Neft va gazning paydo bo’lishi to’g’risida tushuncha - Kimyo - Referatlar

Neft va gazning paydo bo’lishi to’g’risida tushuncha

Yuklangan vaqt:

23.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

144.5 KB

Ko'chirib olish

Neft va gazning paydo bo’lishi to’g’risida tushuncha Reja: 1. Neftning mineralli kelib chiqishi gipotezalari. 2. Neftning organik kelib chiqish to`g`risidagi tushunchalarning rivojlanishi. 3. Neft va gazni hosil bo`lishi to`g`risida hozirgi zamon tasavvurlar.

Neft va gazning paydo bo`lishi haqidagi nazariyalar Neftning kelib chiqishi to`g`risidagi hozirgi zamon tushunchalar boshlang`ich manbalarni XVIII - XIX asrning boshlarida vujudga kelgan M.V. Lomonosov neftning organik kelib chiqishi gipotezasiga asos solib, uning hosil bo`lishini «toshga aylangan ko`mirlarga», «yer ostidagi olovning ta`siri bilan» tushuntiradi, uning fikricha buning natijasida asfaltlar, neft va «tosh moylari» hosil bo`lgan. neftning mineralli kelib chiqishi to`g`risidagi g`oya birinchi marta 1805 yilda Gumbolt tomonidan bayon qilingan. Kimyoning rivojlanishi, M. Bertlo (1866 yil), G. Biasson tomonidan o`tkazilgan uglevodorodlarning anorganik sintezi bo`yicha eksperimentlar mineral kelib chiqish gipotezasining rivojlanishi uchun boshlang`ich nuqta bo`lib xizmat qildi. 1867 yilgacha neftning organik kelib chiqishi to`g`risidagi g`oyaning tarafdori bo`lgan D.I. Mendeleev 1877 yilda uning mineral kelib chiqishi to`g`risidagi gipotezani shakllantirdi, unga binoan neft katta chuqurliklarda yuqori haroratda suvning metall karbidlari bilan o`zaro ta`siri natijasida hosil bo`ladi. O’tgan asr davomida ko`p sonli kimyoviy, geokimyoviy va geologik ma`lumotlar to`planib neftning kelib chiqishi to`g`risidagi ma`lumotlar to`planib neftning kelib chiqishi to`g`risidagi muammoga aniqlik kiritildi. Hozirgi vaqtda olimlarning ko`p qismi - kimyogarlar, geokimyogarlar va geologlar neftning organik genezisi to`g`risidagi g`oyalarni eng asoslangan deb hisoblaydi, ammo uning mineralli hosil bo`lishi gipotezasini afzal ko`radigan olimlar hozirgacha ham bor. Neftning mineralli kelib chiqishi gipotezalari Neftning barcha mineralli kelib chiqish gipotezalarini uglevodorodlar, kislorod, oltingugurt va azot saqlagan neftning komponentlari oddiy dastlabki moddalar - C, H 2 , CO, CO 2 , CH 4 , H 2 τ va radikallardan yuqori haroratlarda sintez qilish g`oyasi birlashtirildi. D.I. Mendeleevning hisoblashicha uglevodorodlarning hosil bo`lish jarayonining asosi bo`lib chuqurlikdagi jinslarning metall karbanidlari yuzadan

katta chuqurlikka sizib o`tadigan suv bilan o`zaro ta`sirlashishi hisoblanadi. Jarayonning sxemasi quyidagicha ifolanadi: D.I. Mendeleevning fikricha, hosil bo`lgan gaz holidagi uglevodorodlar yer qatlamining yuqoridagi sovuq qismiga ko`tarilib, u yerda kondensirlangan va g`ovak qoldiqli jinslarda to`planib turgan. τ`sha vaqtda chuqurlikdagi jinslarda ham metall karbidlari ma`lum bo`lmagan. Hozirgi vaqtda D.I. Mendeleev taxmini tasdiqlandi, karbidlar (Fe 3 C, TiC, Cr 2 C 3 , WC, SiC) topilgan. Ammo ular juda katta uyumlarni hosil qilmaydi, bu juda kichik (millimetrning ulushlari) juda kam uchraydigan va jinslarda tarqalgan mineral qo`shimchalardir. Shuning uchun tabiatda ma`lum bo`lgan juda ko`p miqdorda uglevodorodlarning hosil bo`lish jarayonini bu nuqtai-nazardan tushuntirish juda qiyin. Shubhasiz suv yuzadan katta chuqurlikka sizib o`ta olmaydi. Ammo bu muhim emas, chuqurlikdagi jinslarning flyuid fazasi ma`lum sharoitlarda o`zida suvni saqlaydi, shuning uchun uning karbidlar bilan o`zaro ta`siri mumkin bo`lgan narsadir. Ehtimol oddiy uglevodorodlarning hosil bo`lishi ham mumkin, ammo katta miqdorda emas. 1982 yilda N.A. Sokolov tomonidan neftning kosmik kelib chiqish gipotezasi olg`a surilgan edi. Uning mohiyati yerning boshlang`ich kosmik shakllanish bosqichida uglevodorod, oddiy moddalarning mineralli sintezlanishiga asoslangan. Taxmin qilishlaricha, hosil bo`lgan uglevodorodlar gazli qobiqda bo`lgan, sovugani sari shakllanayotgan yer qobig`ining jinslari tomonidan yutilgan. So`ngra sovugan magmatik jinslardan ajralib chiqib uglevodorodlar yer qobig`ining yuqori qismiga ko`tarilib uyumlarni hosil qilgan. Bu gipoteza asosida kometa dumlarida uglerod va vodorodning hamda meteoritlarda uglevodorodlarning borligi to`g`risidagi faktlar yotadi. Hozirgi ma`lumotlarga ko`ra, Yupiter va Titanning atmosferasida hamda gaz changli bulutlarda C 2 H 2 , C 2 H 4 , C 2 H 6 , C 3 H 8 , HCN, C 2 N 2 lar aniqlangan. Meteoritlarda (ko`mirli xondritlarda) qattiq ko`mirli moddalar, normal

