Makromolekulalar hosil bo‘lishi - Kimyo - Referatlar

Makromolekulalar hosil bo‘lishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2927 KB

Ko'chirib olish

Makromolekul alar hosil bo‘lishi Reja: 1. Asosiy ta’rif va tasniflari 2. Sopolimerlarda ham monomerlarning joylashishi tartibli yoki tartibsiz bo‘lishi

Polimer deb ko‘plab atom guruhlar yoki quyi molekulyar birikmalarning ( monomer yoki elementar ) takroranuvchi zvenolarni zanjirsimon chiziqli va to‘rsimon shakllarda reaksion birikib, hosil qilgan turli konfiguratsiya, konformatsiya va yuqori massali ulkan makromolekulaga aytiladi. Bunday yuqori molekulyar birikmalar tabiiy sharoitlarda va kimyoviy reaksiyalar asosida hosil bo‘ladi va ular mos ravishda tabiiy va sintetik polimerlar deb yuritiladi. Polimerlarda “poli” - ko‘p va “ mer ” - qism degan ma’noni anglatadi va “ poli ” old qo‘shimchasi monomer nomi oldiga quyiladi, masalan, monomer etilen asosida sintez qilingan polimer polietilen deyiladi. Polimer so‘zi kimyoviy sintez qilingan yuqori molekulyar birikmalarga nisbatan qo‘llanishi o‘tgan asrning 30- yillarida Shtaunger tomonidan tavsiya etilgan. Tabiiy polimerlarni aksariyatini nomlanishi nisbatan oldinroq boshlangan bo‘lib, ular turli tabiatshunoslar tomonidan kiritilgan. Masalan, sellyuloza, fibroin, keratin, kollagen, pektin va h.k. Shuni ta’kidlash lozimki, polimer makromolekulasida takrorlanadigan zvenolar to‘liqligicha zanjir tarkibiga kirsa monomer (“ mono” – bir ) deyiladi va aksincha, zvenolar birikishida qo‘shimcha turli elementlar yoki quyi molekulyar birikmalar ajralib chiqsa takrorlanadigan zvenolar monomer emas, balki elementar zveno deb yuritiladi. Monomerlardan farqli elementar zvenolar murakkab tuzilishli, tarkibli va o‘lchamli quyi molekulyar birikmalar bo‘lib, odatda ular tabiiy polimerlar, jumladan, polisaxaridlar va oqsillarning molekulalari tashkil etadi. Umumiy hollarda elementar zvenolar deyilganda monomer zvenolar ham nazarda tutiladi va aksincha. Polimerdagi monomer (elementar) zvenolar soni n bilan belgilanadi va polimerlanish darajasi (PD) deyiladi. Aynan sintetik polimer polietilen uchun quyidagi monomer asosidagi formula o‘rinli bo‘ladi [–CH 2 – CH 2 –] n shuningdek, tabiiy polimerlar tipik vakili polisaxarid sellyuloza uchun

Odatda monomer zveno nisbiy molekulyar massasi ( M o ) deb belgilanadi va n ga bo‘yicha polimerning nisbiy molekulyar massasi ( M ), ya’ni M = nM o topiladi. Bunda n ning miqdori bir necha donadan 10000 va undan ortiq bo‘lishi mumkin. Demak, n ga, ya’ni polimerlanish darajasiga bog‘liq holda polimerning molekulyar massasi turlicha bo‘ladi va shartli ravishda quyidagi toifalarga bo‘linadi: M = 500 ÷ 10000 bo‘lsa oligomer , undan yuqori M = 10000 ÷ 50000000 bo‘lsa yuqori molekulyar birikma deyiladi. Yuqori molekulyar birikmalar ham molekulyar massalarga nisbatan quyi molekulyar massali ( M = 10000 ÷ 50000 ), o‘rtacha molekulyar massali ( M = 50000 ÷ 5000000 ), yuqori molekulyar massali ( M = 5000000 ÷ 50000000 ), polimerlar ham deb yuritiladi. Eng yuqori molekulyar massali polimerlar sirasiga DNK molekulasi kiradi va hozirda ushbu ulkan makromolekulagina shaklini elektron mikroskopiyada ko‘rishga erishilgan. Polimerlar molekulasida bir xil monomerlar takrorlanib kelsa, bunday birikma gomopolimer , agar har xil monomerlar bo‘lsa – sopolimer deyiladi. Shuningdek, monomerlarning birikishiga qarab makromolekula chiziqli, tarmoqlangan va to‘rsimon (fazoviy) tuzilishlarga ega bo‘ladi. Bunday makromolekulyar tuzilishlarni vujudga kelishi monomerlar xiliga, kimyoviy yoki tabiiy sintezni amalga oshirish mexanizmlariga bog‘liq. C h iziqli polimerlar (yoki sopolimerlar) odatda uzun zanjirsimon tuzilishda bo‘ladi. Agar monomerlarni xiliga qarab turli ranglar bilan belgilasak, unda chiziqli polimer (a) va sopolimer (b) ning molekulyar ko‘rishini quyidagicha tassavvur qilish mumkin:

a b Tarmoqsimon polimerlar (a) yoki sopolimerlar (b) ham uzun zanjirsimon tuzilishga ega bo‘lib, ularning makromolekulasi asosiy (yoki bosh ) zanjir va bir qator turli o‘lchamlarga ega yon zanjirlar iborat bo‘ladi. a b Bunday makromolekulalarning asosiy yoki yon zanjirlari qattiq (yoki egiluvchan) bo‘lishi, shuningdek, gidrofilligi bilan farqlanishi mumkin. To‘rsimon yoki fazoviy makromolekula deb monomerlar (elementar zvenolar) uzun zanjirlar bo‘lib bir biri bilan uch o‘lchamli to‘rsimon shaklda birikkan polimer (a) yoki sopolimerga (b) aytiladi. Bunday sopolimerlarda ham monomerlar (elementar zvenolar) turlicha bo‘ladi. a b To‘rsimon makromolekulalar, odatda, yuqori elastiklikka ega bo‘ladi, ular hajmiga quyi molekulyar birikmalar diffuzion tarzda kirishi, erituvchilarda cheklangan miqdorda bo‘kishi va gel-struktura hosil qilishi mumkin, ammo eritmaydi. Bunday tuzulishli makromolekulalarning tipik vakillari kauchuk, jun keratini, teri kollageni kabi yuqori molekulyar birikmalardir. Agar polimerda elementar zvenolar (monomerlar) monoton tarzda takrorlanib

kelsa, zanjir bo‘ylab zvenolar “uzoq tartibi” hosil bo‘ladi va polimer regulyar deyiladi. Bunday tartib saqlanmagan polimer noregulyar deb yuritiladi. Noregulyarlikka turli xil sabablar olib keladi. Masalan polimerlanish jarayonida zvenolarni ( ) birikish tartibiga bog‘liq tarzda regulyar (a) va norgeulyar (b) zanjirlar hosil bo‘lishi mumkin: a b Sopolimerlarda ham monomerlarning joylashishi tartibli yoki tartibsiz bo‘lishi mumkin. Mos ravishda bunday makromolekulalar statistik regulyar yoki noregulyar sopolimerlar deyiladi. Chiziqli sopolimerda har bir tipdagi monomerlar molekulyar zanjirning ma’lum uzunligida takrorlanib kelsa, bu qismlar bloklar va makromolekula esa blok-sopolimer deyiladi. Bloklar uzunligi va qattiqligi (egiluvchanligi) hamda boshqa fizik ko‘rsatgichlari bilan farqlanishi mumkin. Bu holat makromolekulaga turlicha xossalarni namoyon qilishga imkon beradi. Aynan shu tipdagi makromolekulalarga suyuq kristall holati xosdir. Tarmoqlangan sopolimerda asosiy zanjir bir tipdagi ( ) monomerlardan va yon zanjirlar boshqa ( ) tipdagi monomerlardan tashkil topgan bo‘lsa, bunday birikma payvandli sopolimer deyiladi. Asosiy zanjirdagi monomer zvenolarda atomlar ketma-ketligiga qarab polimer gomozanjirli yoki geterozanjirli deb ataladi.

Asosiy zanjiri bir xil atomlardan, masalan, uglerod, oltingugurt, fosfor kabilardan tuzilgan bo‘lsa, bunday birikma gomozanjirli polimer deyiladi. Asosiy zanjirda faqat uglerod atomi takrorlansa, polimer karbozanjirli deb yuritiladi. Agar asosiy zanjirda monomerlar (elementar zvenolar) ketma-ketligi shakllanishi turli xil atomlar asosida shakllangan bo‘lsa, polimer (sopolimer) geterozanjirli deyiladi, masalan: Atomlarning makromolekulyar birikmalar hosil qilish qobiliyati ularning D.I. Mendeleev davriy tizimida joylashgan tartibiga ham bog‘liq. Birinchi guruh elementlari va bir valentli elementlar (jumladan, vodorod) polimer hosil qilmaydi, chunki zanjirli bo‘lib birikish uchun elementlar kamida ikki valentli bo‘lishi kerak. Davriy tizimning boshqa elementlari zanjirli birikmalar hosil qila oladi, ammo, ularning barqarorligi atomlar o‘rtasidagi bog‘lar mustahkamligiga bog‘liqdir. Polimerlar elementar tarkibiga qarab organik , elementorganik va noorganik kabi tiplarga bo‘linadi. Ular ichida nisbatan keng miqyosda o‘rganilgani va ishlab chiqariladigani organik polimerlar hisoblanadi. Organik polimer molekulasi tarkibiga uglerod atomidan tashqari, vodorod, kislorod, azot, oltingugurt, galogenlar atomlari kiradi. Elementorganik polimerlar zanjirlari asosan uglerod va geteroatomlar tuzilgan bo‘ladi va hamda tarkibiga azot, kislorod, oltingugurt atomlari kirmaydi. Noorganik polimerlar zanjirlarida uglerod atomi bo‘lmaydi. Polimer zanjirida elementlarni birikishi natijasida hosil bo‘lgan bog‘lar qutblangan yoki qutbsiz bo‘lishi mumkin. Odatda bir atomlarni kovalaent bog‘lanishi, masalan, N 2 , O 2 , Sl 2 birikmalar cheklanma qutbsiz bog‘langan deyiladi. Ularda elektron tumani (qobig‘i) ikkala atom yadrosi uchun mutloq simmetrikdir. Cheklanma qutblangan bog‘ elektronni bir atomdan ikkinchisiga o‘tishi natijasida ajratilgan zaryadlar hisobiga hosil bo‘lgan bo‘lishi mumkin.

