Минералларнинг сув ва унда эриган моддалар билан таъсирлашиши - Kimyo - Referatlar

Минералларнинг сув ва унда эриган моддалар билан таъсирлашиши

Yuklangan vaqt:

01.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

375.5 KB

Ko'chirib olish

Минералларнинг сув ва унда эриган моддалар билан таъсирлашиши Режа: 1. Сувнинг флотация жараёнидаги аҳамияти Сув ва унинг хоссалари 2. Минералларни сув билан таъсирланиши 3. Газ ва минералларни сувда эритиш 4. Сувни минерал юзага таъсирланишида жуфт электр қатламини ҳосил бўлиши 5. Минераллар юзаларининг ҳар хиллиги 6. Минерал дурлик панжарасида изоморф ўрин алмашинишнинг флотацияга таъсири 7. Турли минералларни бирга учраши, уларни кислород ва сув билан реакцияга киришиш натижасига таъсири 8. Газ ва минералларни сувда эритиш

Сувнинг флотация жараёнидаги аҳамияти Сув ва унинг хоссалари Сув табиатда кенг тарқалган бўлиб , қаттиқ , суюқ ва газ ҳолатда бўлади . Саёрамизнинг 71 фоиз майдони сув билан қопланган. Ердаги умумий сувнинг миқдори 1454300000 км 3 бўлиб, 94 фоизи океан ва денгиз сувларига, 2 фоизи чучук сувга тўғри келади. Умумий сувнинг 0,025 фоизидангина инсон ичиши, экинларни суғориши ва саноатда фойдаланиши мумкин. Сув оддий, аммо ноёб суюқликдирдир. Унинг сирини ўрганиш эрамиздан олдин яшаб ўтган Платон ва унинг шогирди Аристотелдан бошланган бўлса, 2000 йилдан кўпроқ вақт ўтибдики, сувнинг очилмаган сирлари жуда кўп. Сув водород билан кислороднинг бирикмаси бўлиб, Н 2 О шаклда белгиланади. Унинг ўртача молекуляр массаси 18 га тенг. У водороднинг 1 Н ва кислороднинг 16 О изотопларидан ташкил топган. Ҳозирги вақтда водороднинг учта изотопи: 1 Н, 2 Н(Д), 3 Н(Т) ва кислороднинг учта табиий 16 О, 17 О, 18 О, бешта сунъий 13 О, 14 О, 15О, 19О, 20О изотоплари маълум. Агар кислороднинг ҳар бир изотопи оддий сувга ўхшаб, 1:2 нисбатда водород изотоплари билан ҳар хил комбинацияларда бирикмалар ҳосил қилса, 48 хил сув бўлиши мумкин. Улардан 39 таси сунъий, 9 таси табиий сувдир. Албатта, бу сувларнинг хусусиятлари турлича бўлиши мумкин. Бу ҳали фанга номаълум. Оддий музнинг эриш ҳарорати 0 0 С деб қабул қилинган. Қайнаш ҳарорати 100 0 С тенг. Сув 0,0075 0 С ҳароратда, босим 4,6 мм симоб устинини ташкил қилганда қаттиқ, суюқ ва газ ҳолатида мувозанатда бўлади (учли нуқтаси). 374 0 С ҳароратда суюқ ҳолатдан тўлиғича газ ҳолатига ўтиб, 57 см 3 / моль ҳажмга эга бўлади (критик доимийлик). Сувнинг солиштирма иссиқлик сиғими 1 кал/град · моль, эриш иссиқлиги 80 кал/г, буғланиш иссиқлиги 538,9 кал/г, эбулиоскопик доимийлиги 0,52, криоскопик доимийлиги 1,86,

солиштирма электр ўтказувчанлиги 4 · 10 -8 см/см, электр дипол моменти 1,84 д, диэлектрик ўтказувчанлиги 0 0 С да 87,8, 25 0 С да 78,8 га тенг. Сув буғининг босими ҳарорат ўзгаришига қараб ўзгаради (2-жадвал) . 2-жадвал . Сув буғининг босими 0 С Босим мм.с.уст 0 С Босим, атм. 0 4,6 100 1,00 10 9,2 120 1,96 20 17,5 150 4,70 30 31,1 200 15,30 40 55,1 250 39,3 60 149,2 300 84,4 80 355,1 350 176,3 100 760,0 374 218,5 Сувнинг зичлиги бошқа моддаларга ўхшаб ҳароратнинг ортиши билан камайиб бормасдан, 4 0 С да энг юқори қийматга эга бўлади, кейин пасая бошлайди: 0 С: 0 4 10 15 20 3 г/ см : 0,99 98 1, 000 0,9 997 0,99 91 0, 9982 Сувнинг бу хусусияти куррамизнинг иқлими, дарё ва денгиз хайвонларнинг ҳаётида муҳим роль ўйнайди. Музнинг 0 0 Сдаги зичлиги 0,91 г/см 3 : Сув молекуласининг тузилиши ҳам ўзига хос. Спектроскопик кузатишлар шуни кўрсатадики, сувнинг газ ҳолатдаги молекуласи бир