alkanlar, aminokislotalar aniqlangan, ammo ularning kelib chiqishi noma`lum. Past konsentratsiyalar to`g`risidaga gap ketganda yerga tushganda meteoritlar ifloslanishdan mustasno emas. Bundan tashqari, bir qator olimlar tomonidan meteoritlarda shaklli organik tuzilmalar aniqlangan, ular yerdagi qadimgi jinslarning oddiy bir hujayrali organizmlariga o`xshaydi. Har holda yerning katta chuqurliklaridan mineral neftning kelib tushishini tushuntirishga meteoritlarda organik moddalarning borligi to`g`risidagi faktlar hech qanday aloqasi yo`q. XX asrning birinchi yarmida neftning mineralli kelib chiqish gipotezasiga qiziqish yo`qolgan edi. Butun dunyoda neftni qidirish uning organik kelib chiqishi tushunchalardan kelib chiqqan edi. 1950 yildan boshlab mineralli gipotezaga qiziqish yana orta boshladi, bunga sabab organik konsentratsiyaning bir qator savollarida unchalik aniqlik yo`qligidadir, bu esa tanqidga olib keldi. A. Kudryavsevning tushunchalari eng katta mashhurlikka ega bo`ldi. Ular vaqt davomida ancha o`zgarib turdi, ammo ularning mohiyati shundan iboratki, yerning chuqur zonalarida neft va gaz H 2 , CO, CO 2 va CH 4 aralashmasidan uglevodorodlarni CO va H 2 dan to`g`ridan - to`g`ri sintez qilish reaksiyasi natijasida hamda =CH, -CH 2 , CH 3 radikallarning polimerlanishi natijasida hosil bo`ladi. CO + 3H 2 2000 C CH 4 + H 2 O Faraz qilishlaricha uglevodorodlarning reaksion aralashmadan hosil bo`lishi litosferaning maydalangan chuqur siniqli uchastkalarida sodir bo`ladi. Yuqori bosim ostida bo`lgan uglevodorodlarning yuqoriga cho`kindi qatlamga otilib chiqishi neft va gaz uyumlarining hosil bo`lishiga olib keladi. Bu fikrlarga yaqin bo`lgan fikrlar boshqa Rossiya olimlari - V.B. Porfirev, P.N. Kropotkin, E.B. Chekalyuk hamda AQSH tadqiqotchisi T. Gold tomonidan bildirilgan. Neftning abiogen sintezi isbotini topish maqsadida ba`zi tadqiqotchilar sintetik yoqilg`ilarni sanoatda olish jarayonlariga (Fisher-Tropsh sinteziga o`xshagan) murojaat qilganlar. Ammo neftning tarkibi to`g`risidagi bilimlar chuqurlashgani sari tabiiy va sintetik uglevodorodli aralashmalarning tarkibidagi chuqur farqlar yaqqol ko`rina boshladi. Sintetik uglevodorodli aralashmalarda

neftlarda bo`lgan murakkab tuzilgan uglevodorodli molekulalar, tirik modda komponentlarining to`yingan struktur analoglari - yog` kislotalar, terpenlar, sterollar va boshqalar deyarli yo`q. Neftning mineralli kelib chiqish gipotezasi tarafdorlarining bir qator argumentlari termodinamik hisoblashlarga asoslangan. E.B. CHekalyuk neft hosil bo`lish haroratini ba`zi izomer uglevodorodlar orasidagi nisbatlar bo`yicha aniqlashga harakat qilgan, bunda u yuqori haroratli sintez termodinamik muvozanatli aralashmalarning hosil bo`lishiga olib keladi deb faraz qildi. Bunday yo`l bilan hisoblangan neftni hosil qilish harorati 450-900 0C ni tashkil etdi, bu yerning yuqori mantiyasi chegarasidagi 100-160 km chuqurlikdagi zonaning haroratiga to`g`ri keladi. Ammo xuddi o`sha neftlarning boshqa izomer juftlari uchun hisoblashlar haroratning boshqa qiymatlarini (100 dan 20000 0C gacha) beradi, bu qiymatlar yer qobig`i va mantiyasi sharoitida haqiqiy emas. Hozirgi vaqtda neftlarning izomer uglevodorodlari muvozanatda bo`lmagan sistemalar ekanligi isbotlangan. Ikkinchi tomondan, yuqori bosimlar sohasida bir necha (o`n ming paskal) uglevodorodlar termodinamik xossalarining hisoblashlari haddan yuqori ekstrapolyasiyalarga murojaat qilishga to`g`ri kelganligi uchun ancha shartlidir. Asosan yerning chuqurlikdagi sharoitlarida C va H 2 bo`lganda CH 4 ning gomologlarining hamda ba`zi yuqori molekulali moddalarning sintezi sodir bo`lishi ham mumkin. Tarkibi bo`yicha shunday murakkab va qonuniyatli uglevodorodlar, azot, oltingugurt va kislorod saqlagan birikmalardan tarkib topgan tabiiy neftning mineralli sintezining mumkinligini isbotlab beradigan yetarli darajada na nazariy, na eksperimental ma`lumotlar yo`q. Tabiiy neft optik faollikga ega va molekulyar hamda izotopli darajada ko`pgina belgilari bilan organizmning tirik moddasi va cho`kindi jinslarning bioorganik moddasiga o`xshaydi. Yaqinda muhim izotop ma`lumotlar olingan bo`lib, ular ham cho`kindi qatlamlarda neft-gaz uyumlarining hosil bo`lishida mantiy moddalarning roli uncha katta emasligi to`g`risida dalolat beradi. Ma`lumki, uglevodorodlarning uyumlarida doimo ko`p bo`lmagan miqdorda geliy saqlanadi (odatda foizning o`ndan bir ulushidan ko`p emas). Mantiyadagi geliy uchun 3 N: 4 n ~ 1, β ∙ 10– 5 , cho`kindi jinslar uchun 1–γ∙10- 8 dan ko`p emas, ya`ni ming marta kam nisbat

