH3 СH2OH С = O СH3 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Пeтров A.A., Бальян X.Б., Tрoшeнкo A.T. «Oрганическая xимия» изд.4. M: Высщая школа 1982 й. 2. Максумов А.Г., Нурмухамедов M.M. Биорганик кимё. Тошкент: Ибн Сино номидаги нашриёт. 1993 й. 3. Миркомилов T., Юсупов Д. Органик ким ё . 1,2-қисм. T.: ФАН 1995 у. 4. Xasanov M., Sottiqulov A.A. Organik kime. T: O’zbekiston 1996 y. 5. YUnusov R.YU. Organik Kime. T: O’zbekiston 1995 y. 6. Iskandarov S., Sodiqov B. Organik kimyoning nazariy asoslari. T: Mexnat. 1987 y. 7. www.ziyonet.uz 8. www.nur.uz

O'xshashlar

Oksi-, aldеgido- va kеtokislotalar
Bir asosli to’yinmagan karbon kislotalarning tuzulishi, olinishi, fizik – kimyoviy xossalari
Karbonat kislota va uning xossalari
Gidroksi va keto (okso) kislotalar
Monomerlarni umumiy tavsiflari