чизиқда ётмасдан, балки тетраэдрик турдаги учбурчакли пирамидага ўхшайди. Кислород атоми билан водород атоми орасидаги масофа 0,97 А 0 (0,097 нм), водород атомлари эса бир-биридан 1,54 А 0 масофада жойлашган. Кислород ядроси билан водород ядросини бирлаштирувчи тўғри чизиқлар орасидаги бурчак 105 0 тенг (5расм). Сув молекуласидаги кислород атомининг валентлик қобиғида 4 та тетраэдрик орбитал жойлашган, булардан 2 таси О-Н боғ учун, 2 та эса бўлинмас жуфт электронлар билан банд бўлади (6-расм). Бўлинмас жуфт электронлар жойлашган томонда, электрон зичлиги кўп бўлганлиги учун манфий қутб (кислород томонда), протонлар жойлашган (водород) томонда эса мусбат қутб ҳосил бўлади. Тетраэдрнинг учларида зарядлар, марказида эса кислород атоми жойлашган. Сувнинг хусусиятларидан яна бири шундан иборатки , сув молекулалари бир - бири билан ассоциацияланган ( водород боғ билан боғланган ) бўлади ,

яъни сувнинг ҳар бир молекуласи 4 та бошқа сув молекуласи билан ўралган бўлиб , тетраэдрнинг учлари қарама - қарши қутблари билан учрашади . Ҳар бир сув молекуласидаги кислород атомлари тетраэдрнинг марказида, қўшни молекулаларнинг атомлари эса тетраэдрнинг учларида жойлашган. Марказидаги кислород атоми билан учлардаги кислород атомлари орасида водород атомлари жойлашган бўлиб, улардан 2 таси марказий кислород атоми билан ковалент боғ, 2 таси эса водород боғ ҳосил қилади. Иккита кислород орасидаги масофа 2,76 А 0 тенг. Иккита кислород орасида фақат битта водород жойлашган бўлиб, марказий кислород атоми билан водрод боғ ҳосил қилган водород атоми тетраэдр учидаги кислород атоми билан ковалент боғ ҳосил қилади ёки бунинг тескариси бўлади. Ковалент боғ ҳосил қилган водород атоми билан кислород атоми оралиғи 0,97 А 0 га, водород боғ оралиғи эса 1,77 А 0 тенг. Сув молекулаларининг юқорида баён этилган тартибда жойланиши музни тўрсимон тузилишига эга бўлишини таъминлайди, тўрнинг бўш жойлари (катаклари) сув молекуласининг катталигига тўғри келади. Муз ҳолдаги сув молекуласининг радиуси 0,138 нм (1,38 А 0 ) га тенг. Муз эриганда бу бўшлиқлар сув молекулалари билан тўлади. Шунинг учун сувнинг зичлиги, муз зичлигидан 8,3 фоиз катта бўлади. Сувнинг оз бўлса ҳам электр ўтказиш қобилияти, сув молекулаларининг қисман диссоциацияланганини кўрсатади. Диссоциация реакциясини қуйидаги тенглама билан ёзиш мумкин: (2) Н 2 О ↔ Н + + ОН; (3) К = 1,01 · 10 -14 г-ион/л. Аммо, сувда эркин водород ионларининг /Н + / бўлиш эҳтимоли жуда кичик (1 · 10 -90 ), чунки Н + сув молекулаларининг қуршовида бўлади ва гидроксиния ионларини ҳосил қилиши мумкин. Сув табиатда энг яхши эритувчи ҳисобланади. Бунинг сири сув молекуласининг тузилишидадир. Сув молекулалари поляр молекулалар бўлиб (манфий ва мусбат зарядлар марказлари бирбиридан маълум масофада

