Molekulalarning tuzilishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

59.5 KB

Ko'chirib olish

Molekulalarning tuzilishi Reja: 1. Molekula tuzilishiga oid umumiy ma‘lumotlar. 2. Kvant nazariyasi. 3. Kvant mexanika nazariyasi. 4. Shredinger tenglamalari. 5. Ossilyator va rotator sistemalari.

MOLEKULA TUZILISHIGA OID UMUMIY MA‘LUMOTLAR Atomlardan molekulalаrning hosil bo’lish masalasi, molekulalalarning tuzilishi va kimyoviy bog’lanish tabiati fizikaviy kimyodagi eng muhim muammolardan birini tashkil etadi. Atomning murakkab strukturasi aniqlangandan so’ng, valentlik tushunchasining ma‘nosi ochilgandan keyin bu masalalarni yechish yuzasidagi ishlar ancha ilgarilab ketdi. XIX asrning boshlarida kimyoda elektroliz jarayonlarning o’rganish natijasida valentlik kuchlarining elektr tabiati to’g’risidagi tasavvurlar vujudga keldi. Katodda ajraladigan elementlar musbat zaryadga va musbat valentlikka, anodda ajraladigan elementlar esa manfiy zaryadga va manfiy valentlikka ega bo’lishi aniqlandi. Masalalarni bunday qo’yilishi organikaviy kimyoga to’g’ri kelmasligi ma‘lum bo’ldi. Organikaviy birikmalar kimyosining asosi sifatida organik kimyoning asosiy elementlari, uglerod, kislorod, vodorod va boshqalarga xos doimiy valentlik tasavvurlari qo’yiladi. Bu holatni taraqqiy etdirib, Rossiya olimi A.M. Butlerov XIX asrning 60 – yillarida organikaviy birikmalarning tuzilishi to’g’risida o’zining struktura nazariyasini yaratdi. Bu nazariyaga muvofiq har qanday turdagi molekula muayyan turdagi bog’lanish orqali atomlardan tashkil topadi. Atomlarning fazoda turlicha joylashishi natijasida hosil bo’lgan molekulalar xossalari jihatidan bir – biridan farq qilishini aniqladi. Har qaysi organikaviy birikma uchun atomlar turi, soni va bir – biriga nisbatan joylashuvini tasvirlovchi yagona ratsional formulani keltirib chiqarishi mumkin. A.M. Butlerovning organikaviy birikmalarning tuzilish nazariyasi keyinchalik o’z taraqqqiyoti natijasida organikaviy kimyoning butun asosini tashkil etdi. Lekin organikaviy birikmalardagi kimyoviy bog’lanish mohiyati faqat XX asrda tushuntirib berildi. XIX asrning oxiriga kelib ikki turdagi kimyoviy bog’lanish va ikki turdagi kimyoviy birikmalar mavjudligi aniqlandi. Birinchi turdagi molekulalarda atomlar har xil turdagi zaryadga ega bo’ladi, boshqa turdagi birikmalarda esa

zaryad bo’lmaydi. Birinchi turdagi birikmalarga geteropolyar, ikkinchi turdagilariga – gomepolyar birikmalar deyiladi. Molekulalar tuzilishi to’g’risida ta‘limot va kimyoviy bog’lanish tabiati XX asrda o’z taraqqiyotini davom ettirdi. Kimyoviy bog’ning vujudga kelishida bir atomdan ikkinchisiga elektron o’tishi yoki atomlar orasida elektronlar siljib elektron juftlab hosil qilishi ma‘lum bo’ldi. Elektronlarning joy almashinuvi, u yoki bu kimyoviy bog’ning vujudga kelishi elektronga moillik kattaligi va atomlarning elektr manfiyligi nisbati bilan aniqlanadi. 2. KVANT NAZARIY А SI 1900 yilda M. Plank o’zining kvant nazariyasini yaratib, unda nur energiyasi uzluksiz emas, balki ma‘lum ulushdar bilan yutiladi va chiqariladi degan g’oyani ilgari suradi. Nurning yutiladigan eng kichik ulushi: E = hy (2.1.) bo’lib, bu miqdorg а kvant deyiladi. Yutilgan yoki chiqarilgan nur energiyasining umumiy miqdori quyidagicha bo’ladi: E = nhy (2.2.) Bu yerda n = 1, 2, 3..., y – tebranish chastotasi, h – Plank doimiysi 6,6256 · 10 -34 Ж · S (6,6256 · 10 –27 erg · s) ga teng. Kvant nazariyasining diskret tabiatiga ega bo’lgan tebranish, aylanish va shunga o’xshash boshqa davriy hodisalarga tatbiq etish mumkin. 1905 yilda A. Eynshteyn kvant nazariyasini mukammallashtirib unga quyidagicha ta‘rif berdi: nur energiyasi ma‘lum ulushlar bilan, ya‘ni kvantlar holida yutilsa yoki chiqarilsa, uning manbai bo’lgan elektr magnit maydoni, nur energiyasining o’zi ham kvantlangan (bo’laklangan) dir. Nur energiyasi, nur kvantlari yoki fotonlar to’plamidan (tutamidan) iborat. Foton go’yo nur

