Neft tarkibidagi geteroatomli birikmalar va mineral komponentlar - Kimyo - Referatlar

Neft tarkibidagi geteroatomli birikmalar va mineral komponentlar

Yuklangan vaqt:

23.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

137.5 KB

Ko'chirib olish

Neft tarkibidagi geteroatomli birikmalar va mineral komponentlar Reja: 1. Geteroatomli birikmalar haqida umumiy ma`lumot. 2. Neftning kislorod saqlagan birikmalari.

Barcha neftlarda uglevodorodlar bilan bir qatorda oltingugurt, kislorod va azot kabi geteroatomlarini saqlagan birikmalarning ham ma`lum miqdori mavjud. Bu elementlarning miqdori neftning yoshi va kelib chiqishiga bog`liq bo`ladi. τltingugurtning miqdori 0,0 β dan 7,0% gacha bo`lishi mumkin, bu esa taxminan 0,2-70% oltingugurtli birikmalarning miqdoriga to`g`ri keladi. Kam oltingugurtli neftlarga masalan Markovsk koni (Irkutsk viloyati) neftida- 0,004% oltingugurt, Suraxan neftida- 0,13%, Balaxan neftida- 0,19%, oltingugurtli va ko`p oltingugurtlilarga Arlan neftida- 3,04%, Uch-qizil -5-7%, Telo konining neftlarida- 7,3%, Etsel- 9,6% va Rouzl-Poynt neft ko`rinishlarida- 14% oltingugurtni tashkil etadi. Neftda kislorodning miqdori 0,05 dan 3,6 % gacha. Bu taxminan 0,5–40 % kislorod saqlagan birikmalarga to`g`ri keladi. Ayniqsa Boku neftlarida kislorodga boy: Suraxan neftida- 0,52 %, Balaxan neftida - 0,42 %, Osinov (Rossiyaning Perm viloyati) koni neftida - 0,72 % mavjud. Neftlardagi azotning miqdori 1,7 % dan oshmaydi. MDH neftlarida azotning miqdori 0,01 dan (Markov nefti) 0,4 % gacha (Yager neftida). Respublikamizdagi Uch-qizil neftida - 0,82 % ni tashkil etadi. Neft fraksiyalari bo`yicha geteroatomlarning taqsimlanishi bir me`yorda emas. Asosan ularning eng ko`p qismi og`ir fraksiyalarda, ayniqsa smolali asfaltenli qoldiqda to`plangan. Neftning turiga qarab 400–4500C dan yuqori bo`lgan haroratda haydaladigan fraksiyalarda to`liq geteroatomli birikmalardan tarkib topgan bo`lishi mumkin. Smolali asfaltenli birikmalarning miqdori yosh neftlarda yuqoriroqdir, shuning uchun odatda ularda geteroatomli birikmalarning miqdori ko`proqdir. Neft fraksiyalari bo`yicha geteroatomlarning taqsimlanishi bir me`yorda emas. Asosan ularning eng ko`p qismi og`ir fraksiyalarda, ayniqsa smolali asfaltenli qoldiqda to`plangan. Neftning turiga qarab 400–4500C dan yuqori bo`lgan haroratda haydaladigan fraksiyalarda to`liq geteroatomli birikmalardan tarkib topgan bo`lishi mumkin. Smolali asfaltenli birikmalarning miqdori yosh neftlarda