туради) электр диполь моментига (μ=еd; е – электрон заряди; d – зарядлар орасидаги масофа) эга. Шу сабабли, сувнинг диэлектрик доимийси катта қийматга (Е = 87,8) эга. Каблуков-Томсон қоидасидан маълумки, эритувчининг диссоциациялантириш кучи, диэлектрик доимийси қийматига тўғри мутаносибдир. Сувнинг диполь молекулалари эрувчи модда ионларини қуршаб олиб, уларнинг ўзаро тортишув кучларини ε марта камайтиради, чунки Кулон қонунига биноан, ε диэлектрик доимийлигига эга бўлган муҳитда бир- биридан r масофада турувчи иккита –е ва +е электр зарядлари ўзаро тортишув ёки итариш кучига (зарядлар бир хил ишорали бўлса) эга: Шунинг учун эриш жараёни диссоциацияланиш билан боради. Минералларни сув билан таъсирланиши Флотация жараёнида сувни минералларга таъсири кўп қиррали ва ўта аҳамиятга моликдир . Сув билан таъсирланган минерал юзаси гидратланади, яъни юза, сув пардаси билан қопланади. Парда қалинлиги ва унинг структураси минерал юзасининг физик ва кимёвий хоссаларига – намланувчанлигига боғлиқ бўлади. Булардан асосийси сирт энергияси ҳисобланади. Сирт энергияси юза қатламининг майдони бирлигига нисбатан олиниб эрг/см 2 бирликда ўлчанади. Суюқликларда эса «сирт энергияси» атамаси ўрнига унга мутаносиб бўлган «сирт таранглиги» деган атама ишлатилади ва дин/см 2 ёки эрг/см 2 бирлик билан ўлчанади.

Бир хил модда молекулаларини (масалан, суюўликни) ўзаро тортилишига «когезия иши» деб аталади ва у «когезия иши» миқдори билан тавсифланади. Қирқим юзаси 1 см 2 бўлган суюқлик устунини тенг иккига бўлиш учун кетган кучга «когезия иши» бирлиги қилиб олинган. Иккита фазани чегара сиртларидаги молекулаларни (масалан, минерал сув) ўзаро тортилишига «адгезия» деб аталади. Чегара сиртларида ўзаро тортишиб турган икки фаза молекулаларни бир-биридан ажратиш учун маълум иш бажарилиши керак. Масалан, минерал юзасидан сувни ажратиш учун аргезия иши қуйидагича бўлади: Бу ерда &#55349;&#57102; c-г , &#55349;&#57102; қ-г , &#55349;&#57102; c-қ - суюқлик-газ, қаттиқ-газ ва суюқликқаттиқ чегара сиртларидаги сирт энергиялари деб аталади. Минерал юзасида сувни тарқалиши учун сувнинг когезия ишидан, минерал билан сувнинг адгезия иши юқори бўлиши шарт. Минерал билан сувнинг молекуляр таъсирланишининг биринчи босқичи минерал юзасини сув билан намланишидир. Намланиш учта фаза (қаттиқ жисм, суюқлик, газ) бир-бирига тегиб турган чегара сиртларида кузатилади. Қаттиқ жисм юзасини суюқлик билан намланиш даражаси миқдорий жиҳатдан намланиш чегара бурчаги билан ифодаланади. Намланиш чегара бурчагининг қиймати суюқ фаза томонга қараб ўлчанадаи (7-расм). Агар ѳ=0 бўлса, қаттиқ фаза юзаси сув билан тўлиқ намланади (тўлиқ сув юқувчан минерал). Агар ѳ=180 0 бўлса, қаттиқ фаза юзаси сув билан намланмайди (тўлиқ суюқмас минерал).

7-расм. Намланишни ҳар-хил ҳолатлари: а) сув томчиси; б) ҳаво пуфакчаси. Минерал қанчалик сувюқмас бўлса, унга ҳаво пуфакчалари шунчалик яхши ёпишади ва флотация жараёни содир бўлади. Чегара бурчакнинг мувозанатдаги қиймати Давидов Нейман тенгламаси билан аниқланади: Кўпинча , 2.2- тенглама билан аниқланган , чегара бурчакнинг мувозанатдаги қиймати , амалда хақиқий қийматига тўғри келмай , фарқ қилади . Буни намланиш гистерезиси деб аталади. Бунга сабаб, намланиш периметри бўйлаб таъсир қилаётган ишқаланиш кучидир. Соддароқ қилиб айтганда, қаттиқ фаза юзасига томизилган сувнинг юзасидаги ҳавони сиқиб чиқариши секинроқ ўтади, мувозанат қийматига етиб бормайди, юзада сув секинроқ ёйилади. Намланиш гистерезиси қаттиқ фаза юзасини ғадирбудирлиги (силлиқмаслиги) ошган сари ошиб боради, айниқса қаттиқ фаза юзасига гетрополяр бирикмалар кимёвий шимилган бўлса, намланиш гистерезиси юқори бўлади. Намланиш гистерезиси катта бўлган заррачаларнинг сув юқмаслик даражаси юқори бўлади ва яхши флотацияланади. Сув билан минераллар юзасини таъсирланиши, асосан, минераллар юзасидаги мавжуд бўлган тўйинмаган алоқа боғларнинг хусусиятига боғлиқ.

