Neft va gaz tarkibidagi uglevodorodlarning termokatalitik o’zgarishlari - Kimyo - Referatlar

Neft va gaz tarkibidagi uglevodorodlarning termokatalitik o’zgarishlari

Yuklangan vaqt:

23.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1059.5 KB

Ko'chirib olish

Neft va gaz tarkibidagi uglevodorodlarning termokatalitik o’zgarishlari Reja: 1. Neft va gaz tarkibidagi uglevodorodlarning termokatalitik o`zgarishlari. 2. Kataliz va katalizatorlar to`g`irisida umumiy tushuncha. Katalitik kreking. 3. Katalitik reforming. Izobutanni olefinlar bilan alkillash.

Oltingugurtli, yuqori oltingugurtli va yuqori parafinli neftlarni qayta ishlash uzluksiz ortib borayotgan sharoitda neft mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmi, ular turlarining ko`payishi va sifatining yaxshilanishi ikkilamchi va ayniqsa katalitik jarayonlarning tezroq rivojlanishini talab qiladi. Hozirgi vaqtda MDHda va Respublikamizda katalizatorlar yordamida neftni qayta ishlash natijasida kimyoviy sanoati mahsulotlarining taxminan 75 % ishlab chiqariladi. Yangi kimyoviy jarayonlardan 90 % dan ortig`i katalizatorlarni ishlatishga asoslangan. Neftni qayta ishlashda yoqilg`ilarni olish uchun quyidagi katalitik jarayonlar: katalitik kreking, katalitik riforming, gidrotozalash, alkillash, izomerlanish va gidrokrekinglar keng qo`llaniladi. Gidrotozalash va gidrokrekingning katalitik jarayonlari yuqori sifatli neft moylari va parafinlarni ishlab chiqarish uchun qo`llaniladi. Kataliz va katalizatorlar to`g`risida umumiy ma’lumotlar Katalizatorlarning reaksiyaga kirishuvchi moddalar bilan o`zaro ta`siri xarakteriga qarab va oraliq mahsulotlarning turiga qarab reaksiyalar va tegishli ravishda katalizatorlar oksidlovchi- qaytaruvchi va kislotali - asosli bo`ladi. Ko`pgina sanoat katalizatorlari bifunksional bo`ladi, chunki oksidlovchi- qaytaruvchi katalizatorlar kislotali tashuvchining ustini qoplaydi. Boshqa tomondan, ko`pgina sulfidlar va oksidlarning o`zlari oksidlovchi-qaytaruvchi va kislotali-asosli faollikka ega. Neftni qayta ishlash sanoatida faol yuzali qattiq jismning geterogen katalizi keng tarqalgan. Katalizatorlarning faolligi, tanlanuvchanligi va barqarorligi. Bitta reaksiyaning o`zi har xil katalizatorlar ishtirokida sodir bo`lishi mumkin. Berilgan reaksiyaning tezligi katalizatorning tabiatiga qarab ularning faolligini xarakterlaydi. Masalan, etilenni gidrogenlash nisbiy tezlik konstantasi turli katalizatorlar ishtirokida quyidagicha bo`ladi:

Shunday qilib, etilenni gidrogenlash uchun eng faol katalizator bo`lib radiy xizmat qiladi. Ko`pchilik hollarda katalizator ishtirokida asosiy reaksiya bilan bir qatorda yana qator parallel va ketma-ket reaksiyalar sodir bo`ladi. Maqsadli mahsulotga aylanadigan dastlabki moddalarning ulushi katalizatorning tanlovchanligini xarakterlaydi. Berilgan katalizatorda reaksiyaning tanlovchanligi jarayonning sharoitlariga bog`liq bo`ladi. Katalizatorning muhim xossalaridan biri, uning vaqt ichida faolligini barqaror saqlab turish qobiliyati hisoblanadi. Gomogen katalizda suyuq katalizator ish jarayonida uning konsentratsiyasini kamaytiradigan mahsulotlarning to`planishi natijasida faolsizlanadi. Qattiq katalizatorlar faolligining pasayishi sabablari xilma–xildir. Qattiq katalizatorlar faolligining pasayishi ham fizikaviy ham kimyoviy o`zgarishlarga olib keladi. Uzoq vaqt davomida harorat ta`sirida metallarning rekristallanishi sodir bo`ladi, bu esa katalizator nisbiy yuzasining yoki faol markazlari sonining o`zgarishiga olib keladi. Katalizatorning rekristallanishiga barqarorligini oshirish uchun uning tarkibiga rekristallanish tezligini pasaytiruvchi moddalarstruktura hosil qiluvchi promotorlar kiritiladi. Mexanik va termik ta`sirlar ham katalizator zarrachalarining asta–sekin yemirilishiga olib keladi. Katalizatordagi kimyoviy o`zgarishlarni ularning yuzasiga xomashyodagi qo`shimchalar yoki ularning parchalanish mahsulotlarining xemosorbsiyasi keltirib chiqaradi. Katalizatorni zaharlovchi qo`shimchalar zaharlar deyiladi. Neftni qayta ishlash jarayonida oltingugurt, azot va boshqa geteroatomlarning birikmalari hamda xomashyoda bo`lgan metallorganik birikmalar zaharlar bo`lib hisoblanadi. Uglevodorodlarni katalitik qayta ishlaganda katalizator yuzasida asta–sekin koks to`planadi. Koks qatlamlari katalizatorning faol yuzasini qoplaydi va unga xomashyo molekulalarining yaqinlashishiga to`sqinlik qiladi. Katalizatorning yuzasidan koks qatlamlarini havo kislorodi, CO 2 yoki suv bug`i bilan regeneratsiya jarayonida yo`qotiladi.

Oksidlanish–qaytarilish turidagi katalizatorlarning ta’sir qilish mexanizmlari. Katalitik reaksiyalarning xususiyati shundan iboratki, ta`sir etayotgan bog`lar orasidagi elektronlarning almashinuvchi katalizator elektronlarining ishtirokida amalga oshiriladi. Oksidlanish qaytarilish raksiyalarining asosiy katalizatorlari oraliq d– metallar va yarim o`tkazgichlar hisoblanadi. Oraliq d– metallarning (Fe, Co, Ni, Ru, Rh, Re, Ir, Pt va boshqalar) faolligi ulardagi d–qobiqning tugallanmaganligi bilan tushuntiriladi. Tugallanmagan d– orbitalning juftlashmagan elektroni «erkin valentlik» kabi ta`sir etadi, ma`lum darajada o`zini erkin radikalday tutadi. Agar adsorbsiyalangan molekula bo`sh orbitalga ega bo`lsa, unda molekulaning vakant (bo`sh) orbitallariga metalldan elektron o`tishi hisobiga kovalent bog` hosil bo`ladi. Agar metallning yuzasi adsorbsiyalangan zarrachaga nisbatan elektronga moyilligi ko`proq bo`lsa, unda elektronning molekuladan metallga o`tishi amalga oshadi. Bu ikkita chekka mexanizmlar orasida turli o`tish shakllari bo`lishi mumkin. Taxmin qilishlaricha, hosil bo`lgan yuzadagi xemosorbsiyalangan birikmalar ko`p jihatdan kompleks birikmalarga o`xshaydi. Hozirgi vaqtda bu taxminga asoslanib xemosorbsiyalangan molekulalarning yuqori reaksion qobiliyatini megandlar maydoni nazariyasi yordamida tushuntirishga hamda organik molekulalarning katalizator bilan hosil qilgan bog` - bog`lar deb talqin qilishga urunishlar mavjud. Taqsimlanmagan elektron juftiga ega bo`lgan molekulaning katalizator bilan oraliq birikmani hosil qilishi molekuladan metallning tugallanmagan orbitaliga zaryadni o`tkazish yo`li bilan, ya`ni zaryadni o`tkazish kompleksini hosil qilish bilan amalga oshishi mumkin. Bu turdagi birikmalarni molekulyarli donor-akseptor birikmalar deb qarash mumkin. Zaryadni o`tkazish bilan bog`liq bo`lgan komplekslardagi vujudga keladigan bog`lanish qutbli xarakterga ega. Yarim o`tkazgichlar (oksidlar, nikel, molibden, volfram va ba`zi bir boshqa oraliq d-metallarning sulfidlari) holida erkin valentliklar (erkin elektronlar va elektron tuynuklar) kristall panjara yuzasida atomlarning to`liq koordinatsiyalanmaganligi tufayli hamda yarim o`tkazgichlardagi kristallarda turli

kamchiliklar borligi natijasida vujudga keladi. Masalan, kation mavjud bo`lmagan kristall tuguni o`zini manfiy zaryadday tutib, elektronlarni yaqin turgan tugunlarga itarib turadi. Buning natijasida elektronlar valent sohadan o`tkazuvchanlik sohasiga siqib chiqarilishi mumkin. O`tkazuvchanlik sohasida elektron (yoki tuynuk) larning paydo bo`lishi kristallarda elektrodonor (yoki elektroakseptor) xossalariga ega bo`lgan qo`shimchalarning borligi hamda stexiometrik tarkibning buzilishi sabab bo`la oladi. Kristall yuzasida o`tkazuvchanlik elektronlari (yoki tuynuklari) erkin valentliklar yoki faol markazlar rolini bajaradi. Uglevodorod molekulalarining yuzasidagi erkin elektronlar (tuynuk)lar o`zaro ta`siri natijasida molekula dissotsilanishga duchor bo`ladi (rasm): O`zaro ta`sirlashishi natijasida molekulaning bir qismi katalizator bilan barqaror ikki elektronli bog` orqali, ikkinchisi esa kuchsiz bir elektronli bog` orqali bog`lanadi. Elektron almashinishning uzluksiz sodir bo`ladigan jarayonlar tufayli bu bog`lanishlar bir-biriga o`tib turishi mumkin. Hosil bo`ladigan yuza birikmalarning kichik barqarorligi va yuqori reaksion qobiliyati ulardagi keyingi o`zgarishlarining yuqori tezlikda borishiga sabab bo`ladi. Har qaysi molekula berilgan faol markaz bilan turli xil yo`llar bilan ta`sirlashishi mumkin. Balladin nazariyasida ta`kidlangandek, bitta elementar katalitik aktda ikkita, uchta va undan ortiq markazlardan (dupletlar, multipletlar) tarkib topgan guruhlar qatnashishi mumkin. Shunday qilib, katalitik faollik katalizator yuzasidagi erkin valentliklar soni bilan to`g`ridan-to`g`ri bog`liq. Oksidlanish-qaytarilish katalizatorlarini riforming, gidrotozalash va gidrokreking jarayonlarida gidrogenlash-degidrogenlash reaksiyalarining tezligini oshirish uchun ishlatadilar. Kislotali kataliz. Neftni qayta ishlash sanoatida suyuq va qattiq kislotali kataliz keng qo`llaniladi. Kislotalarning katalitik ta`siri ularning uglevodorodlar