yuqoriroqdir, shuning uchun odatda ularda geteroatomli birikmalarning miqdori ko`proqdir. Birtta kon neftlarning elementli va guruhli tarkibi hamda fizikaviy va kimyoviy xossalari neft yotgan joy va uning chuqurligiga qarab ancha farq qiladi. Masalan, devon davridagi qatlamlarga taaluqli bo`lgan Romashkin konidagi neftlarning zichligi 0,86 β 0 va oltingugurt miqdori 1,61 %, qachonkim o`sha konning o`zidagi, ammo yoshroq karbon davridagi qatlamlarda joylashgan neftlarning zichligi 0,8909 va oltingugurtning miqdori 3,5 %. Xuddi shu hodisani Bavlin koni neftlarida ham kuzatish mumkin, devon davridagilarda esa 1,4 % oltingugurt, karbon davridagilarda esa - 2,8 %. Ust-baliq neftidagi oltingugurtning miqdori qazib olish sharoitiga qarab 1,40 dan 2,06 % gacha, sharqiy Sibirdagi Markovsk koni neftida esa 0,004 dan 0,89 % gacha bo`lgan chegaralarda o`zgaradi. Neftning mineral komponentlariga metall va kislotalar bilan hosil qilingan tuzlar, metall komplekslari hamda kolloid-dispergirlangan ma`danli (mineral) moddalar kiradi. Bu moddalar tarkibiga kiruvchi elementlar odatda mikroelementlar deb ataladi va ularning miqdori 10– 8 dan 10– 2 % o`zgaradi. Neftning kislorod saqlagan birikmalari Neftlardagi kislorod saqlagan birikmalar juda kam hollarda 10 % dan ko`p bo`ladi. Neftning bu komponentlariga kislotalar, fenollar, ketonlar, efirlar va laktonlar ba`zida esa angidridlar va furanli birikmalar kiradi. Ularni neftning aynan shu fraksiyadagi uglevodorodlarning uglerod skeleti strukturasiga to`g`ri keladigan turli sinf birikmalariga kiritadilar. Neft fraksiyalaridagi kislorodning miqdori ularning qaynash haroratlari oshishi bilan oshadi. A. F. Dobryanskiyning aniqlashicha kislorodning 90-95 % miqdori smolalar va asfaltenlarga to`g`ri keladi. Bestujevni ta`kidlashicha neftning kislorod saqlovchi birikmalarida normal tuzilishga ega bo`lgan C 1 - C 24 kislotalar, izo tuzilishga ega bo`lgan C 4 - C 7 alifatik kislotalar (1–,3- metil hosilali va 1-etil hosilali), C 11 - C15 izoprenoid kislotalar,

siklopentankarbon kislotalar va ularning mono, di- va uchmetil hosilali gomologlari, siklogeksankarbon kislota va uning mono va trimetil hosilali gomologlari, hamda turli siklopentilsirka kislotalar va siklopentilpropion kislotalar, C 8 - ikki asosli alifatik va aromatik kislotalar, C 3 - C 6 alifatik va C13 - C15 siklik ketonlar, hamma (uch) krezollardan iborat, turli ksilenollar va P - naftol hamda boshqa murakkabroq tuzilishli birikmalardan iborat fenollar mavjuddir. Neftdagi kislorod saqlagan birikmalarning miqdori uning geologik yoshi bilan hamda sig`adigan jins xarakteri bilan chambarchas bog`liq. Turli neftlarni tahlil qilish natijasida olingan ma`lumotlarni umumlashtirganda shu narsa aniqlandiki, kislorodning o`rtacha miqdori (foizda) paleozoy qatlamlarida 0, βγ dan kollektorning terrigen (qumli) jinslari uchun kaynozoy qatlamlarida 0,40 gacha oshadi. Karbonatli jinslar bilan bog`liq bo`lgan neftlarda kislorodning miqdori neftning yoshini oshishi bilan kamayadi, lekin uning miqdori terrigen jinslarnikidan ko`ra ko`proq bo`ladi (paleozoy qatlamlarida 0,31 %). Neftning eng ko`p tarqalgan kislorod saqlagan birikmalari bo`lib nordon xossalarga ega bo`lgan kislota va fenollar hisoblanadi va ular neft yoki uning fraksiyalaridan ishqor yordamida ajratib olinishi mumkin. Ularning umumiy miqdori kislota soni, ya`ni 1g neft mahsulotini titrlash uchun sarflangan KτH ning milligramlar miqdori bilan baholanadi. Barcha kislorod saqlangan birikmalarda bo`lgani kabi nordon xossali moddalarning miqdori neft konlari yoshi va chuqurligi oshishi bilan kamayadi. Kislota va fenollarni analitik yo`l bilan ajratish qiyinligi bois hozirgi vaqtgacha neftlarda ularning nisbati to`g`risida aniq bir narsa deyish qiyin. Agar ilgari kislotalarning miqdori fenollarnikidan ko`proq bo`ladi degan fikr to`g`ri deyilgan bo`lgan hozirgi vaqtda esa bu fikr faqat paleozoy (eski) neftlari uchun to`g`ridir degan qarorga keldilar. Bu neftlardagi kislotalarning miqdori (nordon mahsulotlarga hisoblaganda) 52 dan 80 % gacha, fenollarniki esa β 0 dan 48 % gacha bo`lgan oraliqda bo`ladi. Mezozoy (o`rtacha yoshdagi) neftlarida kislotalarning miqdori 58 % dan ko`p