Ҳар қандай адсорбция жараёнинга ўхшаб гидрат қатлам бўлиши иссиқлик ажралиб чиқиши билан боради. Унинг миқдори намланиш иши билан баҳоланади ва минерал юза билан сувнинг бирикиши мустахкамлигини белгилайди. Бир хил анион бўлсада, катионннинг радиуси қанча кичик бўлса, намланиш иши шунча юқори бўлади. Поляр боғ билан боғланган дурларнинг юзаси билан сув фаол таъсирланади. Шунинг учун бундай минералларда флотацияланиш қобилияти суст. Аммо, минералларнинг намланиш даражаси нисбий хосса бўлиб, флотацияланиши тўғрисида хулоса чиқариш учун намланиш даражасини иккинчи бир минералники билан тақҳослаб кўриш керак. Маълумки, ион боғ фазада маълум йўналишга эга эмас, бошқа томонда тўлиқ боғ ҳосил қилмайди (масалан, NаCl дурида ҳар бир натрий ионини олтита хлор иони қуршаб туради). Сулфидларга қараганда (масалан, PbS) кислородли анионларда (масалан, PbСО 3 ) ион боғ кучлироқ кўринишда бўлади. Шу сабабли, сув диполлари сульфидлар юзасига кучсизроқ ёпишади ва осонроқ сувсизлантириши (дегидрациялаш) мумкин. Минералнинг намланишига таъсир қилувчи гидрат қатламининг структураси ва турғунлиги, нафақат минерал юза табиатига, балки сувнинг холатига ҳам боғлиқ бўлади. Масалан, кварц оддий шароитда сув билан жуда яхши намланади (намланиш чегара бурчаги 0 га тенг, θ=0 0 ), янги ёмғир суви билан эса (4-10 0 С ҳароратда) ёмон намланади (θ=60 0 ). Буни оддий сувга қараганда ёмғир сув молекулаларининг максимал тартибли жойлашганлиги билан изоҳласа бўлади. Янги ёмғир (кўлмак) сувига қисқа вақтда ультра товуш таъсир эттирса, унинг структуравий тартибли жойланиши камаяди ва оддий сувга ўхшаб ҳолади. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, агарда оддий сувни магнит майдонидан ўтказилса, структураси ўзгариб, анамал хоссага эга бўлади. Бу эса флотация жараёнини тезлаштиради ва танловчанликни оширади.

Газ ва минералларни сувда эритиш Минераллар билан сув таъсирланганда, қаттиқ фаза юзасида гидрат қатлам ҳосил бўлишидан ташқари, озми-кўпми минерални сувда эриши юз бериши мумкин. Бу вақтда минерални дурлик панжараси парчаланиб, гидратланган ионлар сувга ўтади ва ионли ёки молекуляр – дисперс эритма ҳосил қилади. Сувга ўтган минерал ионлари флотация жараёнига маълум даражада таъсир қилади, жумладан, бошқа минералар юзаси флотореагентлар билан реакцияга киришиши мумкин. Минералларни сувда эриши учун гидратланиш энергияси (Н 0 ) дурлик панжараси энергиясидан (U 0 ) юқори бўлиши керак (Н 0 > U 0 ). Маълумки, ионнинг гидратланиш энергияси (дурлик панжараси энергияси ҳам) унинг валентлигини ошиши ва ион радиусини камайиши билан ошиб боради. Бирикмада катион (масалан, Ag + ) радиусидан, анионнинг радиуси катта бўлса, ўша бирикманинг эрувчанлиги камроқ бўлади. Масалан : AgF > AgCl > AgBr > AgJ. Флотация жараёнида сульфид минералларини сувда эриган кислород билан реакцияга киришиши ўта аҳамиятга моликдир. Сувда эриган кслород, ҳаводаги кислородга қараганда анча фаолдир. Кислород сульфид юзаси билан реакцияга киришиб, сульфат, тиосульфат, сульфат кислотасини ҳосил қилади. Шундай қилиб, флотация жараёнинг қатнашаётган сув таркиби вақт ўтиши билан ҳар хил (Ме +n , SO 4 -2 , CO 3 2 , Cl - ва бошқалар) ионлар билан бойиб боради. Бундан ташқари, маълумки оддий сув таркибида ҳар хил ионлар (масалан, Ca +2 , Mg +2 , CO 3 +2 , Na + , K + , Cl - , Fe +n ва бошқалар), эриган газлар (масалан, О 2 , N 2 , CO 2 ва бошқалар) ҳамда органик бирикмаларнинг ионлари бўлади. Кислородни сувда эрувчанлиги 10,4 мг/л, СО 2 газиники эса 0,8 мг/л ни ташкил қилади. Бундан ташқари, сульфидлар сувда эриганда H 2 SO 4 ҳосил қилиши ва эритмани нордонлигини, корбонатлар эриганда эса СО 3 -2 ҳосил қилиб