xarakterlidir. CH 4 miqdorining geliyga mantiyada nisbati 10 ga yaqin. Bu ma`lumotlardan ko`rinib turibdiki uglevodorodlarning uyumlarida mantiyadan kelib tushgan geliyning ulushi ko`pgina hollarda umumiy miqdoriga hisoblaganda 1 % dan yuqori emas, mantiy metanining ulushi esa - 0,1 % dan yuqori emas. Ko`rinib turibdiki, CH 4 mineralli hosil bo`lishi yer qa`rida haqiqatdan sodir bo`ladi, ammo uning ulushi undan farqli o`laroq yuqori molekulali uglevodorodlarning neft-gazli uyumlarning cho`kindi qatlamlarida juda kamdir. Mineralli gipotezaning geologik isboti chuqurlikda joylashgan kristall jinslarda vulqonlardan otilib chiqadigan gaz va magmalarda, chuqurlikdagi ba`zi bir yoriq joylarda neft va gazning ko`rinishlarida metan izlari borligi bilvosita isbotlar bo`lib, doimo ikki xil tushuntirilishi mumkin. Yer qobig`iga singayotgan chuqurlikdagi jinslar cho`kindi jinslarni birgalikda suyuqlashtiradilar va assimilyasiya qiladilar; vulqonlarning bo`g`izlari ham cho`kindi qatlamlar orqali o`tadi, ba`zida esa regional neft-gazni tashuvchilar orqali, shuning uchun ularda bo`lgan CH 4 va ba`zi bir boshqa neft uglevodorodlari nafaqat mineralli sintez natijasida balki cho`kindi jinslarning tutib olingan biogenli organik moddasining termik destruksiyasida yoki magmatik jinslarning sovushidan keyin cho`kindi jinslarga neft kelib tushganda hosil bo`lganda bo`lishi mumkin. Ammo asosiy isbot neftning ko`pgina uglevodorodli va uglevodorodli bo`lmagan birikmalarining kimyoviy va geokimyoviy ko`rsaikichlarining shunga o`xshagan organizmlarning tirik moddasi komponentlari va hozirgi jinslarning biogen organik moddasi bilan o`xshashligidan iborat. Neftning organik kelib chiqish to`grisidagi tushunchalarining rivojlanishi M.V. Lomonosovning cho`kindi jinslarning biogen organik moddasiga yuqori haroratning ta`siri natijasida neftning hosil bo`lishi haqida dohiyona farazi XIX asrning boshlarida eksperimental kimyoviy va geologik tekshirishlarni o`tkazganda o`z isbotini topa boshladi. Engler (1888 yil) seld yog`ini haydashda jigarrang moylarni, yonuvchan gazlarni va suvni hosil qildi. Moylarning yengil fraksiyalarida S5 dan S 9 gacha uglevodorodlar, >300 0C dagi fraksiyada parafinlar, naftenlar, olefinlar va aromatik

uglevodorodlar saqlagan. neftning hayvon yog`laridan hosil bo`lish gipotezasi vujudga keldi. 1919 yilda D. Zelinskiy ko`lning sapropelli balchig`ini haydashga duchor qildi, bu balchiq to`liq o`simlik materialidan lipidlarning miqdori ko`p bo`lgan planktonli yo`sin (suvda o`sadigan ko`kat)larning qoldiqlaridan tarkib topgan edi. Bunda koks, smolalar, gaz va pirogenetik suv hosil bo`lgan edi. Gaz CH 4 , CO 2 , H 2 va H 2 C dan tarkib topgan edi. Smolada benzin, kerosin va og`ir smolali moddalar bor edi. Benzinda alkanlar, naftenlar va arenlar aniqlangan edi; kerosinda siklik polimetilen uglevodorodlar ko`pchilikni tashkil qilgan edi. Hosil qilingan uglevodorodlarning aralashmasi ko`p jihatdan tabiiy neftga o`xshash edi, og`ir fraksiyalar optik faolikga ega edi. Optik faollik - tirik modda, uning o`zgarish mahsulotlari va tabiiy neftlar uchun umumiy bo`lgan fundamental xossalardan biridir. Uglevodorodlarning mineralli sintezida optik faollikka ega bo`lmagan ratselik aralashmalar hosil bo`ladi, chunki ular teng miqdordagi chapga va o`ngga buruvchi molekulalardan iborat, bunday holat termodinamik nuqtai - nazardan qulaydir (bunday aralashma entropiyaning maksimumi bilan xarakterlanadi). Tirik tabiat uchun aksincha ko`zgu assimetriyasi xarakterlidir: barcha biogen aminokislotalar - chapga buruvchi, shakarlar - o`ngga buruvchi ko`zgu izomeridir. τrganik molekulalarning optik assimetriyasi - tirik modda yoki uning o`lgandan keyin o`zgarishlari natijasida hosil bo`lgan mahsulotlarning borligi to`g`risidagi fikrni tasdiqlash uchun yetarli asosdir. Bu nuqtai - nazardan optik faol neft faqat biosferaning mahsuloti bo`lishi mumkin, ammo mineralli sintezniki emas. Neftlarning optik faolligi asosan triterpanlar va steranlar turidagi uglevodorodlar bilan bog`liqdir. Planktonli yo`sinlarning organik moddasini haydaganda neftga o`xshagan optik faol mahsulotlarning olinishi neftning o`simlik materialidan kelib chiqishi gipotezasi uchun asos bo`lib xizmat qildi. Bunga geologik tekshirishlar ham y ordam berdi. XIX asrdayoq neft konlarini izlash va tekshirish paytida geologlar neft yarata oluvchi deb atalgan soproporelli