bo`lmaydi, ko`proq 48 % dan kam bo`ladi, kanozoy (yosh) neftlarda γ 0-32 % dan ko`p bo`lmaydi. Neytral kislorodli birikmalarning miqdori ayniqsa, neftning (qoldiqli) og`ir qismi, to`g`risidagi ma`lumotlar ham aniq emas, chunki ularning ajratishning aniq usullari hali mukamal topilmagan. Neft kislotalari. Neftning kislorod saqlagan birikmalaridan eng o`rganilgan sinfi- neft kislotalaridir. «Neft kislotalari» atamasi (termini) neft tarkibiga kiruvchi barcha alifatik, alitsiklik (naftenli), aromatik, gibrid (aralash tuzilishli uglevodorod radikallariga ega) kislotalarni o`z ichiga oladi. Benzinli fraksiyalarda faqat alifatik kislotalar uchraydi, chunki oddiy alitsiklik va aromatik kislotalar 200 0C dan yuqori haroratda qaynaydi. Bu kislotalar asosan normal yoki kam tarmoqlangan (yon zanjirda birta metil guruhini saqlagan) tuzilishga ega. Alifatik kislotalar yuqori haroratda qaynaydigan fraksiyalarda ham aniqlangan. Hozirgi vaqtda neftlardan zanjirida β 5 ta uglerod atomigacha bo`lgan normal tuzilishli barcha kislotalar ajratib olingan. Neft fraksiyalarining qaynash harorati oshishi bilan ularda asosiy zanjirida ikkita va undan ortiq metil guruhlarini saqlagan tarmoqlangan tuzilishli alifatik kislotalar paydo bo`ladi. Izoprenoid strukturali kislotalar polimetillmashgan alifatik kislotalarning eng diqqatga sazovor guruhlaridan bo`lib hisoblanadi. Hozirgi vaqtda tuzilishi aniqlangan 2,6,10 - trimetilundekan; 3,7,11 - trimetildodekan; 2,6,10,14 -tetrametilpentadekan (tristan) va 3,7,11,15 - tetrametilgeksadekan (fitan) kislotalar ajratib olingan:

Shunday qilib, alifatik kislotalarning tuzilishi xuddi o`sha fraksiyalardagi alifatik uglevodorodlarning tuzilishi bilan chambarchas bog`liq bo`lib, va o`xshash qonunlar bilan o`zgaradi. Alitsiklik kislotalar naften asosli neftlar uchun ayniqsa xosdir. Ularning miqdori turli neftlarda 0,0 γ dan γ ,0 % gacha o`zgaradi. Naften kislotalar 1874 yilda kerosinli fraksiyalarning ishqor bilan tozalanganda Eyxler tomonidan aniqlangan. Uzoq vaqt davomida «naften kislotalar» atamasi «neft kislotalari» atamasiga tenglashtirilar edi. Buni ma`lum darajada quyidagicha tushuntirish mumkin: ilgari neftni uncha chuqur bo`lmagan joylardan qazib olar edilar va ular asosan naften asosli yosh neftlar bo`lib, bu neftlar tarkibidagi naften kislotalarning ulushi neftdagi bo`lgan barcha kislotalarning umumiy miqdoridan 90- 95% ni tashkil qilar edi. Neftlarda molekulasida 1-dan 5-gacha polimetilen halqalarni saqlagan naften kislotalar aniqlangan. Mono va bitsiklonaften kislotalar asosan siklopentan va siklogeksan halqalaridan tuzilgan. Karboksil guruhi bevosita halqaning uglerod atomida joylashgan yoki undan bir yoki bir nechta metilen guruhlari bilan ajratilgan bo`lishi mumkin. Polimetilen halqasi bittadan o`rtacha metil o`rinbosarlariga ega bo`lishi mumkin, bunda ko`p hollarda halqaning bitta uglerod atomi ikkita metil o`rinbosarlari saqlashi mumkin (gem-almashinish).