эритмани ишқорлигини ошириш мумкин. Бу эса ўз навбатида флотация жараёнига маълум даражада ўз таъсирини ўтказади. Эритмадаги ионлар эса флотареагентлар ва қаттиқ фаза юзаси билан реакцияга киришиб, флотация жараёнига катта таъсир қилади. Сувни минерал юзага таъсирланишида жуфт электр қатламини ҳосил бўлиши Сувни ва унинг таркибида мавжуд бўлган ионларни минерал билан таъсирланиши минерал юзасининг таркибини ўзгартирибгина ҳолмасдан, юза электр ҳолатини ҳам ўзгартириб юборади. Бу таъсирланишнинг энг муҳим натижаси, минералсуюқ фаза чегара сиртида жуфт электр қатламини ҳосил бўлишидир. Сувнинг минерал юзасидаги ҳар хил ионлар билан таъсирланиш энергияси ҳар хил бўлади. Шу муносабат билан эритмага бир ишорали ионлар кўпроқ, иккинчи ишоралилар озроқ ўтади ва минерал юзасидаги электр бетарафлиги йўҳолади. Натижада минерал юзаси эритмага кўпроқ ўтган ион ишорасига қарама-қарши ишорали зарядга эга бўлади. Бу ҳодиса минерал юзасига бир ишорали ионларни кўпроқ, иккинчи ишораларини эса камроқ танлаб ютилиши ҳисобига ҳам юз бериши мумкин. Юзада электр зарядларини кўпайиши, минералнинг дурлик панжарасидан қарама-қарши ишорали ионларни эритмага ўтишини қийинлаштиради. Натижада қаттиқ фаза билан эритма ўртасида мувозанат қарор топади ва у жуфт электр қавати билан ўралган бўлади. Масалан: минерал юзасидан эритмага нисбатан кўпроқ катион ўтган бўлсин. У ҳолда минерал юзаси манфий зарядли бўлиб ҳолади (2.5-расм, А, I қатлам). Иккинчи қатлам (К) мусбат ишорали ионлардан ташкил топади. К қатламда эритмага ўтган ионларни бир қисминигина бўлади. Ҳолганлари эса

3-3 чизиқдан ташқарида тартибсиз жойлашган бўлиб, К 1 – диффузион қатламни ҳосил қилади. Демак, бу ерда А-ички қатлам, К–ташқи қатлам, К 1 – катионларни диффузион қатлами дейилади. «А» ва «К» қатламлар заррача билан мустаҳкам алоқада бўлганлиги сабабли, боғланган қатлам дейилади. К 1 –қатлам эса эркин қатлам дейилади. 4-4 чизиқ эса диффузион қатлам билан суюқлик ўртасидаги чегара дейилади ва бу чизиқ ташқарисида катионлар бўлмайди. 2-2 ва 4-4 чизиқлар орасида жойлашган ионлар зарядларининг ишорали А-ички қатламдаги ионлар - зарядлар ишораларига қарама-қарши бўлиб, қарши ионлар деб аталади. Флотация жараёнида дастгоҳдаги бўтана кучли аралаштирилади. Бунда қаттиқ фаза (заррача) билан «А» ва «К» қатламлар бирга айланади. «К» қатлам эса секинроқ ҳаракат қилади. Натижада умумий электр бетарафлик бузилади. У ҳолда, заррачани ўраб турган А, К қатлам билан эритма ўртасида потенциаллар айирмаси ҳосил бўлади. Бу потенциални электрокинетик потенциал ёки дзетта–потенциал (φ) деб аталади. Бу ерда: К – қатламнинг қарши ионлари боғланган; К 1 – қатлам ионлари эркин ионлар деб аталади. 3-3 юза ишқаланиш юзаси деб аталади, чунки 3-3 чизиқдан чап томонда турган ионлар заррача билан бирга айланади, ундан ўнг томондагилари эса секинроқ ҳаракат қилади. Қарши ионларни умумий заряди жуфт электрон қаватни ички қатламдаги қарама-қарши ишорали ионлар зарядига тенг. Шунинг учун дзетта-потенциалнинг қиймати 3-3 чизиқнинг ўнг томонида турган ионларнинг (диффузион қатламнинг) потенциалари билан чап томонда турган ионлар потенциаллари фарқи билан ифодаланади. Дзетта-потенциалдан ташқари, термодинамик ёки тўлиқпотенциал каби тушунча бор. Термодинамик потенциал - ташқий ва диффузион қатламлардаги ионлар потенциаллари (2-2 чизиқдан ўнг томонда) билан ички