organik modda bilan boyitilgan qadimgi dengiz qatlamlariga neft uyumlarining tez-tez to`g`ri kelishini ta`kidlab o`tganlar. A.D. Arxangelskiy (1927 yil) va P.D. Traska (1926-1932 yillarda) ishlaridan boshlab hozirgi zamon cho`kmalarini va qadimgi cho`kindi jinslardagi organik moddalarning tadqiqotlari boshlandi. I.M. Gubkin tadqiqotlarining yo`nalishiga katta ta`sir ko`rsatdi. Uning ta`kidlashicha, cho`kindi qatlamlarda neft konlarining regional barcha mumkin bo`lgan ekzotik manbalarni (hayvon yog`lari, dengiz o`simligining to`plami va shunga o`xshashlar) olib tashlashga majbur qiladi va neftning manbai bo`lib cho`kindi jinslarda keng tarqalgan, kelib chiqishi aralash o`simlik - hayvon bo`lgan tarqoq organik modda hisoblanadi. Keyinroq ma`lum bo`lishicha unda plaktonli yo`sinlarning mayda qoldiqlaridan tarkib topgan odatda sapropelli material ko`pchilikni tashkil qilar ekan. Cho`kindi loyli jinslarda uning o`rtacha konsentratsiyasi 1 % dan kamroq ammo neftli sanoat bilan bog`liq bo`lgan bir qator bituminoz slanslarda 5-6 gacha va hatto10–β0 % gacha bo`ladi. Manbai yer usti o`simliklari bo`lgan gumusli organik modda asosan kontinental ko`mirli qatlamlarda tarqalgan, bu qatlamlarda uglevodorodli gazning uyumlari uchraydi, ammo neft uyumlari yo`q. Bu yetarli darajada tushunarli, chunki gumusli moddada odatda ilpidli material kam bo`ladi va harorot ko`tarilganda u faqat quruq metan gazini paydo qiladi. Dengiz plaktonli organizimlari va balchiqli bakteriyalarni tekshirish shuni ko`rsatadiki ular ko`p miqdorda o`z tarkibida ilpidli materialni saqlaydi (ba`zida 40 % gacha), ulardan uglevodorodlar hamda kam miqdorda uglevodorodlarning o`zlari - 0,06 % gacha oson hosil bo`ladi. Dengiz balchiqning organik moddasida γ–5 % gacha bituminoz moddalar va 0,5 % gacha bo`lgan uglevodorodlar aniqlangan shu bilan birga ular neft uning xarakterli bo`lgan sinf alkanlar, nadetenlar va arenlar bilan ifodalangan ular neftdan farq qilib tarkibida engil benzinli fraksiyalarni saqlamaydi. 100-150 oS gacha bo`lgan harorat va β–γ km ga cho`ktirishni o`zida sinagan cho`kindi jinslarning sapoprelli organik moddasini o`rganish shuni ko`rsatdiki, uning

tarkibida allaqachon 10-20 % gacha bituminoz moddalar (moylar, smolalar, asfaltenlar), 10-12 % uglevodorodlar shu jumladan 2-3 % gacha past harorotda qaynaydi-ganlar (S6-S14) uglevodorodlar bor. Ularda naften uglevodorodlarining barcha sinflari alkanlar, izoalkanlar, naftenlar va arenlar bor. Bundan tashqari neftlarga xos bo`lgan azot, oltingugurt va kislorod saqlagan birikmalar ham mavjud. Tafsilli tekshirishlar natijasida M.B. Vassoevich tomonidan mikroneft deb atalgan cho`kindi jinslarning tarqoq organik moddaning uglevodorodlari va uning konlaridagi neftlar o`rtasida ko`p o`xshashliklar borligi aniqlandi. neftlarda tirik moddalardan meros qolgan biomolekulalarning (kimyoviy paleontologikga o`xshash) kashf etilishi katta ahamiatga ega bo`ldi. Chuqurligi va harorati oshishi bilan yer qa`rida porfirinlarning neftlardan miqdori kamayadi, chunki ular termik beqarordir. Shuning uchun yuqori haroratli zonalardan mineralli sintez mahsulotlari bilan birga porfirinlarni neftga kelib tushish imkoniyatini mutlaqo tasavvur qilib bo`lmaydi. Muhim «biogenli belgilar» («biomarkerlar») bo`lib tirik moddaga xos bo`lgan ko`pgina izoprenoid uglevodorodlar ayniqsa fitan (S 20 ) va pristan (S 19 ) lardir, ularning kelib chiqishini fitol bilan, ya`ni xlorofill molekulasining perifirik struktur elementi bilan bog`laydilar. Pristan «tayyor holda» ham ba`zi hayvonlarning tanasida uchraydi.