Politsiklonaften kislotalarda barcha halqalar yaxlit sistemaga tutashgan hamda halqalar asosan olti a`zoli deb hisoblaydilar. Tutashmagan polimetil halqali kislotalar to`g`risida ma`lumotlar mavjud emas. Tritsiklik naften kislotalar neftdagi miqdori jihatidan mono va bitsikliklarga qaraganda ancha kam bo`lib, neftga hisoblanganda ularning miqdori 0,05 % dan kam emas. Tetratsiklik naften kislotalarning miqdori kamroq, ya`ni 0,0 γγ % tashkil qiladi va ular uchun steroid struktura xosdir. Oxirgi vaqtda quyidagi turdagi bir nechta kislota identifikatsiyalangan: Pentatsiklik kislotalardan birortasi yakka (individual) tarzda ajratib olinmagan. Ularning tuzilishi bitumga o`xshagan jinslardan ajratib olingan kislotalarning tuzilishiga o`xshaydi (masalan, gopilsirka kislota): Alifatik va naften kislotalardan tashqari neftlar tarkibida turli xil aromatik kislotalar va aralash naften - aromatik strukturali molekulalari quyidagi tuzilishga ega bo ` lgan kislotalar mavjud :

Bundan tashqari neftning asfaltsmolali qismi alfaltogen kislotalarni saqlaydi, bu birikmalar tarkibida kisloroddan tashqari oltingugurt va (yoki) azot atomlari bor. Bu molekulalarning tuzilishi hali to`liq aniqlanmagan. Neft fenollari. Neft fenollarining miqdori neftda ancha ko`p bo`lishiga qaramasdan ular juda kam o`rganilgan. Asosan past molekulali (C 6 -C 9 ) fenollar ma`lumdir. Masalan, G`arbiy Sibir neftlarida fenol, krezol va ksilenollar tarqalishining quyidagi qonuniyati kuzatiladi: fenollarning konsentratsiyasi quyidagi qatorda C 6 < C 7 < C 8 < C 9 oshadi. Krezollar orasida ortoizomer, ksilenollarda esa -2,4 va 2,5 - dimetilfenollarning miqdori ko`proqdir. Neftning yuqori haroratda qaynaydigan fraksiyalarida molekulasida 6 gacha tutashgan halqalarni saqlagan fenollar mavjud, ammo ularning tuzilishi hali aniqlanmagan. Faraz qilishlaricha politsiklik fenollar alkil o`rinbosarli to`yingan halqalarni saqlaydilar. Fenollar molekulasida aromatik halqalar sonining oshishi bilan alkil o`rinbosarlarning soni kamayadi. Neytral birikmalar. Bu birikmalar juda kam o`rganilgan va ular to`g`risida mavjud bo`lgan ma`lumotlar sistematik xarakterga ega emas. Bu birikmalarning ma`lum sinflaridan biri bo`lib, ketonlar hisoblanadi. Kaliforniya neftning benzinli fraksiyasidan 6 ta individual ketonlar ajratib olingan, ular quyidagilar: atseton, metiletil, metilpropil, metilizopropil metilbutil va etilizopropilketon. Ba`zi neftlarda ketonlar alifatik neytral kislorod saqlagan birikmalarning asosiy qismini tashkil qiladilar. Neftning o`rta va yuqori haroratda qaynaydigan fraksiyalarida atsetilizopropilmetilsiklopentan va fluorenon turidagi halqali ketonlari aniqlangan: Neftning neyral kislorod saqlagan birikmalariga murakkab va oddiy efirlar ham kiradi. Murakkab efirlarning ko`pchiligi yuqori haroratda qaynaydigan fraksiyalarda yoki neft qoldiqlarida saqlanadi. Ularning ko`pchiligi aromatik birikmalardir, ba`zida ular ichki efirlar laktonlar tarzida namoyon bo`ladi. Mavjud