Aslida elektronni to‘liq o‘tishi kuzatilmaydi. Elektron qaysi atomga tegishli bo‘lganligiga bog‘liq tarzda, uni turli atomlar yadrosi maydonida bo‘lishi turli xil bo‘ladi. Natijada elektronni o‘rtacha zichligi bir atomda ikkinchisiga nisbatan kattaroq bo‘ladi. Buning oqibatida ushbu atomlar asosidagi molekula ma’lum bir elektrik, yoki dipol momentga ( μ o ) ega bo‘ladi va uning miqdori elektr zaryadi ( q ) va ular orasidagi masofaga ( l ) bog‘liq bo‘ladi, ya’ni μ o = ql. Bundan l ≈ 10 -8 cm va q ≈ 10 -10 el.st.b. ekanligidan μ o ≈ 10 -18 el.st.b.sm ≈ 1 D (Debay). SI tizimida 1 D ≈ 3,335*10 -30 Kl.m . Ammo dipol momentining miqdori atomlar turlariga bog‘liq holda μ o ≈ 0 ÷ 10 D diapazonida bo‘ladi. Tuzilishi simmetrik bo‘lgan N 2 , Cl 2 , CH 4 , C 2 H 6 va shu kabi birikmalar, alifatik uglevodorodlar uchun μ o ≈ 0 D bo‘lib, ular qutbsiz molekulalar deyiladi. Bulardan farqli suv molekulasi asimmetrik bo‘lib, uning dipol momenti μ o ≈ 6,14*10 -30 Kl.m ≈ 1,84 D va suv qutbli molekula hisoblanadi. Polimerning asosini tashkil etadigan uglevodorodlar qutbsizdir. Bunday polimerlar sirasiga polietilen, polipropilen, polibutadien, polizopren, poliizobutilen kabilar kiradi. Qutbli polimerlar turiga ON-guruhli polivinil spirt, sellyuloza, kraxmal, xitin, CN-guruhli poliakrilonitril, COON-guruhli poliakril va polimetakril kislotalar, C-Cl bog‘li polivinilxlorid, OCOON 3 -guruhli atsetat sellyuloza. Ammo, molekulyar zanjirda qutbli guruhlarni bo‘lishi hamma vaqt ham polimerni qutbli bo‘lishiga olib kelmaydi. Umuman olganda molekulyar zanjirda qutbli guruhlar simmetrik joylashgan bo‘lsa, ularning elektrik maydoni kompensatsiyalangan va dipol momenti nolga teng bo‘ladi. Asosiysi makromolekulalarni qutblanganligidan, ularning orasidagi ta’sirlashishlar bog‘liq bo‘ladi. Bu holat makromolekuladagi atomlararo, ya’ni ichki ta’sirlashishlarda va makromolekulalararo, ya’ni tashqi ta’sirlashishlarda kuzatiladi. Bunday ta’sirlashishlar yangi kimyoviy birikmalar hosil bo‘lishiga olib kelmaydi, faqat shu makromolekulalararo tortishish yoki itarishish jarayonlari amalga oshadi. Tortitish kuchlari ta’siri 3÷4 Ǻ da, shushingdek, itarishish kuchlar bundan ancha yaqin masofalarda namoyon bo‘ladi. Itarishish kuchlari kvantomexanik tabiatli bo‘lib, u bitta molekulyar orbitada qarama-qarshi

yo‘nalishli spinga ega ikkitadan ortiq elektron joylashisha olmaganligi sababli vujudga keladi. Makromolekulalararo tortishishlar asosan vandervaals (dispersion, deformatsion va orientatsion) va ion ta’sirlashishlar, vodorod bog‘lari hamda komplekslar hosil bo‘lishi orqali namoyon bo‘ladi. Turli qutbli va qutbsiz molekulalararo ta’sirlashishni eng universal turi dispersion ta’sirlashish hisoblanadi. Dispersion ta’sirlashish kuchlarining vujudga kelishi kvant mexanikasi qonunlari yordamida tushuntiriladi va ushbu turdagi ta’sirlashish energiyasi (U disp. ) quyidagi tenglama orqali ifolanadi: U disp. = - (3/2 r 6 ) [I 1 I 2 /(I 1 – I 2 )] 1  2 (1.1.1) bu erda r – molekulalararo masofa; I 1 va I 2 - molekula ionizatsiya energiyasi;  1 va  2 - o‘zaro ta’sirlashayotgan ikkita molekulaning qutblanganligi. Agar ikkala molekula ham dipol tuzilishga ega bo‘lsa, ular orasida dipol – dipol yoki orientatsion ta’sirlashishlar vujudga keladi hamda energiyasi ( U or. ) quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: U or. = - (3/2r 6 )[ μ 1 2 μ 2 2 /kT] ( 1.1. 2) bu erda μ 1 va μ 2 - molekulalar dipol momenti; k – Bolsman doimiysi; T – harorat. Agar birinchi molekula dipol tuzilishga ega va ikkinchisi qutbsiz bo‘lsa, unda ikkinchi molekula birinchi molekulaning dipol maydonida qutblanadi. Chunki qutblanmagan molekulada elektronni siljishi va majburiy dipol hosil qilishi mumkin. Ushbu ta’sirlashish deformatsion deb yuritiladi va energiyasi ( U def ) .. quyidagi tenglama bilan ifodanaladi: U def ≈ (2/r 6 ) μ 2  (1.1.3) bu erda  - qutbsiz molekulani qutblanishi. Energiyasi U or. dan ancha katta, ammo kovalent bog‘lanish energiyasidan deyarli bir tartibga kichik bo‘lgan vodorod atomi hisobiga amalga oshadigan ta’sirlashish bo‘lib, unda energiyasi U vod = 3 ÷ 30 kDj/mol diapazonida bo‘lgan vodorod bog‘lar hosil bo‘ladi. Quyidagi chizmada vodorod bog‘i N va O o‘rtasida nuqtalar orqali ifodalangan:

Odatda vodorod bog‘larni ON, C OON, NHCO guruhlar hosil qiladi. Agar molekulada ionlashadigan guruhlar bo‘lsa, ular orasida ion ta’sirlashishlar hisobiga tortishish va itarishish kuchlari namoyon bo‘ladi. Uning energiyasi atomlar orasidagi masofaga teskari proporsioanal bo‘lib, ta’sir etish masofasi vodorod energiyasinikidan ancha katta bo‘ladi. Umuman olganda polimerlarda vandervaals (dispersion, deformatsion, orientatsion) va ion ta’sirlashishlar, vodorod bog‘lari kuchsiz ta’sirlashishlar va bog‘lar deb e’tirof etiladi. Polimerlarda katta energiyali kuchli bog‘lar bu zanjir elementlarini kimyoviy birikib hosil qilgan kovalent ( 250 ÷ 300 kJ/mol ) bog‘lari hisoblanadi. Agar polimer tizimga tashqi fizik (issiqlik, mexanik, nurlanish) faktorlar, shuningdek, turli erituvchilar, ayniqsa, kislotalar, ishqorlar va tuzli eritmalar ta’sir etsa dastlab kuchsiz ta’sirlashishlar va bog‘lar uziladi, so‘ngra kuchli kimyoviy bog‘lar parchalanadi. Odatda kimyoviy bog‘larni uzilishi, ya’ni polimerlarni parchalanishi 300 o C dan yuqori haroratlarda hamda kuchli kislotali va ishqorli muhitlarda ruy beradi. Ammo, teskari jarayon, ya’ni elementlarni kimyoviy birikishi – polimer sintezi nisbatan past haroratlarda va maxsus kimyoviy reaksion muhitlarda amalga oshadi. Masalan tabiiy polimerlar organizm haroratida, ya’ni 50 o C dan past sohada sintez bo‘ladi. Umuman olganda polimerlar, ya’ni yuqori molekulyar birikmalar hosil bo‘lishi polimerlanish va polikondensatsiya reaksiyalari bo‘yicha kimyoviy va tabiiy sintezlar orqali amalga oshadi. Olingan polimer lar ni molekulyar tuzilishini o‘zgartirish uchun esa turli xil modifikatsiya usullaridan foydalaniladi. 1.2. Polimerlanish va uning turlari Elementar zvenolarning uchlarida reaksion faol markazlar bo‘lib, ular orqali birikish reaksiyasi – sintez amalga oshadi. Shu faol markazlarning tabiatiga ( radikal yoki ion ) bog‘liq holda polimerlanish radikalli yoki ionli deb farqlanadi.