Shunisi qiziqki C20H42 uglevodorod nazariy jihatdan 366 mingtadan ortiq izomerga ega, ammo neftlarda ancha ko`p miqdorda ulardan faqatgina bittasi strukturasi tirik moddaga xos bo`lgan fitan uchraydi. Juda ko`p «biomarkerlar» cho`kmalarning organik moddasida va neftlarda steran va triterpanlar turidagi politsiklik uglevodorodlar bilan xususan gopanlar bilan ifodalanadi. Ularning ko`pchiligi so`zsiz barcha tirik organizimlarda eng oddiy sianobakteriyalardan tortib yuqori sut emizuvchilariga qadar bo`lgan steroidlar va triterpenoidlar kabi biomolekulalarga xos bo`lgan hosilalar bo`lib hisoblanadi va muhim biokimyoviy ahamiyatga ega. Ularga xolesterin, fitosterin va boshqalar kiradi. Tirik modda va neflardagi steroidlar va steranlar, triterpenoidlar va triterpanlar (gopanlar) orasidagi molekulyar strukturalardagi katta o`xshashlik borligi tufayli ularning borligi neft organik genezisining kafolatli ko`rsatgichi bo`lib hisoblanadi. Meros bo`lib qolgan biogenli strukturalarga normal alkanlar (С 17 va undan yuqori) ham kiradi. Ularning neftdagi miqdori 10-15 ba`zida esa γ 0% ni tashkil qiladi. Biogen yog` kislotalardan n-alkan hosil bo`lishi to`g`risida kam o`zgargan neftlarda uglerod atomlarning soni toq bo`lgan n-alkanlarning «juft» sonlilariga qaraganda ustun bo`lishini dalolat beradi. Tirik modda va undan hosil bo`lgan cho`kmaning organik moddasi uchun juft soni uglerod atomli yog` kislotalarning doimo ustin bo`lishi xarakterlidir. «Juft» yog` kislotalarning dekarboksillanishida «toq» yog` kislotalar hosil bo`ladi, masalan palmitin kislota misolida: Bu birlamchi genetik belgilarning neft hosil qiluvchi jinslarning organik moddasida ham uyumlarning neftlarida ham «juft» va «toq» n-alkanlarning taxminan konsentratsiyasi bir xil bo`lishigacha asta-sekin yaqinlashishi uer qa`rida ikkilamchi reaksiyalar natijasida chuqurlik va haroratning oshishi sari amalga oshadi. Shunday qilib molekulyar darajada va «biomarketlar» borligining ko`pgina belgilari bo`yicha organizimlarning tirik moddasi, neft hosil qiluvchi jinslardagi cho`kindilarning organik moddasi va uyumlardagi neftlar orasida bog`liklik kuzatiladi. Tirik moddadan meros qilib olishga biogenli molekulyar

strukturalarning umumiy miqdori neftlarda ba`zida ularning massasiga hisoblaganda γ 0 % tashkil qiladi. Cho`kindi jinslarning organik moddalarida va neftlarda «biomarket» larning tarkibi va taqsimlanishini tafsilli o`rganishi nafaqat neftning organik kelib chiqishini tasdiqlash balki muayyan uyumlar uchun konlar shakillanganda neft uglevodorodlari aynan qaysi qatlamlardan kelib tushganini aniqlashga imkon beradi. Bu masala neftlarning va cho`kindi jinslarning organik moddasi komponentlarining bitumozli fraksiyalariga o`xshagan uglevodorodning izotopli tarkibi bilan o`xshashiligi bo`yicha ham muvaffaqiyatli yechiladi. Ma`lum bo`lishicha yerning cho`kindi qatlamlaridagi organik modda tarkibida tarqoq neft uglevodorodlarining miqdori juda ko`p ekan taxminan 10 14 t, bu miqdor barcha ochilgan va faraz qilingan dunyodagi neft konlarining zahiralarida bo`lgan neft miqdoridan 100 marta ko`pdir. Demak, barcha neft konlarini hosil qilish uchun tarqoq neft uglevodorodlarining gaz va suv bilan birgalikda migratsiyalanish jarayonida qulay geologk sharoitlarda (antiklinal qatlamlarida) ularning umumiy miqdoridan 1 % dan ko`p bo`lmagan miqdorining to`planishi yetarli bo`ladi. Ma`lumki, neft cho`kindi qatlamlarda bir tekisda taqsimlanmagan va bu uning hosil bo`lishining organik konsepsiyasi nuqtai-nazaridan ham tushunarlidir. Neft hosil bo`lishi uchun boshlang`ich organik modda cho`kmalarda geologik vaqt davomida bir maromda to`planmagan. Uning devon, yursk-bo`rli va uchlamchi qatlamlarning maksimumlariga shu yoshdagi neft hosil qiluvchi qatlamlarda hosil bo`lgan tarqoq neft uglevodorodlarining maksimal massalari va ochilgan konlardagi neft zahiralari maksimumlari to`g`ri keladi. Shunday qilib, barcha kimyoviy, geokimyoviy va geologik ma`lumotlar neftning organik kelib chiqishi to`g`risida shubhasiz dalolat beradi. Neft va gazning hosil bo`lishi to`g`risida hozirgi zamon tushunchalar Ma`lumki sapoprelli slanslar 150-170oC gacha qizdirilsa ekstrfaol (ekstrafaol) moddalar chiqishining oshishiga olib keladigan organik moddaning kuchsiz termik parchalanishi boshlanadi, 2000C da ekistrfaol moddalar ko`proq hosil bo`ladi, γ 70- 4000C da 1 soat davomida qizdirganda slanets organik moddasining 60-80%