bo`lgan ma`lumotlarga ko`ra Kaliforniya neftida quyidagi turga mansub bo`lgan to`yingan efirlar aniqlangan: Ko`pchilik tadqiqotchilarning fikriga ko`ra, oddiy efirlar furan strukturasi turidagi halqali xarakterga ega: G`arbiy Sibir neftida di- va tribenzofuranlar hamda dinaften hosilalar aniqlangan. Neftning barcha kislorodli birikmalaridan faqatgina naften kislotalar, aniqrog`i ularning tuzlari naftenatlar sanoat ahamiyatiga ega. XX asrning boshidayoq neftning kerosinli va dizelli fraksiyalarni ishqor bilan tozalanganda bu moddalarni ko`p tonnali mahsulot sifatida olishni boshlandi. Naften kislotalarning ko`pgina tuzlari kristallanmaydi, ular malhamga o`xshagan bo`lib, kolloid strukturaga ega. Naften kislotalar (texnik nomi asidol) va ularning miqdoriy metallar bilan hosil qilgan tuzlari («milonaft») yaxshi sirt faol xossalari tufayli ko`pdan beri yuvuvchi va tozalovchi vositalar sifatida ishlatiladi. Naften kislotalarning natriyli va kaliyli tuzlari emulsion moylarni olishda emulgatorlar va neftni suvsizlantirishda deemulgatorlar sifatida xizmat qiladi. Kalsiy va alyuminiy naftenatlari konsistentli surkovlarni olishda quyuqlashtiruvchi, kalsiy va rux tuzlari esa motor moylariga dispersiyalovchi qo`ndirmalar bo`lib hisoblanadi. Qo`rg`oshin, kobalt va marganets naftenatlari lak, bo`yoq sanoatida sikkativlar (olifning polimerlanishini tezlashtiruvchi) bo`lib xizmat qiladi. Mis tuzlari yog`och va to`qilgan matolarni bakteriologik parchalanishdan himoya qiladi. Alyuminiy tuzlarining skipidardagi eritmasi loklar sifatida qo`llaniladi.

Adabiyotlar: 1. Lapidus A. L., Golubeva I.A., Jagfarov F.G. Gazoximiya. CHast I, II. Moskva- 2004g. 2. Donald B.L., Uilyam L.L. Nefteximiya. Moskva 2011 g. 3. Abidov B.A. Neft kimyosi va fizikasi. o`quv ko`llanma, Toshkent, 2000 y. 4. Salomov YU.J. va boshk. ―σeft va gaгni kayta ishlash texnologiyasi. O’quv qo`llanma T.: CHo`lpon, 2006 y. 5. Boгorov F.P., Xujakulov A.F. ―neft va gaгkondensatni qayta ishlash texnologiyasi. o`quv qo`llanma. T.: Muxarrir. 2018 y.

O'xshashlar

Neft tarkibidagi aromatik uglevodorodlar (arenlar) va aralash tuzilishdagi birikmalar

Neft mineral komponentlari

Neft tarkibidagi alkanlar

Neft tarkibidagi xalqali alkanlar (naftenlar)

Neft va gaz tarkibidagi uglevodorodlarning termokatalitik o’zgarishlari