bilan o`zaro ta`sir etib karboniy ionlari yoki karbokationlar deb ataladigan kationlarning hosil bo`lishi bilan belgilanadi. Odatda karbokationlar katalizatorlardan (kislota HX) to`yinmagan uglevodorod molekulasiga proton birikkanda hosil bo`ladi: Katalizatorning kislotaligi ancha yuqori bo`lganda karbokationlar alkan yoki sikloalkanlardan katalizator (Lyuis kislotasi) ta`sirida molekuladagi bog`larning geterolitik uzilish yo`li bilan ham hosil bo`ladi: Karbokationlar - reaksion qobiliyati kuchli bo`lgan moddalardir. Ionli reaksiyalarning tezlik konstantalari shunga o`xshagan radikalli reaksiyalarnikidan ancha yuqoridir. Karbokationlarning nisbiy barqarorligi to`g`risida ularning hosil bo`lish issiqligi bo`yicha xulosa chiqarish mumkin (kJ/mol) (jadval): Karbokationlar barqarorligi quyidagi ketma-ketlikda amalga oshadi: birlamchi < ikkilamchi < uchlamchi. Karbokationlarning radikallarga o ` xshab asosiy reaksiyalari bo ` lib – qoidaga binoan monomolekulyar parchalanishi va biomolekulyar o ` rin olish hamda birikish reaksiyalari hisoblanadi . Karbokationlarning radikallardan asosiy farqi ularning izomerlanishga qobiliyati yuqoriligidir , bu hol esa birlamchidan ikkilamchi va uchlamchiga o ` tish vaqtida erkin energiya z ahirasining kamayishi bilan tushuntiriladi .

Kislotali katalizatorlardan neftni qayta ishlash va neft kimyoviy sanoatida eng ko ` p qo ` llanadigani bu alyumosilikatlar , alyuminiy , bor , surma galogenidlari , alyuminiy oksidi , ba `z i oraliq d - metallarning sulfidlari hamda qator protonli kislotalardir . Kislotali katalizatorlar katalitik kreking , katalitik riforming , izomerlanish va boshqa jarayonlarda karbokationli mexanizm bilan boradigan reaksiyalarni tezlashtirish uchun ishlatiladi . Karbokationlarning reaksiyalari. Izomerlanish . Karbokationlarning izomerlanishi gidrid ionning hamda metilanionning ko`chirilish natijasida sodir bo`lishi mumkin: Parchalanishga moyillik birlamchi iondan ikkilamchiga, ikkilamchidan esa uchlamchiga o`tganda pasayadi. Agar birlamchi oktil kationning parchalanishi uchun 9 β kj/mol energiya kerak bo`lsa, ikkilamchi oktil kation uchun esa 176 kj/mol sarflash kerak bo`ladi. Agar reaksiya natijasida birlamchi emas, balki ikkilamchi yoki uchlamchi ion hosil bo`lsa parchalanishga moyillik oshadi: Parchalanish va izomerlanish entalpiyasini solishtirish shuni ko`rsatdiki, ko`pchilik holarda izomerlanish parchalanishdan oldin sodir bo`lishi kerak. Uchlamchi karbokationlar asosan hosil bo`lishi va ularning barqarorligi alkanlarning katalitik krekingida izostrukturalarning to`planishiga olib keladi.

Karbokationlarning alken va arenlarga birikishi. Bu reaksiya karbokationning parchalanishiga teskari bo`lgan reaksiyadir: Shuning uchun issiqlik effektining o`zgarishi parchalanish reaksiyasiga teskaridir. Alken molekulasiga yoki katalizatorning anioniga protonni uzatish . Masalan: Birlamchi karbokationdan proton yaralib chiqish natijada uchlamchi karbokation hosil bo ` lsa , bunday reaksiya energetik jihatdan eng qulaydir . Katalizatorga proton uzatilganda zanjirning uzilishi sodir bo`ladi. Uglevodorod molekulasidan gidrid-ionning uzilishi. Masalan: Odatda bunday yo`l bilan zanjirning uzatilishi amalga oshiriladi. Uglevodorod molekulasidan gidrid - ionning uzilish reaksiyasida karbokationning faolligi ham quyidagi qatorda pasayadi: Karbokationli reaksiyalar doimo yo suyuq fazada yoki qattiq katalizator yuzasida sodir bo`ladi. Eritmada solvatlanish va qattiq yuzadagi reaksiya vaqtidagi ionlar adsorbsiyalanish reaksiyasining issiqlik effektini ancha o`zgartiradi. Natijada real jarayonlarda har xil karbokationlar reaksiyalarining issiqlik effektlarining nisbatlari gaz fazadagi hisoblab chiqilgan nisbatlardan keskin farq qilishi mumkin.

Katalitik kreking Katalitik kreking og`ir distillyatli neft fraksiyalarining motor yoqilg`isiga va neft kimyosi xomashyosiga katalitik destruktiv aylanishi hamda texnik uglerod va koks ishlab chiqarish jarayonidir. Jarayon alyumosilikatli katalizatorlar ishtirokida 450-530 0C haroratda va 0,07- 0,3 MPa bosimda amalga oshiriladi. Katalitik krekingning ko`pchilik reaksiyalari mexanizmi zanjirli karbokationli nazariya doirasida qoniqarli tushuntiriladi. Katalitik kreking sharoitida karbokationlar faqat karbokation - manfiy zaryadlangan yuzaning faol markazi ionli juftlar holida bo`lishi mumkin. Jarayonning kimyoviy asoslari. Katalitik krekingda sodir bo`ladigan jarayonlarning mohiyati quyidagi reaksiyalarda mujassam bo`ladi: - yuqori molekulali uglevodorodlarni parchalash (kreking); - izomerlanish; - sikloalkanlarning arenlargacha degidrogenlash. Og ` ir neft xomashyosining destruksiyasi ochiq rangli motor yoqilg ` ilarining qo ` shimcha miqdorining hosil bo ` lishiga olib keladi , ulardan eng katta ahamiyatga ega bo ` lganni ben z indir . Barcha uch turdagi reaksiyalarning amalga oshirilishi benzinning oktan sonining oshishiga olib keladi : bir xil tuzilishli uglevodorodlarning oktan sonlari molekulyar massasi kamayishi bilan ortadi ; izoalkanlarning oktan sonlari normal tuzilishli alkanlarnikiga qaraganda yuqori , arenlarda esa sikloalkan va alkanlarnikiga qaraganda yuqori bo ` ladi . Alkanlardagi o ` zgarishlar . Katalitik kreking sharoitda alkanlar molekulyar massasi kichikroq bo ` lgan alkan va alkenlargacha izomerlanadi va parchalanadi . Zanjirli jarayonning birinchi bosqichi zanjirning paydo bo`lishi ikki xil usul bilan sodir bo`lishi mumkin. Birinchi usulda alkanlar molekulasining bir qismi avval termik krekingga duchor bo`ladi (jadval). jadval. Motor va tadqiqot usullarida aniqlangan uglevodorodlardagi oktan soni

Ikkinchi usul bo`yicha protonli markaz ta`sirida bevosita alkanlardan gidrid - ionni ajratib olish yo`li karbokation hosil qilish mumkin:

Uchlamchi uglerod atomidan gidrid-ionni ajratib olish, ikkilamchi va birlamchilarga qaraganda kamroq energiyani talab qilganligi sababli izoalkanlar normal tuzilishli alkanlarga qaraganda osonroq krekinglanadi. Zanjirning rivojlanish reaksiyalari berilgan sharoitda karbokationlarning barcha mumkin bo`lgan reaksiyalarini o`z ichiga oladi. Masalan, agar jarayonning birinchi bosqichida birlamchi karbokation + C 7 H1 5 hosil bo`lsa, unda bu kation barqarorroq bo`lgan ikkilamchi va uchlamchi strukturalarga o`zgarish ehtimoli ko`proq bo`ladi. Izomerlanish paytida ajralib chiqayotgan issiqlik yangi ionni parchalashga sarflanishi mumkin. Shunday qilib, C 1 - C 3 birlamchi va ikkilamchi ionlarning hosil bo`lishi bilan boradigan alkil karbokationlarining parchalanishi ko`p sonli uglerod atomlarini saqlagan uchlamchi ionlarning hosil bo`lishiga qaraganda qiyinroq sodir bo`lganligi uchun alkanlar katalitik krekingining tezligi zanjir uzayishi bilan oshadi. Masalan, bir xil sharoitdagi krekingda C5H 12 ning o`zgarish darajasi 1%, C1 7 H1 6 - 3 %, C1 2 H 2 4 - 18 %, C16H34 - 42 % ni tashkil qiladi. Uchlamchi karbokationni ajratish bilan boradigan ionlar parchalanishining osonligi tarkibida 7 va undan ortiq uglerod atomlarini saqlagan alkanlarning parchalanish mahsulotlarida izostrukturalarning to`planishiga olib keladi. Shunday qilib, karbokation + C 7 H 15 ning o`zgarish jarayoni izomerlanishi va 0- parchalanish reaksiyalarining ketma-ket, parallel almashinib kelishidan iborat:

Ajralib chiqayotgan past molekulali karbokationlar izomerlanishidan keyin dastlabki uglevodorod molekulasidan gidrid - ionni ajratib chiqaradi va reaksiyalarning barcha sikli takrorlanadi . Karbokation katalizator anioni bilan to`qnashganda zanjirning uzilishi sodir bo`ladi: Alkanlarning katalitik kreking tezligi ularning termik kreking tezligidan 1–2 tartibga yuqoridir. Alkenlarning o`zgarishi. Alkenlar katalitik krekingi tezligi tegishli alkanlarning katalitik krekingi tezligidan 2–γ daraja yuqori bo`ladi, bu esa alkenlardan karbokationlarning oson hosil bo`lishi bilan tushuntiriladi: Alken molekulasiga proton birikkanda alkanlardan gidrid - ion ajralib chiqqanda hosil bo`lganidan ionga o`xshagan ion hosil bo`ladi, bu esa katalitik kreking reaksiyalari, izomerlanish va P–parchalanishlarning umumiyligini belgilaydi. Shu bilan birga alkenlarga vodorodning qayta taqsimlanishi va halqalanish kabi xususiy reaksiyalar xosdir. Alkenlarda vodorodning qayta taqsimlanish reaksiyasining mohiyati shundan iboratki, kislotali katalizatorlarning ishtirokida vodorodni yo`qotib poli (ko`p) to`yinmagan birikmalarga aylanadi, shu vaqtning o`zida alkenlarning boshqa qismi shu vodorod bilan gidrogenlanib alkanlarga aylanadi:

Katalizatorda adsorbsiyalangan alkenlar asta-sekin vodorodni yo`qotadi. O`ta to`yinmagan uglevodorodlar polimerlanadi, halqalanadi va asta-sekin vodorodni yo`qotib koksga aylanadi. Alkenlarning halqalanishi siklopentan, siklopenten va arenlarning hosil bo`lishiga olib kelishi mumkin. Masalan: Arenlarning o`zgarishlari. Almashinmagan arenlar katalitik kreking sharoitida barqarordir. Metilalmashgan arenlar alkanlarga yaqin bo`lgan tezlik

bilan reaksiyaga kirishadi. Zanjirda ikkita va undan ortiq uglerod atomini saqlagan arenlarning alkil hosilalari alkenlarning tezligiga yaqin bo`lgan tezlik bilan krekinglanadi. Arenlarning alkil hosilalari uchun asosiy reaksiya dealkillash reaksiyasi hisoblanadi. Bu hol aromatik halqaning alkil ionga qaraganda protonga moyilligi ko`proq ekanligi bilan tushuntiriladi: Politsiklik arenlar katalizatorga mustahkam sorbsiyalanadi va asta-sekinlik bilan destruksiyalanishga hamda vodorodni qayta taqsimlanib koks hosil qilishiga olib keladi (jadval). Shunday qilib, katalizator yuzasida hosil bo`layotgan koks o`ta to`yinmagan polimer qatronsimon alkenlar va politsiklik arenlarning aralashmasi bo`lib hisoblanadi. U katalizatorning faol markazlarini o`rab oladi va uning faolligini pasaytiradi. Koksni yo`qotish uchun oksidlash yo`li bilan katalizatorni vaqt-vaqti bilan regeneratsiyalanadi. Termik va katalitik kreking jarayonlarining mexanizmlarini solishtirish uchun jadvalda keltirilgan

Jarayonning katalizatorlari va reaksiyaning alternativ mexanizmi. Krekingning hozirgi zamon katalizatorlari murakkab tizimlar bo`lib, ular nodir yer yoki dekationlashgan shakldagi 10 - 25 % seolitdan tashkil topgan bo`lib, amorfli alyumosilikatda bir me`yorda taqsimlangan va ular mikrosfera yoki yumaloq shaklga ega. Seolitlar kristall alyumosilikatlar-natriyli alyumokremnegellarni kristallab olinadi. Seolitning umumiy empirik formulasini quyidagicha ifodalash mumkin: buy erda n - metall; M - valentligi; seolit uchun x = 3,1 - 6,0 ga teng. Seolitning strukturasi SiO 4 va AlO 4 tetraedrlardan tuzilgan. Alyuminiy atomlari yakka manfiy zaryadga ega, bu zaryad kristall panjaraning bo`shliqlarida joylashgan metall kationlari bilan qoplanadi. Bir valentli kationga ega bo`lgan

seolitlar faol emas, chunki bunday kationlar AlO 4 tetraedrining zaryadini to`liq qoplaydi. Bir valentli kationning ikki yoki uch valentligiga almashtirilishi zaryadlarning dekompensatsiyalanishiga olib keladi va elektron juftning siljishi natijasida karbokationning hosil bo`lishi uchun etarli bo`lgan elektrostatik maydonning yuqori kuchlanishini vujudga keltiradi: Seolitda taqsimlangan amorfli alyumosilikat o`zining faolligiga ega. Alyumosilikatning faol markazlari bo`lib, ular Brensted hamda Lyuis kislotalari hisoblanadi. Brensted kislotalari sifatida koordinatsion to`yinmagan alyuminiy atomi bilan xemosorbsiyalangan suvdan hosil bo`lgan proton (a), alyuminiy (b) yoki kremniy (v) atomi bilan bog`langan gidroksil guruhining protoni xizmat qilishi mumkin:

Protondonor markazlar eng katta ahamiyatga ega, chunki to`liq degidratlangan alyumosilikat deyarli faol emas. Seolit saqlagan alyumosilikatli katalizatorlarda metall kationining roli ehtimol protonning harakatchanligini va Brensted kislotali markazlarning qo`shimcha miqdorini hosil qilishdan iboratdir: Shu sababli seolit saqlagan katalizatorlarda reaksiyaning tezligi amorf katalizatordagiga qaraganda 2–γ daraja yuqori bo`ladi. Shu bilan birga seolit saqlagan katalizatorlar sof seolitlarga qaraganda yuqoriroq termik va mexanik barqarorlikka ega bo`ladi. Karbokationli nazariyasining sifat tomoni ko`pchilik tomonidan tan olingan. Ammo unga asoslanib hatto individual moddalarning krekingida ham mahsulotning miqdoriy chiqishini oldindan aytib bo`lmaydi. Shuni ta`kidlash kerakki, alyumosilikatli katalizatorlarning yuzasida karbokationlarining mavjudligi eksperimental yo`l bilan isbotlanmagan. Ehtimol, katalitik kreking vaqtida oraliq zarrachalar hosil bo`lib karbokationlar ( a - komplekslar) emas, balki uglevodorodlarning katalizatorning faol markazlari bilan hosil qilgan yuza kompleks birikmalari hisoblanadi. Bunday birikmalarga π - komplekslar kirishi mumkin, bu komplekslarning hosil bo`lishi uchun a - kompleksning hosil bo`lishiga qaraganda kamroq energiya talab qilinadi:

Neft sanoatida katalitik kreking. Alyumosilikatli katalizatorlarda sodir bo`ladigan katalitik kreking neftni qayta ishlash sanoatining ko`p tonnali jarayonlaridan biri bo`lib hisoblanadi. γ 00 - 5000C chegarasida haydaladigan turli neftlarning vakumli distilyatlaridan yuqori oktanli benzinni olish jarayonining maqsadli vazifasi bo`lib hisoblanadi. Katalitik krekingni seolit saqlagan katalizatorlarda 450-530 0 C da atmosfera bosimiga yaqin bo`lgan bosimda (0,07 - 0,3 MPa) olib boriladi. Uglevodorodli gaz C 3 - C 4 fraksiyaning 75-90 % miqdorini o`zida saqlaydi (jadval). Katalitik kreking qurilmalarida yuqori oktanli benzindan tashqari uglevodorodli gaz, engil va og`ir gazoyllar olinadi. Mahsulotlarning miqdori va sifati qayta ishlanayotgan xomashyo, katalizatorning tavsifi hamda jarayon tartibiga ham bog`liq bo`ladi.

Quyida seolit saqlagan katalizatorlarda katalitik kreking qurilmalarining material balansi keltirilgan (xomashyo - oltingugurtli neftning vakuumli distillyati I, shuning o`zi gidrotozalashdan keyin II): Ajratgandan keyin uni alkillash, polimerlanish jarayonlarida, etilen, propilen, butadien, izopren, poliizobutilen, sirt faol moddalar va boshqa neftkimyoviy mahsulotlarni olishda ishlatiladi. Benzinli fraksiyani (1950C) avtomobil benzini uchun bazali komponent sifatida qo`llaniladi. Bu fraksiyaning tarkibida β 5 - 40 % aren, 15-30 % alken, 2 -10 % sikloalkan va asosan izotuzilishli alkanlar 35- 60: (mass.%) bo`ladi. Fraksiyaning oktan soni 78 - 85 ni (motor usuli bo`yicha) tashkil qiladi, 1950C dan yuqori haroratda qaynab chiqadigan komponentlar fraksiyalarga bo`linadi. Yoqilg`i varianti bo`yicha ishlatilganda: 195-3500C - yengil gazoyl va >350 0 C - 195-2700C, 270–420 0 C va qoldiq >4200C. yengil gazoyl (195-3500C) dizel yoqilg`isi komponenti sifatida hamda mazutlar olishda suyultiruvchi sifatida ishlatiladi. Parafinli xomashyodan olingan yengil katalitik gazoylning setan soni 45-56, naften - aromatikdan olinganniki esa - 25- 35 teng. 195-2700C dagi fraksiyani flotoreagent sifatida, 270–4200C dagi fraksiyani esa texnik uglerod ishlab chiqarish uchun xomashyo sifatida qo`llaydilar. Qoldiq mahsulotlarni (>3500C yoki >4200C) qozonxona yoqilg`isi komponentlari yoki termik kreking jarayonlari va kokslash uchun xomashyo sifatida ishlatadilar. Katalitik riforming Katalitik riforming - benzinlarning detonatsiya barqarorligini oshirish va arenlarni, asosan benzol, toluol va aromatik kislotalarni olish uchun mo`ljallangan