eruvchan holatga o`tadi. neft uglevodorodlarining barcha asosiy sinflarini va CO 2 , CH 4 , H 2 S, hamda pirogenetik suvni saqlagan ko`pgina smolali-asfalten moddalar hosil bo`ladi. Xuddi shunday termik parchalanish jarayoni (yoki termokatalitik) tabiiy sharoitlarda sopoprelli organik moddani saqlagan qatlamlarni ularning ustida to`planayotgan yosh cho`kmalarning tagiga cho`ktirishda sodir bo`ladi. Ammo tabiiy sharoitlarda u juda sekin sodir bo`ladi, odatda cho`kmalarni ng 50-100 dan 300 m/ mln. yil cho`kish tezligi bilan hosil bo`lgan uyumlari ko`p qismining tarqalishi va 150-1600C gacha harorat bilan xarakterlanadigan 2-3 km chuqurlikga tushish 10 dan 60 mln. yilgacha amalga oshadi. Harorati 10C ga 60–400 ming yil vaqt ichida ko`tariladigan soporelli organik moddaning bunday sekin tabiy termik o`zgarishning «texnologik» jarayonini tasavvur qilish juda qiyin, ammo o`tkazilgan tabiy sharoitlarda mumkin isbotlandiki tabiiy sharoitlarda u haqiqatdan ham to`plangan cho`kmalarning kuchli qatlamlari bilan to`ldirilgan chuqurliklarda juda keng amalga oshadi. Bituminoz moddalarning va yuqori molekkulyar neft uglevodorlarning konsentratsiyasi deyarli oshmaydi; past haroratda qaynaydigan uglevodorodlar organik moddada ham yo`q. Organik moddaning gazli fazasi tarkibida bu bosqichda hosil bo`ladigan uglevodorod (IV) -oksidning miqdori metan va uning gomologlarining miqdoriga qaraganda ancha ko`p. τrganik moddaning molekulyar sturukturasi bu bosqichda uncha destruksiyalanmaydi. Faol neft hosil bo`lish jarayonning har qanday davomiyligida 400-600 mln. yilgacha sodir bo`lmaydi. Harorat 50-700C gacha (ehtimol, hato 900C gacha) bo`lganda organik modda molekulyar strukturasining destruksiyalanish reaksiyasining faollanish bo`sag`asiga hali erishilmagan va har qanday uzoq davom etadigan geologik vaqt harorat yetishmasligini qoplay olmaydi. Ancha chuqur bo`lgan zonada ( β ,5-3 km gacha 90-100-150 0C gacha bo`lgan haroratda) sapoprelli organik moddaning termik o`zgarish jarayonining yo`nalishi tamoman o`zgaradi. Kerogenda uglerod miqdori bir oz o`zgarganda vodorodning

miqdori ancha o`zgaradi; Xloroformin bitumoidning konsentratsiyasi tez va ancha oshadi hamda maksimumga yetadi shu jumladan yuqori molekulali neft uglevodorodlarining (C15-C45) ham, benzinli fraksiyaning past haroratda qaynaydigan uglevodorodlari (C 6 -C 14 ) hosil bo`ladi va maksimal konsentratsiyaga organik moddaning gazli fazasi tarkibida metan gomologlarining (C 2 –C 5 ) konsentratsiyasi maksimumga yetadi; CH 4 ning miqdori hozircha ko`p emas. Bitumoidning ko`pgina qismining va neft uglevodorlarining geologik ma`noda tez hosil bo`lishi bosqichmi n.B. Vassoevich neft hosil bo`lishning bosh fazasi deb atadi (NHBF). 150-160 i C gacha bo`lgan haroratlar zonasida neft hosil bo`lishning bosh fazasining yoshi 10–β0 mln. yil bo`lgan «yosh» cho`kmalarida ham to`liq amalga oshishga ulgurdi, bundan ham qadimgi bo`lgan qatlamlarda esa xususan ko`rib turganimizday, geologik vaqt masshtabida tabiiy sharoitlarda bitumoid va neft uglevodorlarining hosil bo`lishi bilan boradigan kerogen molekulyar sturukturasining ancha faol destruksiyalanish jarayoni laboratoriya sharoitidagiga qaraganda 2-2,5 marta past bo`lgan haroratda bir necha milliondan ko`p bo`lmagan vaqt davomida amalga oshadi. Infraqizil spektrometriya ma`lumotlariga ko`ra, kerogenning molekulyar strukturasi destruksiyadan keyin li pidli komponentning ancha miqdori yo`qolishi bilan xarakterlanadi, avval karbon kislota, keton va aldegidlarning funksiyalari bo`lganlari so`ngra CH 2 - guruhli uzun zanjirli strukturalari. Kerogen qoldiqli qismining aromatlanishi kuchayishi polikondensatsiyalanishi sodir bo`ladi. Kerogenning qoldiqli qismi element tarkibi va molekulyar strukturasi bo`yicha «sopoprelli» qiyofani yo`qotadi va vodorodga kambag`al bo`lgan gumusli organik moddadan deyarli farq qilmaydi. Neft hosil qilishning bosh fazasi ochishda hosil bo`lgan ko`p miqdordagi eruvchan bituminoz komponentlar (kerogenning dastlabki massasidan γ 0 % dan ko`p) C-80-82 %, H-9,5-10 % miqdor bilan xarakterlanadi, ya`ni sapoprelli slanslarning termik parchalanishida hosil bo`ladigan bitumga tarkibi bo`yicha yaqindir (C-81-82,5 %, H-9,1-9,5 %). Hosil bo`lgan bitumning yarmidan ko`pi (60-80 % gacha) smolalar va asfaltenlar bilan 20–40 % gacha uglevodorodlar bilan ifodalangan, ulardagi n-alkanlarning ulushi 10-30 % gacha,