a) Radikal polimerlanish hamma vaqt zanjirli mexanizm bo‘yicha amalga oshadi. Bunda faol markazlar funksiyasini erkin radikallar bajaradi. Radikal polimerlanishni amalga oshiradigan eng taniqli monomerlar guruhiga etilen, vinilxlorid, akrilonitril, metakrilat, stirol, butadien kabilar kiradi. Radikal polimerlanish jarayoni bir nechta elementar kimyoviy bosqichlarni o‘z ichiga oladi: itsinirlash, zanjir o‘sishi, zanjir uzilishi va zanjir uzatilishi. Initsirlash reaksiya muhitida reaksion zanjirlarni boshlovchi erkin radikallarni yaratish jarayonidir. Bunday jarayonni amalga oshiradigan moddalar initsiator deyiladi. Masalan, oksidlovchi-tiklanuvchi tizimlar initsiator bo‘la oladi. SHuningdek, radikal polimerlanishda yorug‘lik kvantini yutish orqali fotokimyoviy initsirlash va yuqori energetik nurlanish (  -nurlar,  -zarrachalar, neytronlar, elektronlar va sh.k.) orqali radiatsion-kimyoviy initsirlash ham qo‘llanadi. Zanjir o‘sishi initsirlash natijasida hosil bo‘lgan erkin radikallarga monomerlarni birikish jarayonidir. Bu jarayon zanjir o‘sishi tezligi doimiysi ( k ) va faollik energiyasi ( E a ) kabi parametrlarga bog‘liq. Odatda E a = 12 – 40 kJ/mol. Zanjir uzilishi zanjirlarni kinetik va material cheklanish reaksiyasi bo‘lib, bu jarayon tizimda faol markazlarni yo‘qolishiga yoki ular o‘rniga etarlicha faol bo‘lmagan monomerlar paydo bo‘lishiga, zanjirlarni o‘sishini to‘xtashiga olib keladi. Natijada turli molekulyar massali zanjirlar hosil bo‘ladi va polidisperslik yuqori bo‘lishi kuzatiladi. Bunda zanjir uzilish faollik energiyasi E a = 6 kJ/mol dan oshmaydi. Zanjirlar uzilishini amalga oshirish, ya’ni radikallar bilan ta’sirlashib reaksiyani to‘xtatish uchun ingibitor moddalar ham qo‘llanadi. Zanjir uzatish reaksiyasida biror bir tanlangan zanjir uzatish molekulasi bilan o‘sadigan radikal atomi uziladi, natijada yangi radikal hosil bo‘ladi va zanjir o‘sishining kinetik reaksiyasi davom etadi. Polimerlanish darajasi ( R ) sintez qilingan polimer uchun kinetik natijalar asosida hisoblanadi. Uning miqdori polimerlanish davrida polimer molekulasi tarkibiga kirgan monomerlar sonini (s) hosil bo‘lgan material zanjirlar soniga ( Z ) nisbatiga teng, ya’ni R = sZ. Shuningdek, R ning miqdori bevosita polimerlanish paytida aniqlashini mumkin. Buning uchun zanjir o‘sish tezligi ( v p ), zanjirni

bimolekulyar uzilish tezligi ( v o ) hamda monomer va erituvchiga zanjir uzatish tezligi yig‘indisi ( v uzat ) aniqlanadi va R = v p /(v o +  v uzat ) formula yordamida R miqdori hisoblanadi. b) Ionli polimerlanish kinetik qonuniyatlari va mexanizmlari murakkab bo‘lib, unda oraliq faol markazlar turli shakllarda bo‘lishi mumkin: erkin ionlar, ion juftligi, polyarizatsion komplekslar va sh.k. Zanjirli ion polimerlanish ikki tipga bo‘linadi: kationli va anionli. Kationli polimerlanish jarayonida o‘sayotgan zanjirning reaksion qobiliyatli uchi musbat zaryadlangan bo‘ladi ~ M n + + M → ~ M n + + 1 Anionli polimerlanish jarayonida o‘sayotgan zanjirning reaksion qobiliyatli uchi manfiy zaryadlangan bo‘ladi ~ M n - + M → ~ M n - + 1 c ) Steroregulyarlik . Polimer zanjirida monomer zvenolar turli xil fazoviy konfiguratsion shaklga ega bo‘ladi. Konfiguratsiya tushunchasi atomlarni zanjirdagi geometrik joylashishini anglatadi va uni faqat kimyoviy bog‘larni uzish yoki qayta tiklash orqali o‘zgartirish mumkin. Turli xil ketma-ketlikda birikish imkoniyatidan monomer zvenolarining faqat bir xil konfiguratsiyasi takrorlansa yoki bir necha konfiguratsiyalar ma’lum bir qonuniyat asosida takrorlansa polimerlanish stero o‘ziga xoslik deyiladi va polimer steroregulyar deb yuritiladi. Radikal va ion polimerlanishda steroregulyarlik holati kuzatiladi. Polimerlanishda monomer zvenolar “ boshga bosh ” yoki “ boshga dum ” holatlarida birikishi mumkin. Bunday monomerlar tartiblanishiga ega polimerda atomlar psevdoasimmetrik joylashgan bo‘ladi. Makromolekulada psevdo- asimmetrik atomlar konfiguratsiyasi bir xil bo‘lsa, zanjir izotaktik (a), agarda psevdosimmetrik atomlar konfiguratsiyasi qarama – qarshi bo‘lsa va qat’ian ketma-ket kelsa bunday zanjirlar sindotaktik (b) deyiladi. Psevdoasimmetrik atomlarni tasoddifiy ketma-ketlikdagi konfiguratsiyasi mavjud makromolekulalar ataktik (с) deb ataladi.