(2-2 чизиқдан чап томонда) қатламдаги ионлар потенциаллари фарқига тенг (8-расм). 8-расм. Жуфт электр қатлами 9-расм. Жуфт электр қатламда структураси. электр потенциалини ўзгариши. Дзета-потенциал қиймати ҳар доим термодинамик потенциал қийматидан кичик бўлиб, унинг бир қисмидир. Бу потенциаллларнинг асосий фарқи - улар ҳар хил жойда пайдо бўлишидир. Термодинамик потенциал қаттиқ фаза юзаси билан суюқлик чегарасида (2-2 чизиқ), дзета-потенциал эса ишқаланиш юзасида (3-3 чизиқ) ҳосил бўлади. Дзета-потенциалнинг қиймати эритмадаги электролитларни концентрациясиги боғлиқ бўлса, термодинамик потенциал концентрацияга унчалик боғлиқ эмас. 9-расмда жуфт электр қават потенциални ўзгариб бориши – қаттиқ фаза юзасидан узоқлашган сари унинг қиймати озайиб бориши кўрсатилган. Умуман олганда ички қатламнинг электр ҳолати, ташқ қатлам ҳолатини белгилайди. Минераллар юзаларининг ҳар хиллиги

Минералларни сув ва флотореагентлар билан таъсирланиш даражасини белгиловчи омиллардан бири , уларнинг юзаларини ҳар хиллигидир . Юза ҳар хиллигига қуйидагилар киради : 1. Бир бутун киристал (дур) бўлса ҳам, ҳар бир қирраларида сирт энергияси миқдорларини ҳар хиллиги. Шу сабабли, қирраларининг адсорбцион қобилияти ҳар хил. Баъзи қирраларида битта, бошқасида иккита ёки учта боғ бўш бўлиши мумкин. Қайси қиррасида бўш боғ кўп бўлса, ўша ерда эркин энергия кўп бўлади ва мутаносиб равишда реакцияга киришиш қобилияти кучлироқ бўлади. 2. Табиатда идеал минерал йўқ. Табиатдаги ҳамма минераллар ҳам қандайдир нуқсон билан пайдо бўлган. Нуқсон минералнинг бирор қисмида озроқ, бошқа қисмида кўпроқ бўлиши мумкин. Нуқсонлар қуйидаги ҳолатларда юзага келади: а) дурлик панжарасида атом билан эгалланмаган жойларни бўлиши; б) атомлар дурлик панжараси тугунлари орасида жойлашиб ҳолиши; в) дурлик панжараси тугунлари орасида ёт атомларни жойлашиб ҳолиши; г) дурлик панжараси тугунларида, дурнинг ўз атомини ўрнига бошқа (ёт) атомни ўрнашиб ҳолиши (масалан, Na ўрнига К). Ҳар бир модда ўзининг кимёвий белгисига эга (масалан, NaCl, Na 2 SO 4 , AgCl ва бошқалар). Дурлик панжарасида металл ва металлоид стихиометрик нисбатда бўлиш керак, яъни NaCl дурида 100 та Na бўлса, 100 та Cl бўлиши керак. Табиий минераллардан эса кўпинча бу нисбат бузилиб ёки метал ёки металлоид кўпроқ бўлиши кузатилади. Агарда дурлик панжарасида метал кўпроқ бўлса, бу минерал юзаси мусбат зарядланган зарра бўлиб, манфий зарядланган анионни ўзига тортади, аксинча металлоид кўпроқ бўлса, юза манфий зарядга эга ва мусбат зарядланган катионни ўзига тортади. Минералда йўлдош элементлар бўлса, улар минералнинг электрон ҳолатини, у ёки бу томонга ўзгартиради ва бу ўз навбатида суюқ фазадаги