izoalkan va siklanlarning ulushi 20-60 % gacha va arenlarning 20-25 % gacha. Past haroratda qaynaydigan uglevodorodlar tarkibida siklanlar ancha ko`p ulushni tashkil qiladi (siklopentanlar ko`pchilikni tashkil qiladi); n-alkan va arenlarning ulushi katta emas. Neft hosil qilishning bosh fazada hosil bo`lgan asfalten smolali va neft uglevodorodlarining aralashmasi elementli va guruhli tarkibi bo`yicha A.F. Dobrenskiy tomonidan sapoprelli moddaning neftga aylanishidagi oraliq bosqich deb qaralgan astfalstlarga o`xshaydi. Tabiy ma`lumotlar bo`yicha qayd qilinadigan neftning hosil bo`lish manzarasi bu fikrlarga to`liq javob beradiganday. Ammo neft hosil bo`lish keyingi borish jarayoni A. F. Dobrenskiy faraz qilganday emas balki boshqacha rivojlanadi. Qattiq kerogendan ko`p miqdorda asfaltsmolali moddalar va past haroratda qaynaydiganlar ham kiritilgan neft uglevodorodlari hamda gazlarning (S 1 , S 2 S 5 , SO 2 , H 2 S, N 2 ) hosil bo`lishi hajmning bir necha marta oshishi bilan sodir bo`ladi. Buning natijasida yuqorida yotgan qatlamlar og`irligi ta`sirida zichlashayotgan loyli jinslarda anomal yuqori bosimlar vujudga keladi, bu bosimlar qo`shni g`ovakli suvga to`yingan qumtoshlardagi normal gidrostatik bosimdan β 0- 30 MPa ga yuqori bo`ladi. Kritik bosimga yetganda vaqt-vaqti bilan loyli jinslarning mikroyoriqlar hosil bo`lishi bilan boradigan flyuido uzilishlari va siqilgan neft hamda gazli uglevodorodlarning suvga to`yingan qumtoshlarga irg`itilishi bilan sodir bo`ladi, u yerda ularning akkumulyasiyalanishi (to`planishi) dan neftning uyumlari hosil bo`ladi. Kerogenda bituminoz moddalar va uglevodorodlar konsentratsiyasining tez oshishi 2,5–γ km gacha bo`lgan chuqurlashgan zonada qayd qilinishiga sabab shuki ularning chuqurlik va haroratning o`sishi bilan eksponensial o`sib borayotgan generatsiyalanish (paydo bo`lish) tezligi uglevodorodlarning loyli jinslardan emigratsiyalanish tezligidan yuqori bo`ladi. So`ngra neft uchun dastlabki lepidli materialning konsentratsiyasi kamayishi sari uglevodorodlar generatsiyasining tezligi ancha pasayadi ularning emigratsiyalanish tezligi esa oshadi bu esa uglevodorodlarning hosil bo`lish tezligidan yuqori bo`lib avval o`sishning

to`xtashiga so`ngra esa β ,5–γ km dan chuqurroqda bo`lgan organik moddadagi neft uglevodorodlari va bitumoidlar konsentratsiyasining tez tushishiga olib keladi. Bitumoidlar miqdorining tez kamayishiga yana bir sabab keyinchalik harorat ko`tarilganda uglevodorodlar asosiy qismining emigratsion yo`qotishlaridan keyin smola va asfaltenlarning fizikaviy xossalari va fazoviy holatinig o`zgarishidir. Asfalt-simolali komponentlarning ko`pgina qismi past haroratda qaynaydigan neft uglevodorodlari va gazlarni hosil qilish bilan boradigan termodestruksiyalanishga duchor bo`ladi, so`ngra esa yana erimaydigan holatga o`tib erimaydigan kerogen tarkibiga kiradi. Juda kam miqdorda qolayotgan bitumoid asosan chuqurlik va haroratning o`sishi bilan alkan va arenlarning miqdri oshib boradigan va kamayib boradigan siklanlardan tarkib topgan uglevodorodlar bilan ifodalangan. Uglevodorodlarning loyli neft hosil qiluvchi jinslardan ularga yaqin joylashgan g`ovakli suvga to`yingan qumtoshlarning qatlamlariga emigratsiyalanishida asfalt- smolali neft va gaz uglevodorodlaridan hosil bo`lgan aralashmaning xromatografik ajralishi vujudga keladi. Hosil bo`lgan bituminoz moddali loyli qatlam tabiy xromotografik ustuncha (kolonka) bo`lib hisoblanadi. Elyuent rolini bajaradigan gaz va neftning past haroratda qaynatadigan eng harakatchan uglevodorotlari bu kolonka orqali qumtoshga qarab qancha ko`p o`tsa shuncha asfalt-smolali moddalar va uglevodorodlarning birlamchi aralashmasi komponentlari to`liq ajralishi bilan xarakterlanadi. Qumli kollektorga neft ugluvodorodlarining aralashmasi chiqariladi ulardagi smola va asfaltenlar miqdori odatdagi neftdagi kabi 5-10 % dan ortiq emas. Bu haqiqiy neftning o`zidir. NHBF oxirida kerogenda bitumoid va uglevodorodlar konsentratsiyasining ancha pasayishi S.G Neruchev tomonidan aniqlangan. Bu pasayishda bitumoidning xromatografik ajratilishi kuzatiladi va bu geologik o`tishida neft qatlam kollektorlarga neft hosil qiluvchi qatlamlardan emigratsiyalanganligining obektiv diagnostik belgisi bo`lib hisoblanadi. Bu o`zgarishlarning miqdoriy taxlili hosil va