N X N X N X N N X N U N X N N X N X N U N ┼┼┼┼┼┼┼ ┼┼┼┼┼┼┼ ┼┼┼┼┼┼┼ N U N U N U N N U N X N U N N U N X N X N a b с Ushbu formulalar Fisherni psevdoasimmetrik atomlar konfiguratsiyalari ifodalangan polimer zanjirlar proeksion tasvirlaridir. g) Polimerlanish usullari. Amaliyotda polimerlanishning to‘rta usuli kengroq qo‘llanadi: blokda; eritmada; emulsiyada; suspenziyada . Blokda (massada) polimerlanish – bu kondensirlangan fazada erituvchi bo‘lmagan holda monomerlarning polimerlanishini amalga oshirishdir. Reaksiya davomida monolit blok shakllanadi, u o‘zi sintez bo‘lgan idish yoki qolipni shaklini egallaydi. Usulning afzalligi erituvchi ishlatilmasligi va qolipda kerakli shakldagi material va buyumni shakllantirish imkoniyati mavjudligidir. Asosiy kamchilik esa ajralib chiqqan issiqlikni bartaraf etishni murakkabligidir. Eritmada polimerlanish monomerni hosil bo‘ladigan polimer bilan aralashadigan suyuqlikda, yoki faqat monomer eriydigan muhitda olib boriladi. Usulni afzalligi ajraladigan issiqlikni oson chiqarib yuborish imkoniyatini mavjudligidadir. Kamchiliklar esa erituvchi tayyorlash va uni regegeratsiya qilish, olingan polimerni yuvish va quritish bilan bog‘liq qo‘shimcha sarf-xarajatlardir. Emulsiyada polimerlanish aralashmaydigan fazalar orasidagi mukammal sirtli muhitida amalga oshiriladi. Bunday fazalar birida monomer bo‘ladi. Emulgator qo‘shilishi bilan mitsellalar hosil bo‘ladi va unda monomer qisman eriydi va qisman tomchi ( 10 -8 sm ) bo‘lib shakllanadi. Mitsella soni tomchinikidan 10 6 marta katta bo‘ladi. Tomchilar polimerlanishi mitsellada boshlanadi, ya’ni kolloid zarrachalar ulkan lateks zarrachalar aylanadi. Bunday murakkab kimyoviy jarayon emulsion polimerlanish deb yuritiladi. Suspenziyada polimerlanish tomchilar ko‘rinishidagi (10 -5 ÷10 -1 sm) monomerlarni ular erimaydiga yoki o‘ta yomon eriydigan muhitda (odatda suvda) amalga oshiriladi. Tomchilar suvda eriychan polimerlar bilan barqarorlashtiril adi

va monomerda eriydigan radikal initsiator yordamida polimerlanish olib boriladi. 1.3. Polikondensatsiya va uning turlari Polikondensatsiya – bu polimer zanjirlarni o‘sishi monomerlar funksional guruhlari orqali ta’sirlashishi va reaksiya tufayli hosil bo‘layotgan funksional guruhlarning o‘zaro ta’sirlashishi hamda buning natijasida quyi molekulyar birikmalar ajralib chiqishi bilan boradigan kimyoviy jarayonidir. Polikondensatsiya reaksiyasida monomerlar ikki va undan ortiq funksional guruhlarga ega bo‘lishi hamda bu guruhlar almashish reaksiyalarida amalga oshirishi kerak. Polikondensatsiya jarayonida zanjir o‘sishini kimyoviy akti umumiy holda quyidagicha e’tirof etiladi: a(M i )a + b(M j )b → a(M i+j )b + ab a(M i )b + a(M j )b → a(M i+j )b + ab bu erda M i , M j , M i+j lar mos ravishda i, j, i + j – o‘lchamli elementar tuzilmalar bo‘lib, i va j butun sonlardir; a va b lar reaksiya paytida uziladigan molekulyar fragmenlardir, ab – esa hosil bo‘ladigan quyi molekulyar birikma mahsulotdir. Polikondensatsiyaga polieterifikalash va poliamidirlash reaksiyalari misol bo‘ladi. Polimerlanishdan farqli polikondensatsiyada polimerning elementar tarkibi monomer birikmalar tarkibi bilan mos kelmaydi. Farq ajralib chiqayotgan quyi molekulyar birikmalar (suv, spirt, ammiak va sh.k.) tarkibi bilan aniqlanadi. Shuni ta’kidlash joizki, polikondensatsiyaga o‘xshash, ammo quyi molekulyar birikmalar ajralmaydigan reaksiya mavjud. Bu polibirikish reaksiyasi deyiladi. Bunga poliuretanni glikol va diizotsianatlardan hosil bo‘lish reaksiyasini misol qilish mumkin. Polibirikish reaksiyasi ham polikondensatsiya kabi reaksion muhitda barcha funksional guruhlar sarf bo‘lguncha davom etadi. Polikondensatsiya jarayonlari polimerlanish jarayonidan molekulyar zanjirlarni hosil qilish usullari bilan prinsipial farqlanadi. Polikondensatsiyani farqlanuvchi belgilari hosil bo‘layotgan mahsulotlar tuzilishi, monomerlar soni va tavsiflari hamda jarayon turlaridir.