компонентлар билан реакцияга киришиш қобилиятини ҳам ўзгартириши мумкин. Кўпгина минераллар ярим ўтказгич қобилиятига эгадирлар. Уларда ҳар хил турдаги электрон ўтишлар осороқ юз беради. Минерални флотореагентлар билан таъсирланиши, реакцияга киришишини назарий жиҳатдан олдиндан билиш учун бойитувчилар юқорида келтирилган қаттиқ жисм юзаси хоссалари, яъни қаттиқ жисм физикаси билан чуқур таниш бўлиши керак. Минерал дурлик панжарасида изоморф ўрин алмашинишнинг флотацияга таъсири Дурлик панжарасида ўзларининг атом ёки ионларини ўзаро алмашиниб қаттиқ эритма ҳосил қилиш қобилиятига эга бўлган моддалар изоморфлар дейилади. Изоморф моддаларнинг атом ёки ионларининг ўлчамлари бир- бирига яқин бўлади. Изоморфизм ҳодисаси, минерал ҳосил бўлиш жараёнида кенг тарқалиб, жуда кўп минералларда учратиш мумкин, масалан, сфаллеритда (ZnS) Cd ва Fe ни, оҳактошда (СаСО 3 ) эса Fe ёки Mg ни доимо учратиш мумкин. Ионларни изоморф алмашинишида дурлик панжараси ўзгаришсиз ҳолади, аммо дурлик панжарасининг энергияси ўзгаради, минералларнинг қаттиқлиги ошади, сувда эрувчанлиги камаяди. Булар ҳаммаси минераллнинг флотацияланувчанлик қобилиятига маълум даражада таъсир этади. Турли минералларни бирга учраши, уларни кислород ва сув билан реакцияга киришиш натижасига таъсири Сув ва кислородни таъсири натижасида, сульфидларни таркиби ва қурилиши (структураси) ўзгариши мумкин. Агар икки ёки ундан кўп ҳар хил минераллар бирга контактда турган бўлса, бу ўзгаришларни чуқурлиги яна

ҳам тезроқ ва юқорироқ бўлади. Бунга сабаб, икки минералнинг бир-бирига тегиб турган жойида (контактда) потенциаллар фарқи натижасида ҳосил бўлган электр токидир. Контактда турган минералларнинг кислород билан оксидланиши ва сувда эриши тезлашиши ёки секинлашиши мумкин (қайси минерал билан контактда бўлишига боғлиқ). Юқори потенциалли минерал билан контактда турган минералнинг оксидланиши ва сувда эриши тезлашади (3-жадвал). 3-жадвал Минералларнинг потенциалларининг «Бючлер – Готтшальк» қатори (потенциаллар тоза сувда мис электроди билан ўлчанган) 1 Марказит FeS 2 +0,37 2 Аргентит Ag 2 S +0,27 3 Халькопирит CuFeS 2 +0,18 дан +0,20 гача 4 Ковелин CuS +0,20 5 Пирит FeS 2 +0,18 6 Борнит Cu 3 FeS 3 +0,17 7 Галенит PbS +0,15 8 Халькозин Cu 2 S +0,14 9 Антимонит Sb 2 S 3 +0,17 дан 0,00гача 1 0 Тоза мис сим Cu 0,00 1 1 Сфалерит ZuS -0,20 дан –0,40 гача 3-жадвалдан кўриниб турибдики, марказит билан контактда турган ҳар қандай минерални оксидланиши ва эриши тезлашади.