jarayon hisoblanadi. Jarayonni yuqori haroratda (500 0C atrofida), vodorodning bosimi (1,5- 4 MPa) bo`lganda va kislotali hamda gidrogenlovchi- degidrogenlovchi funksiyalarni o`zida mujassam qilgan bifunksional katalizator ishtirokida amalga oshiriladi. Kislotali funksiyani asosan alyuminiy oksidi, gidrogenlovchi-degidrogenlovchi funksiyani esa VIII guruh metallari, asosan platina bajaradi. Jarayonning kimyoviy asoslari. Katalitik riforming asosida uchta turdagi reaksiyalar yotadi: 1) Alkanlarni degidrotsiklizatsiyalash, alkilsiklopentanlarni degidroizomerizatsiyalash, siklogeksanlarni degidrogenlash yo`li bilan dastlabki xomashyoni aromatlash; 2) uglevodorodlarni izomerlash; 3) gidrokreking. Katalitik krekingda bo`lgani kabi yuqorida nomlari keltirilgan riforming reaksiyalarini amalga oshirish benzinning oktan sonini oshishiga olib keladi. Bifunksionalli katalizatorlarni qo`llash katalitik krekingga nisbatan rifoming jarayonlarida karbokationning hosil bo`lishini ancha engillashtiradi. Chunki reaksiyaning boshlanishi uchun zarur bo`lgan alkenlar platinali katalizatorlarda alkan va sikloalkanlarning qisman degidrogenlanishidan hosil bo`ladi. Alkenlar undan keyin kislotali katalizatorda protonlanadi va karbokationlarga xos bo`lgan barcha reaksiyalarga kirishadi. Shuning uchun riforming jarayonidagi kislotali katalitik reaksiyalarning tezligiga katalitik krekingdagiga qaraganda yuqoriroq bo`ladi. Alkanlarning o`zgarishlari. Riforming jarayonida alkanlarning izomerlanishiga, degidrotsikllanishiga va gidrokrekinglanishiga duchor bo`ladi. Alkanlarning izomerlanishi karbokationli mexanizm bilan boradi, bunda riforming sharoitida termodinamik barqarorroq bo`lgan kam tarmoqlangan izomerlar hosil bo`ladi. Izomerlanish tezligi alkanning molekulyar massasi oshishi bilan ortadi.

Degidrotsikllanish - riformingning asosiy reaksiyalaridan biridir, uning mohiyati alkanlarni arenlarga aylantirishdan iborat: Degidrotsikllanish issiqlikning yutilishi (250 kJ/mol atrofida) bilan amalga oshadi, shuning uchun reaksiyaning muvozanat konstantasi harorat oshishi bilan ortadi. Bosim reaksiya muvozanatini chapga, ya`ni arenlarni gidrogenlash tomoniga siljitadi. Ammo amalda katalizatorda koksning to`planishini kamaytirish uchun jarayonni vodorodning yuqori bosimi ostida olib boradilar. 500 0C haroratda vodorodning bosimi 1,5 - 1,7 MPa bo`lganda n - geptanni toluolga konversiyalanishining muvozanatli darajasi 95 % ni tashkil qiladi. 1.Platina katalizatori ishtirokida alkanlarni triengacha degidrogenlab, so`ngra uni platina yoki alyuminiy oksidida sikllash: C - C - C - C - C - C >- C = C - C = C - C = C--H 2. Platinada halqali oraliq kompleks orqali C 5 - sikllanish: 3. Platinada alkanlarni alkenlargacha degidrogenlash va alkenlarni alyuminiy oksidida sikllanib besh a`zoli halqani hosil qilishi. Reaksiya kelishilgan mexanizm bo`yicha boradi va bu mexanizm qo`shbog`ni kislotali markaz bilan protonlashni hamda shu vaqtning o`zida zanjirdagi uglerod atomidan protonni ajratib olishni o`z ichiga oladi:

Hosil bo`lgan besh a`zoli sikllar kislotali markazlarda olti a`zolilarga izomerlanadi va so`ngra metallar ishtirokida arenlargacha degidrogenlanadi. Eksperimental ma`lumotlar aromatlash jarayoni ko`rib chiqilgan barcha yo`nalishlar bo`yicha borishini isbotlaydi. Agar dastlabki alkanning asosiy zanjirida oltitadan kam uglerod atomi bo`lsa, unda aromatlash jarayonidan oldin asosiy zanjir uzayishi bilan boradigan alkanlarning izomerlanishi sodir bo`ladi. Alkanlarning degidrotsikllanishi natijasida halqada eng yuqori miqdorda metil guruhlarini saqlagan benzol va naftalinlarning gomologlari hosil bo`ladi. Alkanlarning gidrokrekingi past molekulali birikmalarning hosil bo`lishiga olib keladi: Riforming jarayonida gidrokrekingning roli faqat bitta ma`noga ega emas. Bir tomondan, alkanlar molekulyar massasining pasayishi oktan sonining oshishiga olib keladi, ikkinchi tomondan gidrokreking natijasida ancha ko`p miqdorda gaz holidagi mahsulotlar hosil bo`ladi, bu esa benzinning chiqishini kamaytiradi. Shunday qilib, gidrokreking roli chegaralangan bo`lishi kerak. Haroratga bog`liq bo`lgan holda 0,7 MPa da va xomashyo yetkazib berishning hajmiy tezligi 2 soat –1 bo`lganda n geksan riformingining natijalari quyida keltirilgan (jadval):

Gidrokreking rolini kamaytirish uchun jarayonni mumkin qadar past bosimda olib borish maqsadga muvofiqd 0 r, bu esa bir vaqtning o`zida arenlarni muvozanatli hosil bo`lishiga olib keladi. 510 i C haroratda, hajmiy tezligi 1,5 soat –1 bo`lganda va turli xil bosimda n - nonan riformingining (dastlabki nonanga nisbatan %da) natijalari (jadval): Katalitik krekingda bo`lgani kabi izomerlanishning muvozanati o`ngga to`liq siljigan bo`lsa ham, u reaksiya qaytardir, chunki olti a`zoli sikloalkanlar riforming sharoitida arenlargacha degidrogenlanadi, shu bilan birga muvozanat arenlar tomoniga juda ko`p siljigan bo`ladi:

Siklogeksanni metilsiklopentan va ben z olga tanlab o `z garishi reaksiya tezliklarining nisbati bilan aniqlanadi va katalizator komponentlarining faolligiga bog ` liq bo ` ladi . U izomerlanish mexanizmi bo`yicha sodir bo`ladi, shuning uchun katalizatorning yuqori kislotaligi sababli metilsiklopentanning chiqimi ortadi. Degidrogenlash katalizatorning metalli komponentida sodir bo`ladi va metallning faolligi oshishi bilan benzol hosil bo`lish tezligi oshib boradi. Olti a`zoli siklogeksanning metalldagi adsorbsiyasi yo bir vaqtning o`zida oltita C-H bog`larning dissotsilanishi bilan yoki vodorod atomlarining birin - ketin tez uzilishi bilan sodir bo`lishi mumkin: Reaksiya endotermik, shuning uchun harorat oshishi bilan arenlarning muvozanatli chiqimi oshadi. Siklogeksan gomologlarining degidrogenlanish tezligi siklogeksannikiga qaraganda yuqori bo`ladi. Gem almashgan siklogeksanlar metil guruhining uzilishi yoki uning ko`chishi bilan aromatlanadi: Bitsiklik olti a`zoli sikloalkanlar ham monotsikliklarga o`xshab degidrogenlanib naftalinning hosilalarini hosil qiladi. Olti a`zoli sikloalkanlarning gidrokrekingi ma`lum darajada alkanlar uchun keltirilgan sxema bo`yicha amalga oshadi. Riforming sharoitida olti a`zoli sikloalkanlar arenlargacha degidrogenlanish tezligi boshqa reaksiyalarning (besh a`zolilariga izomerlanish va gidrokreking) tezligidan yuqori bo`ladi. Shuning uchun sikloalkanlarning tanlab arenlarga aylanishi deyarli 100 % ni tashkil etadi. Besh a`zoli almashingan sikloalkanlar riforming sharoitida quyidagi reaksiyalarga kirishadi: 1. O`rinbosarlarning o`rniga qarab izomerlanish (oraliq karbokationlar orqali):

Birinchi reaksiyani katalizatorning kislotali markazlarida, ikkinchisi esa - metall faol markazlarda amalga oshadi. Benzolning chiqishi haroratining oshishi va bosimning pasayishi bilan oshadi. 500 0C haroratda bosim 3,6 dan 1,5 MPa gacha pasaytirilganda benzolning chiqishi 45 dan 90 % gacha oshadi. Siklopentanni siklopenten va siklopentadiengacha degidrogenlanishi deyarli bormaydi, chunki reaksiyaning tezligi degidroizomerlanishning tezligidan ancha past. Siklopentadien metallda mustahkam adsorbsiyalanadi va katalizatorni zaharlaydi. 3. Halqaning ochilishi (gidrokreking):

Turli C-C bog` gidrokrekingi nisbiy tezligi dastlabki uglevodorodning tuzilishi, katalizatorning xossalari va reaksiya sharoitlariga bog`liq bo`ladi, toza alyumoplatinali katalizatorda gidrogenoliz boradi va mahsulotning reaksiyalar (1), (2) va ( γ ) bo`yicha chiqim nisbati β ,4: β ,1 :1,0 ga teng. Jarayon sharoitida platinaning qisman faolsizlanishi sodir bo`ladi va gidrogenoliz keyinchalik kislotali markazlarda karbokationli mexanizm bo`yicha boradi: Reaksiyaning asosiy mahsuloti bo`lib n-geksan hisoblanadi. Metilsiklopentanlarning degidroizomerlanishi reaksiyasining tezligi izomerlanish va gidrokrekinglarnikiga qaraganda yuqori bo`ladi, shuning uchun metilsiklopentanning riformingda benzolning chiqishi 60 - 70 % ni tashkil qiladi. Arenlarning o`zgarishi. Almashinmagan birikmalar riforming jarayoni sharoitida barqarorroqdir. Metilalmashgan arenlar (toluol, ksilol) disproporsiyalanish yoki o`rinbosarlarning o`rniga qarab izomerlanishga duchor bo`ladi. Hozirgi zamon tushunchalariga ko`ra ksilollarning izomerlanishi π– elektron bulutning deformatsiyasi belgilangan karbokationlarning hosil bo`lishi orqali sodir bo`ladi:

π– elektronlar barqarorlashtiruvchi ta`sir ko`rsatadi va alkil aromatik karbokationlarning qayta guruhlanishi alifatiklarnikiga qaraganda kichikroq tezlik bilan amalga oshadi. Yon zanjirda 3 ta va undan ortiq uglerod atomlarini saqlagan alkil arenlar katalitik krekingga o ` xshash bo ` lgan sxema bo ` yicha kislotali marka z larda dealkillanadi , so ` ngra esa ajralib chiqayotgan alken metallda gidrogenlanadi . Katalitik krekingdan farqli o`laroq riforming sharoitida metalli katalizatorlarda ham metilalmashgan arenlarning dealkillanishi sodir bo`ladi. Natijada metan va benzol hosil bo`ladi. Geteroatomlar N, S, O va metallar (Pb, As, Cu) ni saqlagan birikmalar. Bu birikmalar platinali katalizatorda qaytmas sorbsiyalanadi va uni tez zaharlaydi. Shuning uchun geteroatomli birikmalarning riforming xomashyosida bo`lishi maqsadga muvofiq emas: oltingugurtning miqdori 0,1 mg/kg ko`p bo`lmasligi, azotniki - 0,5 mg/kg gacha, Pb, As, Cu larning konsetratsiyasi 1 tonnaga bir necha milligrammdan ko`p bo`lmasligi kerak, getero organik va metall organik birikmalarni chiqarib yuborishi uchun riforming xomashyosini gidrotozalashga uchratiladi. Olti a`zoli sikloalkanlarni arenlarga degidrogenlash reaksiyalari, n - alkanlarni izoalkanlarga va metilsiklopentanlarni siklogeksanlarga izomerlanish reaksiyalari ancha katta tezlikda boradi. Alkanlarning degidrotsikllanishi va gidrokreking ancha sekin sodir bo`ladi.

Katalizatorda koks hosil bo`lishi. Katalizator yuzasining koks bilan qoplanishi uning faolligini susaytiradi. Koks hosil bo`lish mexanizmi yetarli darajada o`rganilmagan. Platinada me`yordagi haroratlarda (<4β70C) koks ehtimol, quyidagi sxema bo`yicha uglevodorodlarning dissotsiyalanish adsorbsiyasi natijasida hosil bo`lishi mumkin: Yuzadagi faol markazlar vodorodga to*yinmagan (N:S = 1,0 ’1,5), ular yuzada mustahkam bog`lanib turiladi va gaz fazasidagi vodorod bilan kvazistatsionar muvozanatda bo`ladi. Ancha yuqoriroq haroratda (> 477 0C) va atmosfera bosimi ostida C-C bog`larning dissotsilanishi sodir bo`ladi va metall yuzasida uglerod hosil bo`ladi, riformingning normal sharoitda katalizatorda uglerodning hosil bo`lishi aniq emas, chunki jarayon vodorod bosimi ostida amalga oshadi. Ammo riformingni real sharoitlarda yuzadagi birikmalarning mavjudligi eksperimental yo`l bilan isbotlangan. Modifikatsiyalangan alyuminiy oksidi o`zining ta`siri jihatidan katalitik krekingning alyumotsilikatli katalizatoriga o`xshaydi, ammo faolligi bir oz kamroq. Riforming katalizatorning kislotali markazlardagi koks hosil bo`lishi xuddi krekingga bo`lgani kabi polimerlanishi, vodorodni qayta taqsimlashi, sikllanish, kondensatsiya- lanish va to`yinmagan hamda aromatik birikmalarning boshqa reaksiyalari hisobiga amalga oshadi. Hosil bo`lgan koks alkenli va sikloalkenli fragmentlar bilan bog`langan politsiklik aromatik halqalardan tashkil topgan. Platina va alyuminiy oksidida koks hosil bo`lishi mexanizmlarining barcha farqlariga qaramasdan ularning ta`siri bir-biri bilan bog`liq: platinada hosil bo`ladigan to`yinmagan uglevodorodlar, Al 2 O 3 da koks manbai bo`lib xizmat qiladi. Platinadagi uglerod qatlamlar Al 2 O 3 ga ko`chishi mumkin.

Boshqa tomondan, zichlanish mahsulotlari, xususan kislotali markazlarda hosil bo`ladigan politsiklik arenlar ancha harakatchan bo`lib, metall katalizatorlarning faol markazlarini qoplashi mumkin. Shunday qilib, koks hosil qilishga katalizatorning ikkala funksiyasi ham ta`sir ko`rsatadi. Katalizator faolligining yo`qolish darajasi ham platinaning ham Al 2 O 3 ning kokslanishiga bog`liq bo`ladi, chunki riformingning asosiy reaksiyalari bifunksional mexanizm bilan amalga oshadi. Jarayonning katalizatorlari. Eng ko`p qo`llaniladigan katalizatorlar bifunksionalli, alyumo platinali katalizatorlar hisoblanadi, ularda platina mayin dispersli holatda alyuminiy oksidining ustini qoplagan. Platina gidrogenlash va degidrogenlash reaksiyalarida faoldir. U arenlarning hosil bo`lishiga va oraliq alkenlarning gidrogenlanishiga ko`maklashadi. Katalizatorda platinaning miqdori odatda 0,3-0,65% ni tashkil qiladi. Platinaning konsentratsiyasini oshirish katalizator faolligini va benzin oktan sonining oshishiga olib keladi. Ammo platinaning miqdorini ko`p bo`lishi ham maqsadga muvofiq emas, chunki bunda benzinning chiqishini kamaytiradigan arenlarning dimetillanishi va sikloalkanlarning parchalanishi reaksiyalarining roli oshadi. Katalizator faolligini yo`qolishiga asosiy sabab ularning kokslanishidir, shuning uchun uning barqarorligini oshirish koks hosil bo`lishiga ta`sir ko`rsatadigan modifikatsiyalangan qo`shimchalarni kiritish bilan amalga oshiriladi. Oxirgi yillarda katalitik riformingning rivojlanishi platina-reniyli katalizatorlar ishlab chiqish bilan bog`liqdir. Bu katalizator-larning tarkibida 0,3 - 0,6 % platina va 0,3 - 0,4 % reniy bor. Reniy platina bilan qotishma hosil qiladi va platina faolligining yo`qolishiga to`sqinlik qiladi, alkenlarni gidrogenlash yo`li bilan koks hosil qilishni kamaytiradi. Bimetalli katalizatorlarni qo`llash riforming bosimini 3,5 dan 1,5 - 2,0 MPa gacha pasaytirishga va oktan sonini 95 (tadqiqot usuli bo`yicha) bo`lgan benzinning chiqishini taxminan 6 % ga oshirishga imkon beradi (jadval).

Riforming jarayonining kelajakda takomillashishi tarkibida reniy dan tashqari iridiy, germaniy, qalay, qo`rg`oshin va boshqa metallar hamda nodir yer elementlari - lantan, seriy, neodim qo`shimchalarni saqlagan polimetalli katalizatorlarni ishlab chiqish yo`li bilan amalga oshadi. Iridiyning ta`siri ko`p hollarda reniyning ta`siriga o`xshaydi. Germaniy, qalay, qo`rg`oshin katalitik jihatdan faol emas, ularni gidrogenoliz reaksiyalari (arenlarni demetillash, sikloalkanlarni parchalash) da katalizatorning faolligini kamaytirish uchun qo`llaydilar, ya`ni ular selektiv zahar rolini o`ynaydi. Oldinroq shu maqsadda katalizatorni oltingugurt bilan o`lchangan zaharlash o`tkazilgan. Polimetalli katalizatorlar bimetalli katalizatorlarning barqarorligiga egadir, ammo ular yaxshiroq tanlash qobiliyati bilan tavsiflanadi va benzinning ancha yuqori chiqimini ta`minlaydi. Polimetalli katalizatorlar xizmat qilish muddati 6- 7 yilni tashkil etadi.

Shu bilan birga polimetalli katalizatorlarning afzalliklarini amalga oshirish uchun xomashyoni mukammalroq tayyorlashni (zaharlardan tozalash, quritish va boshqa) talab qilinadi. Riforming katalizatorining kislotali funksiyasini alyuminiy oksidi bajaradi. U izomerlanish, gidrokreking va degidrotsikllanish reaksiya-larida katalizatorning faolligini belgilaydi. Al 2 O 3 yuzasining kislotaligi Lyuis va Brensted markazlari bilan belgilangan. Brensted kislotaligi xemosorbsiyalangan suvning yoki protondonor OH- guruhlarining protonlari bilan aniqlanadi. Qizdirish yo`li bilan OH- guruhlarini qisman yo`qotganda yuzada koordinatsion - to`yinmagan Al 3+ ionlari qoladi, ular esa Lyuisning kislotaligi markazlari bo`lib hisoblanadi. Kislotaligini oshirish uchun alyuminiy oksidiga 0,5-2 % xlor kiritiladi. Xlor yuzadagi gidroksil guruhlari bir qisimning o`rnini oladi va Al 3+ kationi bir vaqtning o`zida ikkita har xil anion bilan bog`langan bo`ladi, bunda elektronli simmetriya buziladi va O–N bog`idan elektronlarni kamayishi ketishi kuzatiladi. Shu tufayli vodorodlarning harakatchanligi oshadi. Ish jarayonida xlorning bir qismi asosan xomashyoda bo`lgan namlik bilan o`zaro ta`siri natijasida yo`qoladi. Shuning uchun riforming xomashyosiga qo`yiladigan talablaridan biri bu suvning miqdori 10– 3 % dan oshmasligi kerak, xlorning mumkin bo`lgan yo`qotishlarini qoplash uchun xomashyo doimo yoki vaqti- vaqti bilan organik xlorli birikmalar (dixloretan, uglerod tetraxlorid yoki etilxlorid) ma`lum miqdori kiritiladi. Katalizator uzoq vaqt ishlatilganda platina kristallarining yopishishi va 5- 7 nm dan β 0 nm gacha yiriklashishi sodir bo`ladi. Bir vaqtning o`zida tashuvchi (Al 2 O 3 ) ning solishtirma yuzasi ham 120 dan 83 m 2 /g gacha pasayadi, bu esa faol markazlarning sonini kamaytiradi. Platinaning yuqori dispersligi platina va alyuminiy oksidi bilan hamda ba`zi bir metallar promotorlar bilan kompleks birikmalar hosil qiluvchi xlor qo`shimchalari bilan saqlanib turiladi. Xomashyodagi oltingugurt, azot, suvning borligiga unchalik talabchan bo`lmagan katalizatorlar ishlab chiqilyapti, bu katalizatorlarda platina seolitga kiritilgan. Katalizator-ning qayta tiklanishi (regeneratsiya)ni koks kuydirgandan keyin xlorli oksidlash bilan amalga oshiradilar.