emegratsiyalangan neftning massasini hamda uyumlarda uning muqarrar zahiralarini aniqlashga imkon beradi. Sapoprelli organik moddaning termik o`zgarishlari va olingan eksperimental malumotlarga binoan neft uglevodorodlari emigratsiyalanish jarayonining balansli hisoblashlari neft hosil bo`lishining nazariy miqdoriy modelini yaratishtga yordam berdi. neft hosil bo`lishnning bosh fazasi neft uglevodorodlarning generatsiyasining maksimal tezligi bilan odatda 80-90 dan 150-180 0C gacha haroratda 2-3 km chuqurlik diapazonida harakterlanadi. Past geotermik gradientda chuqurlik bilan birgalikda harorat asta-sekin oshganda NHBF chuqurroq zonada taxminan 6-8 km gacha bo`lgan chuqurlikda amalga oshadi. Hosil bo`ladigan bitumoz moddalar va neft uglevodorodlarining umumiy miqdori 30% dan yuqori g`ovakli qatlam kollektorlariga emigratsiyalangan neftning miqdori sopoprelli organik moddaning daslabki massasining 20 % ni tashkil qiladi. Loyli neft hosil qiladigan jinslardan suvga to`yingan g`ovakli qatlamga chiqarilgan neftning qalqib chiqishi qatlamlarning ancha ko`tarib turilgan joylaridan (antiklinal strukturalarda) asta-sekin neft to`plamlarining xosil bo`lishiga olib keladi. neft hosil bo`lishi va uning qatlamlarning shakllanishi shu bilan tugaydi. Neft hosil qiladigan yotqizig`lar keyinchalik cho`ktirilganda haroratning oshishi bilan kerogenning qoldig`ida uglerod miqdorining ancha oshishi (95-97 % gacha) va vodorodning kamayishi (05-1 % gacha) kuzatiladi. Metamorflashayotgan kerogen massasining ancha yoqotilishi kuzatiladi. Empirik ma`lumotlarga binoan chuqurlik zonasida 3-6 km (harorat 200-260 0C gacha bo`lganda) metanning organik modda tarkibidagi neft uglevodorotlariga nisbati bir necha o`n martaga oshadi. Organik moddadagi CH 4 miqdorining maksimumgacha tez o`sishi so`ngra esa pasayishi qayt qilinadi. Nazariy balansli hisoblashlarga binoan bu bosqichda metanning asosiy qismi hosil bo`ladi, ya`ni organik moddaning daslabki massasidan hisoblaganda 1 β % gacha shu tufayli bu bosqich gaz xosil bo`lishining bosh fazasi deyiladi. Cho`kindi jinslarining bunday chuqur zonasida ko`p miqdordagi metanning generatsiyasi neft uyumlarining chuqurligi o`sishi bilan miqdorning kamayishini va

so`ngra to`liq yo`qolishini belgilaydi. Bu uyumlar avval gazokondensatli so`ngra esa quruq metan gazning uyumlari bilan almashinadi. Qoldiqli sopoprelli organik modda bu zonada jadal metamorflanishga duchor bo`lib natijada grafitning uglerodli kristall panjarasini hosil qiladi. Mavjud bo`lgan jinslar bilan birgalikda nXBF zonasidan pastroqqa ancha yuqori haroratlar sohasiga botayotib neft yengil bo`lib qoladi past haroratda qaynaydigan uglevodorotlarga to`yinadi; Uglevodordlarda alkanlarning ulushi oshadi va siklonlar konsentratsiyasining sezilarli darajada pasayishi bilan arenlarning ulushi kamayadi. Yuzaga yaqin kelib qolganda neft yengil fraksiyalarni yoqotib og`irlashdi oksidlanadi. Uyumlarda rivojlanayotgan mikro biologik oksidlanish jarayonlari neftning biodegradatsiyasini (biotanaz-zulini) keltirib chiqaradi. Bunday gepergen o`zgargan neftlarning belgilari bo`lib ancha yuqori zichlik, benzili fraksiyalar miqdorining kamligi, asfalt-smolali moddalarning miqdori yuqoriligi n-alkanlarning deyarli to`liq yo`qolishi va siklanlarning ustunligi hisoblanadi.

Adabiyotlar: 1. Lapidus A. L., Golubeva I.A., Jagfarov F.G. Gazoximiya. CHast I, II. Moskva- 2004g. 2. Donald B.L., Uilyam L.L. Nefteximiya. Moskva 2011 g. 3. Abidov B.A. Neft kimyosi va fizikasi. o`quv ko`llanma, Toshkent, 2000 y. 4. Salomov YU.J. va boshk. ―σeft va gaгni kayta ishlash texnologiyasi. O’quv qo`llanma T.: CHo`lpon, 2006 y. 5. Boгorov F.P., Xujakulov A.F. ―neft va gaгkondensatni qayta ishlash texnologiyasi. o`quv qo`llanma. T.: Muxarrir. 2018 y.

O'xshashlar

Neft va gazning umumiy xossalari

Neft uglevodorodlari va tabiiy gazning termokatalitik o`zgarishlari

Texnik me’yorlash asoslari. Texnik asoslangan vaqt me’yori to’g’risida tushuncha va uni aniqlash usullari

Neft va neft fraksiyalarini sanoatda qayta ishlash kimyoviy jarayonlari

Neft va neft mahsulotlari uglevodorodlarini oksidlash. Oksidlash reaksiyasi mexanizmi