Шу сабабли, ҳар хил конларни рудалари, ҳар хил флотацияланиш қобилиятига эга. Бундан ташқари, сульфид минералига кислород ва сув таъсир қилганда сульфат кислота, Fe 2 (SO 4 ) 3 ва CuSO 4 ҳосил бўлади. Булар эса сульфидларга кучли таъсир этувчи реагентлар ҳисобланади. Масалан, сульфидга сулфат кислотанинг таъсири: (7) MeS + H 2 SO 4 = MeSO 4 + H 2 S Сульфидга уч валентли темир ионининг таъсири: (8) MeS + 2Fe 3+ + H 2 O + 1,5O 2 = MeSO 4 + 2Fe +2 + 2H + Fe 2 (SO 4 ) 3 хольказин ва борнитга кучли , маркезит ва пиритга ўртача , ковеллин , сфалерит ва халкопиритга кучсиз таъсир қилади . Сульфидларга CuSO 4 нинг таъсири: (9) MeS + Cu 2+ = Me 2+ + CuS Юқорида келтирилган реакцияларни натижалари, флотация даврида сульфидларни флотореагентлар билан реакцияга киришиш қобилиятини ўзгартиради, яъни минералларни флотацияланиши у ёки бу томонга ўзгартириши мумкин. Газ ва минералларни сувда эритиш Минераллар билан сув таъсирланганда, қаттиқ фаза юзасида гидрат қатлам ҳосил бўлишидан ташқари, озми-кўпми минерални сувда эриши юз бериши мумкин. Бу вақтда минерални дурлик панжараси парчаланиб, гидратланган ионлар сувга ўтади ва ионли ёки молекуляр – дисперс эритма ҳосил қилади. Сувга ўтган минерал ионлари флотация жараёнига маълум даражада таъсир қилади, жумладан, бошқа минералар юзаси флотореагентлар билан реакцияга киришиши мумкин. Минералларни сувда эриши учун гидратланиш энергияси (Н 0 ) дурлик панжараси энергиясидан (U 0 ) юқори бўлиши керак (Н 0 > U 0 ). Маълумки, ионнинг гидратланиш энергияси (дурлик панжараси энергияси ҳам) унинг валентлигини ошиши ва ион радиусини камайиши билан ошиб боради.

Бирикмада катион (масалан, Ag + ) радиусидан, анионнинг радиуси катта бўлса, ўша бирикманинг эрувчанлиги камроқ бўлади. Масалан: AgF > AgCl > AgBr > AgJ. Флотация жараёнида сульфид минералларини сувда эриган кислород билан реакцияга киришиши ўта аҳамиятга моликдир. Сувда эриган кслород, ҳаводаги кислородга қараганда анча фаолдир. Кислород сульфид юзаси билан реакцияга киришиб, сульфат, тиосульфат, сульфат кислотасини ҳосил қилади. Шундай қилиб, флотация жараёнинг қатнашаётган сув таркиби вақт ўтиши билан ҳар хил (Ме +n , SO 4 -2 , CO 3 2 , Cl - ва бошқалар) ионлар билан бойиб боради. Бундан ташқари, маълумки оддий сув таркибида ҳар хил ионлар (масалан, Ca +2 , Mg +2 , CO 3 +2 , Na + , K + , Cl - , Fe +n ва бошқалар), эриган газлар (масалан, О 2 , N 2 , CO 2 ва бошқалар) ҳамда органик бирикмаларнинг ионлари бўлади. Кислородни сувда эрувчанлиги 10,4 мг/л, СО 2 газиники эса 0,8 мг/л ни ташкил қилади. Бундан ташқари, сульфидлар сувда эриганда H 2 SO 4 ҳосил қилиши ва эритмани нордонлигини, корбонатлар эриганда эса СО 3 -2 ҳосил қилиб эритмани ишқорлигини ошириш мумкин. Бу эса ўз навбатида флотация жараёнига маълум даражада ўз таъсирини ўтказади. Эритмадаги ионлар эса флотареагентлар ва қаттиқ фаза юзаси билан реакцияга киришиб, флотация жараёнига катта таъсир қилади.

Адабиётлар : 1. Глембоцкий В.В. «Флотационные методы обогащения» М: Недра, 1981 304 с. 2. Егоров В.П. «Обогащение полезных ископаемых» М.Недра, 1986, с. 158. 3. Умарова И.К. «Фойдали қазилмаларни бойитиш технологияси». Ўқув ҳўлланма Тошкент, ТошДТУ 2004. 4. Умарова И.К. «Фойдали қазилмаларни қайта ишлаш ва бойитиш». Ўқув ҳўлланма Тошкент, ТошДТУ 2002. 5. Абдурахмонов С. «Гидрометаллургия жараёнлари ва дастгохлари». Навоий, НДКИ, 2001, 288 б. 6. Абдурахмонов С, Қурбонов Ш.Қ., Ҳолиқулов Д.Б. «Минералларни саралаш жараёнлари назарияси» НавоийОлмалиқ- 2006, 200 б. 7. Ахмедов Н.А. Состояние и задачи технологических исследований руд Узбекистана. Проблемы переработки минерального сырья Узбекистана. Материалы республиканского научно-технического семинара, Ташкент-2005.

O'xshashlar

Фойдали қазилмаларни флотация усулида бойитиш жараёнлари хақида умумий маълумотлар

Флотореагентлар

Тупроқ коллоидлари ва тупроқнинг сингдириш қобилияти

Тупроқ тупроқнинг пайдо бўлишидаги кимёвий жараёнлар

Калийли угитлар. Калийнинг усимлик хаётидаги роли. Калийли угитларнинг конлари