$energiyasining atomi hisoblanib, chastotasiga bog’liq va ma‘lum og’irlikka egadir. Shunday qilib, nur moddiydir. Kvant nazariyasi nurning yutilishi va chiqarishilishi bilan bog’liq bo’lgan jarayonlarni izohlab berdi, lekin nurning tarqalishida sodir bo’ladigan jarayonlarni – difraktsiya, qutblanish, interferensiya singari to’lqin tabiatiga ega bo’lishi bilan izohlanadi. Kvant nazariyasidagi bu tushunmovchilikni kvant mexanika nazariyasi hal etadi. 3. KVANT MEXANIKA NAZARIYASI 1927 yilda elektronning ikki xil tabiatli ekanligi, ya‘ni uning zarracha va to’lqin xossalarga ega ekanligi tajribada tasdiqlanganidan keyin atomlar tuzilishi haqida to’lqin mexanikasiga asoslangan yangi nazariya – kvant mexanika nazariyasi yaratildi. Kvant nazariyasi vodorod atomining tuzilishini birmuncha tushuntirib berdi, ammo uni ko’p atomli molekulalarga nisbatan qo’llab bo’lmaydi. Kvant mexanika nazariyasiga ko’ra, nur dualistak (qo’sh) tabiatiga, ya‘ni ma‘lum massaga ega bo’lgan, zarracha (korpuskulyar) tabiatiga va to’lqin tabiatiga ega. Bunday tabiat faqat nur uchun xos bo’lmasdan, balki elektron, proton, neytron singari elementar zarrachalarga ham xos ekanligi aniqlangan. Bu zarrachalar oqimi kristallarga yo’naltirilsa, ular difraktsiyaga uchraydi. Shunday qilib, ularning ham korpuskulyar (moddiy), ham to’lqin tabiatiga ega bo’lishi, ya‘ni dualistik tabiatda ekanligi tasdiqlangan. Bu nazariyani yaratgan (1924 y.) fransuz olimi De – Broyl harakatning to’lqin uzunligi (  - lyamda) bilan zarra massasi o’rtasida quyidagicha bog’lanish bor ekanligini qayd etdi:  = h\my (2.3.) bu yerda:  - Plank doimiysi, m – massa va y – tezlik.$

SHu bilan De – Broyl kvant mexanikasining asosiy nazariyasiga asos soldi. Keyinchalik Shredinger, Geyzenberg va Dirak bu nazariyani yanada mukammal o’rgandilar. Bu nazariyaga muvofiq, har qanday mikrozarrachaning harakatini qandaydir davriy (takrorlanuvchi) jarayonga o’xshatish, u bilan bog’lash mumkin. 4. S Н RYODING Е R T Е NGLAMASI Har qanday zarracha harakatlanganda, bu davriy jarayon uch o’lchamli (uch koordinatli) fazoda tarqaluvchi to’lqin ko’rinishida bo’ladi. Bu to’lqin faza to’lqini deyiladi. Avstriya fizik nazariyotchisi E. Shryodin гер 1926 yilda faza to’lqinining tarqalish tenglamasini tuzishga muvaffaq bo’lgan. Bu tenglama kvant mexanikasi (yoki to’lqin mexanikasi) ning asosiyo tenglamasi bo’lib qoldi. N. Bor nazariyasiga muvofiq, elektron yadro atrofida ma‘lum orbitada aylanadi, deb hisoblanar edi. Shryodinger tenglamasiga muvofiq esa elektron atom yoki molekulaning turli joylarida ma‘lum ehtimollik bilan paydo bo’lib turishi mumkinligi to’g’risida gap yuritish mumkin. Natijada elektronning zaryadi ma‘lum bir joyda emas, ma‘lum ehtimollik bilan yadro atrofidagi fazoda tarqalgan va uning zichligi har joyda har xil bo’ladi. Shunday qilib elektron bulutli paydo bo’ladi. Shunga ko’ra, elektron bulut (yoki elektron zaryadining zichligi) ham ma‘lum ehtimollik bilan ta‘riflanadi. Ma‘lum elektronning atomdagi holatini va zaryadi zichligining taqsimlanishini, elektron atom atrofida turli joylarda bo’lishi ehtimolligini ifodalaydigan to’lqin funksiyasi atom orbitali deyiladi. Shryodinger tenglamasi bittagina moddiy nuqta uchun quyidagi ko’rinishda yoziladi: Δ 2*  + 2 2 8 h m  (E + U) = O Bu tenglamadagi  ga to’lqin funksiyasi deyiladi, u fazoviy koordinatalar x, y z ning funksiyasi bo’lib, elektron bulutining taqsimlanish zichligni ko’rsatadi. Δ 2* – Laplas operatori ( * Δ – operator ishorasi bo’lib, funksiya bilan o’tkazilishi kerak bo’lgan operatsiyalarning ma‘lum to’plamini ko’rsatadi), ya‘ni