Riformingning asosiy reaksiyalari birinchi tartibli reaksiyalar hisoblanadi. Turli katalizatorlardagi riformingning matematik ifodasi bir xil bo`lishi kerak, faqatgina har bir katalizatorga xos bo`lgan doimiyliklarni raqamli ma`nosi turlicha bo`ladi. modellashtirish uchun riformingning yuqoridagi sxemasi qabul qilingan (rasm). Riformingning sanoat qurilmalari ishining natijalariga ko`ra aromatlash reaksiyasining zahiriy faollanish energiyasi 92-158 kJ/molni, gidrokrekingniki esa 117 - 220 kJ/molni tashkil qiladi. Hajmiy tezlikni oshishi bilan riforming jarayonida tez boradigan reaksiyalar sikloalkanlarni degidrogenlash, og`ir alkanlarni gidro-krekinglash va uglevodorodlarni izomerlash ustunlik qiladi. Alkanlarni degidrotsikllanish, arenlarni dealkillash va yengil uglevodorodlarni gidrokreking reaksiyalarining roli pasayadi. Turli reaksiyalar orasidagi nisbatlarning o`zgarishi natijasida benzinning chiqimi ortadi, ammo uning oktan soni kamayadi.

Sanoatda katalitik riforming. Sanoatda riformingni benzin fraksiyalarining oktan sonini oshirish uchun neftkimyosi sintezi uchun qimmatbaho xomashyo bo`lgan individual arenlarni olish uchun qo`llaniladi. Jarayon vodorod saqlagan gaz muhitida (70-90 % (hajm) N 2 , qolganlari quyi uglevodorod) quyidagi sharoitda: harorat 520 - 540 0C, bosim 1,5 - 4MPa, xomashyoni yetkazib turish hajmiy tezligi 1-3 soat -1 , aylanib turadigan vodorod saqlagan gaz miqdorining xomashyoga nisbati 1000 - 1800 m 3 /m 3 bo`lganda o`tkaziladi. Xomashyo sifatida katalitik riforming uchun odatda neftning birlamchi haydash fraksiyalarini ishlatadilar. Riforming xomashyosiga chuqur tozalashdan keyingi ikkilamchi jarayonlarda (termik kreking, kokslash, katalitik va gidrokreking) benzinlarni olish mumkin.

Riforming xomashyosining fraksion tarkibi jarayonning vazifasiga bog`liq bo`ladi, agar jarayonning maqsadi arenlar (benzol, toluol, ksilol) ni olish bo`lsa, unda C 6 (62-85 0C), C 7 (85-105 0C) va C 8 (105-140 0C) uglevodorodlarni saqlagan fraksiyalardan foydalanadilar. Agar jarayonni yuqori oktanli benzin olish maqsadida o`tkazsalar, unda C 7 -C 9 uglevodorodlarga to`g`ri keladigan 85 - 180 0C dagi fraksiya xomashyosi sifatida ishlatiladi. Riformingning asosiy mahsulotlaridan biri vodorod saqlagan gaz va suyuq fraksiya (riformat) hisoblanadi. Vodorodning qisman aylanib turadigan vodorod saqlagan gazning yo`qotishini qoplash uchun ishlatadilar. Vodorodning ko`p qismini neft mahsulotlarini gidrokreking va gidrotozalash qurilmalariga yuboradilar. Miqdori 90 % bo`lgan texnik vodorodning hajmiy chiqishi platina- reniyli katalizatordagi riforming jarayonida 1,3-2,5 % ni tashkil etadi. Vodorod saqlagan gazdan barqarorlashtirishda (C 1 –C 2 yoki C1-C3) va suyuq (C 3 - C 4 ) gazlar ajratib olinadi. Riformat avtomobil benzinlarining yuqori oktanli komponenti (motor usuli bo`yicha oktan soni 85 yoki tadqiqot usuli bo`yicha 95) sifatida qo`llaydilar yoki arenlarni ajratib olishga yuboradilar. Katalitik riforming benzini 50-70 % aren, 30 % ga yaqin n- va izoalkan, 10- 15 % sikloalkan va β % to`yinmagan uglevodorodlarni saqlaydi. Katalitik riforming benzini juda ko`p qurum hosil bo`lishiga olib keladigan arenlarning ko`pligi tufayli avtomobillarning yoqilg`isi sifatida ishlatishga yaramaydi va ularni kompaudirlashga ishlatiladi. Katalitik riforming benzinlaridan individual arenlarni ajratib olish mumkin. Katalizatlarning dearomatlangan qismi va piroliz xomashyosi sifatida hamda yengil parafinli erituvchilarni olish uchun ham qo`llaniladi. Neft kimyoviy mahsulotlari hamda arenlar sifatida eng ko`p ahamiyatga ega bo`lganlari benzol, o - va n - ksilollar olinadigan xom ashyodir. Arenlarni ajratish uchun hamda riformatlarni qimmatbaho mahsulotlarga aylantirish uchun ishlab chiqarishning komplekslari yaratilgan. Bunday komplekslardan birining varianti rasmda keltirilgan.

Bunday kompleksdagi bosh jarayon odatda katalitik riformingdir. Jarayonni qattiy rejimda o`tkazganda 70 %ga yaqin arenlarni saqlagan riformat olinadi. ulardan benzol - 3,0 %, toluol - 22,0 %, ksilollar - 35,0 %, C 9 - C 10 arenlar - 9,5 % tashkil qiladi. Riformatni ikkita fraksiyaga: yengil va og`irga bo`ladilar. yengili C 5 - C 8 alkan va arenlar (benzol va toluol) ni, og`iri esa - asosan C 8 - C 9 arenlarni saqlaydi. Yengil fraksiya sulfolan bilan ekstraksiyalanadi. Olingan ekstrakt dealkillash va transalkillash mahsulotlari bilan birga faolligida 170-1800C da 0,7-1,0 MPa bosimda alkenlardan tozalanadi. Tozalangan mahsulotni rektifikatsiyalab tovar holidagi benzol, toluol, ksilollarga ajratiladi. Toluolning bir qismi termik gidrodealkillash bo`limiga kelib tushadi, u yerda 670- 760 0C da vodorodning bosimi γ MPa bo`lganda benzol oladilar (rasm): C 7 va C9 arenlarni benzol va ksilollarga aylantirish uchun kompleks tarkibiga transalkillash bo`limi kiritilgan. Reaksiyani kislotali katalizatorlarda 5000C da 3 MPa bosimda o`tkazadilar:

Riformatning og ` ir fraksiyasi ( izomerlanish mahsulotlari bilan aralashmada ) faol gilda to ` yinmagan uglevodorodlardan tozalaydilar va aniq rektifikatsiyalashga yuboradilar . Transalkillash mahsulotlarining ksilolli fraksiyasi ham o`sha yerga kelib tushadi. Aniq rektifikatsiyalashda tovar orto- ksilolni ajratib chiqaradilar, C 9 arenlarni transalkillashga, C 8 arenlarning aralashmasi (n-va m-ksilollar va etilbenzol) ni esa n-ksilolli ajratib olish uchun adsorbsiyalanishga yuboradilar. Adsorbsiya seolitlarda amalga oshadi (Pareks jarayoni). m-Ksilol va etilbenzolning qolgan qismi kislotali tashuvchida platinani saqlagan bifunksionalli katalizatorlarda 400–4500C da 1,4-2,4 MPa bosimda izomerlanadi. Izomerlanish

mahsulotlari qaytib rektifikatsiyalanish jarayoniga yuboriladi. Quvvatida bir yilda 890 ming.t. bo`lgan kompleks qurilmada 85-1400C dagi fraksiyaning katalitik riformingida yiliga 126 ming tonna benzol va 165 ming tonnadan o va n-ksilollar olinadi. Quyidagi 55-jadvalda maqsadli mahsulotlarning hosil bo`lish manbalari keltirilgan: jadval. Maqsadli mahsulotlarning hosil bo`lish manbalari Benzol o–ksilol n–ksilol Riforming 16 55 35 Dealkillash 52 – – Transalkillash 32 15 15 Izomerlanish – 30 50 Yoqilg`ining yuqori oktanli komponentlari sintezi Tadqiqot usuli bo`yicha oktan soni 9γ–98 bo`lgan yuqori sifatli benzin (Ai-93, Al-98) larni olish uchun arenlarning miqdori 65 - 70 % bo`lgan qattiq sharoitdagi riforming katalizatini oktan soni 85-90 past bo`lmagan tarmoqlangan alkan (izokomponent)lar bilan suyultirish kerak. bunday mahsulotlarni yengil uglevodorodlar va neft gazlarning izomerlanish, alkillash va polimerlanishi jarayonlarida oladilar. Kompaundirlangan (moddalarning kimyoviy birikmagan aralashmasi) benzinlarda arenlar qulay miqdori 35- 45 % ni tashkil qiladi. Tetraetil qo`rg`oshinning miqdoriga qattiq talab qo`yilgani bilan izokomponentlarning olish jarayonlari ahamiyati oshmaydi. C 4 -C 6 alkanlarning izomerlanishi. Neftni qayta ishlash sanoatida izomerlanish reaksiyalari keng tarqalgan. Katalitik kreking va riforming jarayonlarini ko`rib chiqishda bu reaksiyalarga e`tibor bermasdan bo`lmaydi; bundan tashqari ular mustaqil ahamiyatga ega va motor yoqilg`ilari komponentlarining oktan sonini oshirish uchun hamda C 4 va C 5 individual izoalkanlarni olish uchun qo`llaniladi. Izobutan alkillash jarayonida hamda metil - uchlamchi butil efirini sintez qilishda qo`llaniladigan izobutilenni olish uchun