C h iziqli polikondensatsiya jarayonida bifunksional monomerlar asosida chiziqli polimer sintezi bo‘ladi. To‘rsimon (uch o‘lchamli) polikondensatsiya jarayonini amalga oshirish uchun monomerlarda uch va undan ortiq funksional guruhlar bo‘lishi talab etiladi. Bunday monomerlar asosidagi polikondensatsiya reaksiya natijasida fazoviy tikilgan polimerlar hosil bo‘ladi. Bunday reaksiyalar noyob turi siklopolikondensatsiya bo‘lib, unda narvonsimon, ya’ni ikkita chiziqli zanjirlar parallel ravishda qo‘ndalang zanjirlar bilan tikilgan polimer sintez bo‘ladi. Polikondensatsiyada faqat bir xil tipdagi bifunksional monomerlar ishtirok etsa, jarayon gomopolikondensatsiya deyiladi. Bunday reaksiyalar, masalan, oksikislotalardan poliefirlarni sintez qilishda kuzatiladi. Polikondensatsiya jarayonida turli tipdagi monomerlar qatnashsa va birining funksional guruhlari faqat boshqasining funksional guruhlari bilangina ta’sirlashsa, bunday reaksiya geteropolikondensatsiya deyiladi. Bunga geksametilendiamndan va adapin kislota asosida sintez bo‘ladigan poligeksametilenadipamin polimerini misol qilish mumkin. S h uningdek, sopolikondensatsiya jarayonlari ham mavjuddir. Bunda o‘zi xususiy polimer hosil qila oladigan ikki va undan ortiq tipdagi monomerlar qatnashadi. Masalan, bunday prinsip bo‘yicha aminokapron va aminoenant kislotalar asosida aralashma poliamid sintez bo‘ladi. YAnada murakkab turdagi reaksiya intersopolikondensatsiya deyiladi. Unda kamida uch tipdagi monomerlar qatnashadi: a-R’-a, b-R”-b, c-R”’-c. Birinchi ikkitasi somonomer bo‘lib, ulardagi a va b funksional guruhlar faqat uchunchisi intermonomer tarkibidagi s funksional guruhi bilan ta’sirlashadi. Bunday reaksiya misol sifatida ikki diamin va dikarbon kislotalar asosidagi polikondensatsiya jarayonini keltirish mumkin. Polikondensatsiya jarayonida yuqori molekulyar birikmalar hosil bo‘lishining zaruriy shartlaridan biri reaksiyaga kirishadigan funksional guruhlarning stexiometrik nisbatini ( r ) mos tanlashdir. Bu nisbatdan qanchalik ko‘p og‘ish bo‘lsa, shunchalik ko‘p darajada quyi molekulyar polimer hosil bo‘ladi. Bunday polikondensatsiya mahsulini polimerlanish darajasi ( n k ) quyidagicha aniqlanadi:

n k = (1 + r)/(1 + r – 2rx) (1.3.1) bu erda x – reaksiyani tugallanganlik darajasi bo‘lib, polikondensatsiya jarayoni to‘liq tugaganda x = 1 bo‘ladi va n k quyidagi formuladan topiladi n k = (1 + r)/(1 - r) (1.3.2) Umuman olganda polikondensatsiya jarayonini amalga oshirishning bir qator turlari mavjud bo‘lib, ularni qo‘llashda avvalom bor reaksiyaga kirishadigan moddalar (reagentlar) fizik kimyoviy xossalari va hosil bo‘ladigan polimerning xususiyatlari inobatga olinadi. Shuningdek, harorat ham polikondensatsiyada muhim faktorlardan hisoblanadi hamda unga bog‘liq holda quyi molekulyar massali ( 0 - 50 o C ) va yuqori molekulyar massali ( 200 o C va yuqori) polimerlar sintezi amalga oshadi. Reaksiya muhiti va reagentlar fazaviy holatiga bog‘liq tarzda polikondensatsiyani massada (suyultma); qattiq fazada; eritmada; emulsiyada (suspenziya); ikki fazali tizimda (fazalararo) amalga oshirish turlari mavjuddir. Massa va qattiq fazadagi polikondensatsiya yuqori haroratlarda, emulsiya va fazalaro polikondensatsiya past haroratlarda, shuningdek, eritmada bunday reaksiyalar ham yuqori, ham past haroratlarda amalga oshirilishi mumkin. Polikondensatsiya turlari ko‘p tonnali maxsus sintetik polimerlar, jumladan, oddiy va murakkab poliefirlar, poliamidlar, polikarbonatlar, poliarilatlar, polisulfonlar fenol-, mochevino- va atsetonformaldegid smolalar, kremneorganik birikmalar olishda keng qo‘llanadi. Polikondensatsiya turlari noyob tabiiy polimerlar sintez bo‘lishida ham muhim va asosiy jarayonlar hisoblanadi. Masalan, tabiatda keng tarqalgan va katta miqdorlarda tabiy sharoitlarda ishlab chiqaradigan polisaxaridlar (sellyuloza, xitina, kraxmal, pektin), oqsillar (fibroin, keratin, kollagen, jelatin), nuklein kislotalar (DNK, RNK) sintezi polikondensatsiyaga asoslangandir. Ammo, shuni alohida ta’kidlash joizki, tabiiy polimerlar sintezi organizmda (o‘simliklar, hayvonlar, insonlar) tegishli genlar (genitik kodlar) vositada amalga oshadi. Polisaxaridlarda elementar zvenolar birikish tartibi va ulardagi atomlarni joylashganlik holatiga bog‘liq ravishda makromolekulalar turli tavsiflarga ega