Δ 2 = 22 22 22 zyх         E, U – ma‘lum sharoitda zarrachaning to’lqin va potentsial enegiyasi, U – yadro va elektron nuqtaviy zaryad deb faraz qilinganda, ular kulon kuchi bilan bir – birlariga tortishib turadilar va U–ularning potentsial energiyasi, E–elektron ma‘lum energiya darajasida bo’gandagi to’liq energiya, m–zarracha massasi.  (x, y, z) – x, y va z nuqtalardagi faza to’lqinining uch o’lchamli amplitudasidir.  2 dxdydz (  2 dv ) tekshirilayotgan zarrachaning berilgan kichik dv hajmda bo’lish ehtimolligini ifodalaydi. Shu sababdan  2 dv shu hajm elementidagi zarracha (elektron) zaryadi zichligining kattaligidir. SHryodinger tenglamasini yechish shuni ko’rsatadiki, atom orbitallar uch xil bo’ladi, ular kvant sonlar deb ataladigan raqamlar bilan ifodalanadi. Dastlab, quyidagi keltirilgan uch xil kvant soni: bosh kvant soni (n), orbital kvant soni ( l ), magnit (yoki azimutal) kvant soni (m) kiritiladi. Elektronning atomdagi holatini tasvirlovchi to’lqin funksiyasi uchta kvant soni n, l , m ga bog’liq. Elektronning energetik holati esa n, l qiymatlarga bog’liq, bu sonlarning qiymati yaxlit sonlarga teng bo’ladi va demak, elektr energiyasi diskret qiymatga ega bo’ladi. So’ng to’rtinchi kvant soni – spin kvant soni (s) borligi kuzatiladi. Bu kvant soni Shryodinger tenglamasida e‘tiborga olinmagan. Hozircha Shryodinger tenglamasi faqat Н2  ioni uchun aniq yechilgan. Biror sistemani kvant mexanika yordamida tekshirish, eng avvalo uning to’lqin funksiyasini tuzish va uni yechish yo’li bilan sistemaning energiyasini topishdan iborat. Mazkur sistemaning holatiga mos keladigan funksiyalar xususiy funksiyalar, unga mos kelgan energiyaning qiymati esa xususiy qiymat deyiladi. SHryodinger tenglaamasini yechishda, asosan, ikki usuldan – valent, bog’lanishlar (VB) va molekulyar orbitallar ( МО ) usullaridan foydalaniladi. Bu usullarning asosiy mohiyati bir xil – bir elektronli to’lqin funksiyalari vositasida molekulaning to’lqin funksiyasini, so’ngra Shryodinger tenglamasidan

foydalanib, to’lqin funksiyasi  orqali molekulaning energiyasini hisoblashdan iborat. Shryodinger tenglamasing yechish matematik jihatdan anchagina murakkab hisoblanadi. 5. OSSILYATOR VA ROTATOR SISTEMALARI Atom va molekulalarning tuzilishini o’rganishda turli holatdagi energiyani hisoblash uchun model sifatida ossilyator va rotator sistemalaridan foydalaniladi, chunki bu sistemalarning mexanikaviy xususyatlari mukammal o’rganilgan. Ossilyator – lotinch а tebranish so’zidan olingan bo’lib, uni ifodalaydigan kataliklar vaqt o’tishi bilan davriy ravishda o’zgaradi. Muvozanat holatida sistemaning potentsial energiyasi minimum qiymatga ega bo’ladi. Agar sistema muvozanat holatidan bir oz cheklansa, ossilyator harakati to’g’ri chiziq tenglamasi bilan ifodalanadi (bunga garmonik ossilyator deyiladi). Agar sistema muvozanat holatidan ko’proq cheklansa, uning harakatini to’g’ri chiziq tenglamasi bilan ifodalab bo’lmaydi (bunday ossilyatorga nogarmonik ossilyator deyiladi). Ossilyator energiyasi Е ОС =hy (n+ 21 ) ga teng, n–butun sonlar ( О  ), υ – chastota. Rotator – lotincha so’z bo’lib, aylanish demakdir, u moddiy nuqtadan iborat mexanikaviy sistema hisoblanadi. Harakatsiz fazoda bu nuqta rotator markazida ma‘lum masofada vaznsiz qattiq simda tutib turiladi. Kvant mexanikasi bo’yicha rotatorning harakat miqdori orbital momenti kvadratining chekli (diskret) qiymati bilan ifodalanadi. Rotator molekulalarning aylanma harakatini matematik ifodalashda ideallashtirilgan model sifatida qo’llaniladi. Agar ikki atomli molekulada atomlar orasidagi masofa juda kichik bo’lsa, molekulaning aylanma harakat energiyasi kvantlangan rotator tenglamasi bilan ifodalanadi.

O'xshashlar

Molekulalarning tuzilishi

Molekulalarning elektrik xususiyatlari

Molekulalarning magnit xususiyatlari

Molekulalarning o’zaro ta‘sirlanish turlari

Molekulalarning tashqi elektr maydonidagi qutublanuvchanligi