ishlatiladi. Izopentanni neftkimyo sanoati uchun izopren olish maqsadida degidrogenlaydilar. Benzinning yuqori oktanli komponentini C 4 - C 6 fraksiyasi to`g`ri haydash benzinining eng yengil qismini izomerlab olinadi. Yuqori alkanlarning izomerlanishi oktan sonining sezilarli darajada oshishiga olib kelmaydi. shu bilan birga uzun zanjirli kam tarmoqlangan alkanlar reaktiv va dizel yoqilg`ilarning hamda moyli fraksiyalarning muhim komponentlari bo`lib hisoblanadi. Ularning qotish harorati past bo`lib, yaxshi setan va qovushqoq - haroratli tavsifga ega. Yuqori molekulyar alkanlarning izomerlanishi yoqilg`i va moylarning sifatini oshiradi va bir qator hollarda neft fraksiyalarining deparafinlanishi bilan muvaffaqiyatli raqobat qiladi. Jarayonning termodinamikasi, kinetikasi va mexanizmi . Normal va tarmoqlangan alkanlar aralashmasida termodinamik muvozanat harorat oshishi bilan tarmoqlanmagan va kam tarmoqlangan strukturalar tomon siljigan bo`ladi, alkanlarning izomerlanishi ekzotermik jarayon, ammo ajralib chiqayotgan issiqlik miqdori katta emas 6- 8 kJ/mol ga teng. Katalitik izomerlanish odatda faollanish energiyasi ≈ 40 kJ/mol bo`lgan birinchi tartibli reaksiya kabi amalga oshadi. Kislotali katalizatorlar ishtirokida izomerlanish zanjirli karbokationli mexanizm bilan sodir bo`ladi. jarayonning birinchi bosqichi - R + karbokationning hosil bo`lishi katalizator bilan belgilanadi. So`ngra zanjirni uzatish bosqichi boradi:

Bu halqaning takrorlanishi bilan zanjirning rivojlanishi amalga oshadi. Zanjirning uzilishi protonni karbokationdan katalizatorga o`tishi natijasida sodir bo`ladi. Elektron turdagi katalizator (gidrogenlash va degidrogenlash) ishtirokida molekulalarning boshlang`ich dissotsialanishini ruxsat etuvchi radikal mexanizmining ehtimoli ko`proqdir. Bifunksionalli katalizator-dagi izomerlanish mexanizmini quyidagi sxema bilan ifodalash mumkin: avval metall katalizator (M)ning faol markazida normal alkanning degidrogenlanishi sodir bo`ladi, so`ngra esa kislotali markaz (K) da hosil bo`lgan alken karbokationga aylanadi, izomerlanadi va protonni katalizatorga bergandan keyin tarmoqlangan alken shaklida ajralib chiqadi. Alken esa metallda gidrogenlanadi: Kislotali faol markazda kation, anion bilan ionli juft holatda bo`ladi, butan izomerlanganda qo`shimcha mahsulotlar bo`lmaydi. Pentan va uglerod atomlarining soni ko`p bo`lgan alkanlarning izomerlanishidan dastlabki uglevodoroddan yengilroq va og`irroq bo`lgan alkanlarni va alken hamda sikloalkenlarni oladilar. Qo`shimcha mahsulotlarning hosil bo`lishini oraliq alkenlarni alkillash, sikllanish, vodorodning qayta taqsimlanishi hamda uglerod atomlarining soni katta bo`lgan karbokationlar parchalanishi bilan tushuntiriladi. Izomerlanish katalizatorlari. Sanoat jarayonining ilk modifikatsiyalarida izomerlanish promotor sifatida alken va quruq vodorod xloridni qo`llash bilan alyuminiy xloridi yoki bromidida amalga oshirilgan. Karboniy ionlari quyidagi sxema yordamida hosil qilingan:

Jarayon ancha past harorat 90-120 0C da amalga oshiriladi va reaksiya muvozanati tarmoqlangan alkanlar tomoniga siljigan bo`ladi. Bu jarayonning kamchiliklariga quyidagilar kiradi: katalizatorning yuqori korrozion agressivligi, uglevodorodlarni katalizatordan qiyinchilik bilan ajralishi, ko`p miqdorda qo`shimcha mahsulotlarning hosil bo`lganligi sababli jarayon tanlanuvchanligining pastligi, katalizatorning gidrolizlanishi va uglevodorodlarda erishi natijasida uning ko`p miqdorda yo`qolishi taxminan 1 %. Bu kamchiliklar uning sanoatdagi ahamiyatining yo`qolishiga olib keladi. Hozirgi alkanlarni izomerlash sanoat katalizatorlari riforming katalizatorlari turidagi «metall-tashuvchi» bifunk-sionalli tizimdir. Katalizatorni metalli komponenti sifatida platina yoki palladiy tushuvchi sifatida - ftorlangan yoki xlorlangan alyuminiy oksidi, alyuminiy oksidi matritsasiga kiritilgan amorf yoki kristall alyumosilikatlar qo`llaniladi. Katalizator kokslanishini oldini olish uchun jarayonini vodorodning 1,4- 4 MPa bosimi ostida olib boradilar. Tarkibida 1-2 % xlor yoki ftorni saqlagan birinchi alyumoplatinali katalizatorlarning faolligi uncha yuqori bo`lmagan, shuning uchun jarayon yuqori harorat ( γ 50–400 0C) da olib boriladi, bu esa termodinamik jihatidan izomerlanish darajasini pasaytiradi. Bu jarayon texnikada yuqori haroratli izomerlanish nomini oldi. Katalizator faolligini oshirish va ishchi haroratlarni 230-280 0C gacha pasaytirish metallotseolitli katalizatorlarga o`tishda tashuvchining kislotaligini oshirish yo`li bilan erishildi (o`rta haroratli izomerlanish). Tarkibida 7 - 10 % xlorni saqlagan alyuminiy oksidida platinali yoki palladiyli katalizatorlar eng yuqori faollikka ega. Ular reaksiyani 100-200 0C haroratda o`tkazishga imkon beradi (past haroratli izomerlanish). Bifunksionalli katalizatorlarda, katalitik riforming-niki kabi bo`lganday, izomerlanishning zarur shartlari bo`lib xomashyo va vodorod saqlagan

gazni katalizatorni zaharlaydigan namlik, oltingugurt, azot va kislorod qo`shimchalaridan tubdan tozalash hisoblanadi. Katalizatorda galogenning yo`qolishini qoplash uchun xomashyoga bir oz miqdorda galogen saqlagan birikmalar kiritiladi. Oxirgi vaqtlarda izomerlanish katalizatorlari sifatida «o`ta kislotalar», ya`ni HF-BF 3 , HF- SbF 5 , HSO3F - SbF 5 va boshqalar taklif qilindi. Bu katalizatorlar ishtirokida vodorod atmosferasida alkanlarning izomerlanishi 20-50 0C haroratga tez amalga oshadi. Kation to`g`ridan - to`g`ri alkanlardan hosil bo`ladi: Ammo bu katalizatorlar ham sanoat miqiyosida ishlatilmaydi. Hozirgi vaqtda past va yuqori haroratda izomerlanish jarayonlari katta ahamiyatga ega. Izoalkanlarni alkenlar bilan alkillash. Neftni qayta ishlash sanoatida izobutanni alkillash jarayoni yuqori oktanli benzinning komponentini olish maqsadida qo`llaniladi. Alkilat eksplutatsion xossalarning qulay kompleksiga ega bo`ladi, izobutanni buten bilan asosiy alkillash mahsuloti β , β ,4 - trimetilpentenning oktan soni 100 deb qabul qilingan. Tarmoqlangan alkanlarni alkenlar bilan alkillash umumiy holda quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: Reaksiya issiqlik ajralib chiqishi bilan boradi (85 - 90 kJ/mol), shuning uchun jarayonni past haroratda olib borish afzalroqdir. Kislotali katalizatorlar ishtirokida alkillash mexanizmi - karbokationli - alkillashdir. Birinchi bosqichda alken (buten –β) katalizator protoni bilan o`zaro ta`sirlashadi:

Uchlamchi karbokationning alken molekulasiga birikish reaksiyasi, ikkilamchi oktil karbokationining izomerlanish va oxirgi mahsulotlarning hosil bo`lish reaksiyalari zanjir halqasi bo`lib hisoblanadi, bu zanjir halqasining takrorlanishi zanjirli jarayonga olib keladi. Protonni karbokationdan kislota anioniga o`tish paytida zanjirning uzilishi sodir bo`ladi: Alkillash paytida bir qator qo`shimcha reaksiyalar kuzatiladi, ular quyidagilar: destruktiv alkillash, alkenlarni polimerlanishi, alkenlarni katalizator (sulfat kislota) bilan o`zaro ta`sirlashib murakkab efirlar (alkenlarni sulfolash) hosil qilishidir. Destruktiv alkillash oraliq karbokationlarning p–parchalanishi natijasida sodir bo`lib, C 5 - C 7 uglevodorodlarning hosil bo`lishiga olib keladi. Haroratning pasayishi bilan bu jarayonning roli ham kamayadi. Alkenlarni polimerlash C 8 ga qaraganda

molekulyar massasi kattaroq bo`lgan mahsulotlarning hosil bo`lishiga olib keladi. Polimerlanish jarayonlarini izobutanning ortiqcha miqdori sekinlashtiradi. Uglevodorodlar suyuq fazada bo`lgani uchun alkillashni bosim ostida olib borildi. Jarayon geterogen bo`lib, reaksiya kislota - uglevodorod emulsiyasida sodir bo`ladi, katalizator sifatida qo`laniladigan kislotalar (H 2 SO 4 , HF) uglevodorodlarda kam eriydi, kam qutbli uglevodorodlar muhitida esa teskari ion bo`lmasa, karbokationlar yashay olmaydi. shuning uchun reaksiya fazalarning ajralish chegarasida yoki kislota muhitida (yupqa pardada) sodir bo`ladi. Alkillash jarayoni uglevodorodli fazadan kislotali fazaga reagentlarning massali yetkazilishi bilan belgilanadi, shu sababli bir jinsli emulsiyani hosil qilish uchun zarur bo`lgan intensiv aralashtirish muhim rol o`ynaydi. Alkillash katalizatorlari. Yuqori oktanli alkilatlarni olishda sulfat va vodorod ftoridli kislotalar katalizator sifatida asosiy ahamiyatga ega. Odatda alkillash uchun sulfat kislota (96 - 98 %) ni qo`llaydilar. Keyinchalik sulfat kislota konsentratsiyasining oshirilishi uglevodorodlardagi oksidlanish va sulfolash jarayonlari rolining oshishiga olib keladi. Kislota konsentratsiyasining kamayishi uning alkillash reaksiyasidagi faolligini kamaytiradi, alkenlarning sulfat kislotadagi eruvchanligi izobutanning eruvchanligiga qaraganda ancha katta bo`lganligi sababli alkenlarning polimerlanish reaksiyasi tezligi sezilarli darajada ortadi. Bundan tashqari, kislotani suyultirish jihozlarga korroziyalanish xavfini tug`diradi. Sulfat kislotaning jarayon davomida konsentratsiyasini pasaytirish (va demak faolligini ham) xomashyo saqlagan va uglevodorodlarning qisman oksidlanishidan hamda kam darajada oksidlash va sulfolash mahsulotlari hisobiga hosil bo`ladigan suv yordamida suyultirish bilan belgilangan. Sulfat kislotaning qo`shimcha jarayonlardagi sarfi 1 t. alkilatga 100-160 kg ni tashkil qiladi. Vodorod ftorid sulfat kislotaga qaraganda izobutanni ancha yaxshiroq eritadi, shuning uchun reaksiya zonasidagi (reaksiya sodir bo`ladigan kislota pardasida) izobutan alken nisbati ancha yuqoridir. Shu sababli alkillash qo`shimcha reaksiyalarsiz amalga oshadi va asosiy mahsulotlarning chiqishi sulfat kislota katalizatorligidagiga qaraganda yuqori bo`ladi. Katalizatorda suvning miqdori 1,5

% dan yuqori va organik suyultiruvchilarniki 1 β % dan yuqori bo`lmaganda uning yuqori faolligi saqlanadi. Vodorod ftoridning zarur bo`lgan konsentratsiyasini katalizatorning bir qismini regeneratsiyalashga olish hisobiga saqlab turadilar. Vodorod ftorid suvdan haydash yo`li bilan oson ajratiladi. HF ning 1 tonna alkilatga sarfi taxminan 0,7 kg ni tashkil qiladi. MDHda alkilatni faqatgina sulfat kislota bilan kataliz qilganda olinadi. Sanoatda sulfat kislotali alkillash. Sulfat kislota ishtirokida alkillashni 5-15 0C haroratda, 0,3- 0,6 MPa bosim ostida, sulfat kislotaning konsentratsiyasini 88- 99 %, kislota: uglevodorodlar nisbati 1,1:1,5 va izobutan: alkenlar nisbati (6-10):1 bo`lganda o`tkaziladi. Past haroratning qo`llanilishi tarmoqlangan alkanlar muvozanatli chiqishining va oraliq ionlarning p–parchalanish, sulfolash va oksidlanishlar qo`shimcha reaksiyalari rolining pasayishi bilan belgilanadi. Yuqori bosim reaksion aralashmani suyuq holatga ushlab turish uchun zarurdir. Kislota: uglevodorod nisbati (1:1,5):1 bo`lganda uglevodorodli fazani emulsiyaga to`liq kiritilishiga erishiladi. Izobutanning ortiqcha miqdori polimerlanish jarayonlarining bormasligiga va alkilat chiqimining oshishiga yordam beradi. Alkillash qurilmalari uchun xomashyo bo`lib asosan katalitik va termik kreking jarayonlarida olingan izobutan, butan-butilenli va propan-propilenli fraksiyalari hisoblanadi. Normal tuzilishli C 3 - C5 alkanlar alkillash reaksiyasiga kirishmaydi va inert qo`shimchalar bo`lib hisoblanadi; ularning xomashyodagi konsentratsiyasining oshishi ta`sirlashayotgan moddalarning yetkazib berish tezligining pasayishiga olib keladi, shuning uchun bu alkanlarning miqdori minimal bo`lishi kerak, tarmoqlangan alkanlardan izobutan eng katta ahamiyatga ega. Alkillash uchun xomashyo sifatida izopentanni qo`llash maqsadga muvofiq emas, chunki u benzinning qimmatbaho yuqori oktanli komponenti hamda izopren ishlab chiqarish uchun xomashyo bo`lib xizmat qiladi. Alkanlarning tarkibi jarayon ko`rsatkichlariga sezilarli ta`sir ko`rsatadi. Etilen izobutanni deyarli alkillamaydi, u asosan sulfolanadi va polimerlanadi. Propilen

izobutan bilan reaksiyaga kirishadi, ammo oktan soni butilenlarni ishlatgandagiga qaraganda kamroq bo`ladi (12.4– jadval), bundan tashqari izobutanni sof propilen bilan alkillanganda sulfat kislotaning sarfi juda katta bo`ladi. Yuqori alkenlar (C 5 va undan yuqori) reaksiya jarayonida katta molekulyar massaga ega bo`lgan ionlarni hosil qiladi, bu ionlar esa alkilatning chiqimini pasaytiradigan past molekulali mahsulotlarning hosil bo`lishi bilan boradigan parchalanishga moyildir. Shunday qilib, izobutanni alkillash uchun optimal xomashyo bo`lib butilenlar hisoblanadi. Sanoat sharoitida alkenli xomashyo sifatida odatda propan-propilenli va butan-butilenli fraksiyalarning aralashmasi ishlatiladi, bu fraksiyalarning nisbati propilenning miqdori C 3 va C 4 alkenlar yig`indisidan 50 % dan kam bo`lmasligini ta`minlash kerak (jadval). jadval. Izobutanni alkillash jaraвoni ko` rsatkichlarining zanjir Ko`rsatkichlar Xomashyo Propilen Butilen Amilen Alkenlarning hajmiy chiqishi alkenga hisoblanganda, % 175–187 170–172 160 Izobutanning hajmiy sarfi, alkenli xom ashyoga hisoblanganda, %: 127–135 111–117 96–140 Alkilatni oktan soni: motor usuli: tadqiqot usuli: 87–90 89–91 92–94 92–96 87–89 88–90 Benzinni yuqori oktanli komponenti sifatida ishlatiladigan yengil alkilat (k.k. 185 0C) asosiy mahsulot bo`lib hisoblanadi. Qulay sharoitda alkilatning chiqimi xomashyoda bo`lgan C 3 va C 4 alkenlarni miqdoridan 200 - 220 % ni tashkil qiladi. Alkilatning oktan soni 91-94 ga teng (motor usuli bo`yicha). Alkillashning moddiy balansi quyida keltirilgan (xomashyo - C 3 va C 4 alkan- alkenli fraksiyalarining aralashmasi) (jadval). jadval. Alkillashning moddiy balansi Komponentlar Kiritildi,%: Olindi, %: Propan: 6,8 6,3 Propilen: 19,7 – n–Buten: 4,2 4,5

Butilenlar: 19,8 – Izobutan: 49,5 2,1 Engil alkilat (k.k. 195 0 C): – 83,1 Og`ir alkilat (1950C dan yuqori): – 3,0 Yo`qotilish: – 1,0 Jami: 100,0 100,0 Qurilmadan yengil alkilatdan tashqari reaksiyaga kirishmagan C 3 –C 4 normal tuzilishli inert alkanlar, ortiqcha izobutan hamda og`ir alkilat (185-310 0 C fraksiya) chiqarib yuboriladi. C 3 - C 4 ga z lar neft kimyosida xomashyo sifatida , og ` ir alkilat turli maqsadlarda erituvchi yoki di z el yoqilg ` isi komponenti sifatida qo ` llaniladi .

Adabiyotlar: 1. Lapidus A. L., Golubeva I.A., Jagfarov F.G. Gazoximiya. CHast I, II. Moskva- 2004g. 2. Donald B.L., Uilyam L.L. Nefteximiya. Moskva 2011 g. 3. Abidov B.A. Neft kimyosi va fizikasi. o`quv ko`llanma, Toshkent, 2000 y. 4. Salomov YU.J. va boshk. ―σeft va gaгni kayta ishlash texnologiyasi. O’quv qo`llanma T.: CHo`lpon, 2006 y. 5. Boгorov F.P., Xujakulov A.F. ―neft va gaгkondensatni qayta ishlash texnologiyasi. o`quv qo`llanma. T.: Muxarrir. 2018 y.

O'xshashlar

Neft tarkibidagi alkanlar

Neft uglevodorodlari va tabiiy gazning termokatalitik o`zgarishlari

Neft va gaz mahsulotlarini tozalash

Neft tarkibidagi xalqali alkanlar (naftenlar)

Neft tarkibidagi geteroatomli birikmalar va mineral komponentlar