bo‘ladi. Odatda polisaxaridlar o‘simliklar (kraxmal, sellyuloza, lignin, pektin kabilar) va hayvonlar (xitin, glyukamin kabilar) organizmlarini tashkil etuvchi makromolekulyar birikmalar hisoblanadi. Masalan,  -D-glyukopiranoza (amiloza) zvenolarni polikondensatsion reaksiyasida  -(1,4)-glyukozid bog‘i hosil qilib biriksa kraxmal yoki  -(1,4)-glyukozid bog‘ini hosil qilsa sellyuloza sintez bo‘ladi:  -(1,4)-glyukozid bog‘i - kraxmal  -(1,4)-glyukozid bog‘i - sellyuloza Kraxmal sellyulozadan farqli  -(1,6)-glyukozid bog‘i bo‘yicha ham birikishi va tarmoqlangan zanjirlar hosil qilishi ham mumkin. Kraxmal molekulalari kompakt joylashsada, ular orasida vodorod bog‘lari deyarli hosil bo‘lmaydi va shu bois oson eriydi. Sellyuloza faqat chiziqli zanjirga ega bo‘ladi va odatda molekulalari ipsimon shaklda joylangan va ular orasida kuchli vodorod bog‘lari mavjud bo‘ladi hamda suvda erimaydi. Pektin polisaxaridi galakturon kislotalari asosida sintez bo‘ladi R = C N 3 yoki N kabi funksional elementlar. Pektin yaxshi eriydigan polisaxariddir. Xitin , ya’ni hayvonot olamida organizmni himoyalovchi qobig‘i vazifasini

o‘tovchi polisaxaridning molekulalari N-atsetilglyukozamin zvenolarni b-(1,4)- glyukozid bog‘lari hosil qilishi asosida sintez bo‘ladi. Xitin molekulasidagi atomlar va funksional guruhlarni joylashishi unga fizik mustahkamlikni beradi va shu bois uni eritish ayrim tuzlar va kislotalar muhitida amalga oshirilishi mumkin: Oqsillar sintezi ko‘p bosqichli murakkab jarayon bo‘lib, maxsus organella – ribosomalarda sintez bo‘ladigan oqsilning tuzilishi haqidagi ma’lumot aks etgan genitik kodlar asosida ro’y beradi. Bunday ma’lumot aminokislotalar qanday tartibda oqsil molekulasini tashkil etishi, ya’ni birlamchi tuzilishi haqida bo‘ladi va DNK molekulasining ma’lum bir qismida, ya’ni xromosomasida kodlashtirilgan bo‘lib, gen deb yuritiladi. Bu ma’lumot oqsil sintez bo‘lishidan oldin DNK dan m- RNK (ma’lumotli RNK) ga ko‘chiriladi va ribosomaga o‘tkaziladi. Odatda aminokislotalar to‘g‘ridan to‘g‘ri sintezga kirishishlari uchun etarlicha faol bo‘lishmaydi va ularni faollashtirish uchun adenointrifosfat (ATF) fermenti energiya beradi. Natijada mavjud 20 xil aminokislotalar turli xil kombinatsion tartibda uchtadan bo‘lib birikadi va sintez uchun qobiliyatli bo‘lgan 61 xil triplet hosil qiladi.

Har bir tripletni t-RNK (transport-RNK) ketma-ket ravishda ribosomaga olib kiradi va m-RNK ga genitik kod bo‘yicha birikishi olib boradi. Agar triplet tarkibi genitik kodga mos kelsa, undan oldin kelgan tripletga aminokislatalar orqali kondensatsion tarzda, ya’ni bitta suv molekulasi ajratib chiqarib, peptid bog‘i hosil qilib kimyoviy birikadi. Peptidlar bu organik birikmalar bo‘lib, oqsil molekulasining asosini tashkil etadi. Asosi saxarofosfat zanjirlar bo‘lgan elementar zvenosi riboza yoki dezoksiriboza monosaxaridlaridan iborat polinukleotidlar ribonuklein kislotalar ( RNK ) yoki dezoksiribonuklein kislotalar ( DNK ) ga bo‘linadi. Polikondensatsiya reaksiyasi tufayli RNK zanjirida risoboza qoldiqlari va DNK zanjirida esa 2- dezoksiriboza qoldiqlari birikkan bo‘ladi va ular nukleotid zvenolar ham deyiladi.

DNK ning birlamchi tuzilishi DNK ning ikkilamchi tuzilishi RNK makromolekulasi nukleotid zvenosi tarkibiga adenin, guanin, sitomin va uratsil kabi molekulyar birikmalar kiradi. DNK makromolekulasi nukleotid zvenosida uratsil o‘rniga timin ishtirok etadi. DNK makromolekulasi massasi 50*10 7 gacha bo‘lib, u asosan hujayraning yadrosida, RNK makromolekulasi massasi 10 4 gacha bo‘lib, u asosan hujayralarning ribosomalari va protivoplazmalari tarkibida bo‘ladi. DNK va RNK makromolekulalari birlamchi va ikkilamchi tuzilishlarga ega bo‘ladi. DNK va RNK birlamchi tuzilishi zanjirlarning nukleotid tarkibi va nukleotid zvenolarni ketma-ketligini anglatadi. DNK ning ikkilamchi tuzilishi esa ikkita parallel (tarmoqlanmagan) nukleotid zanjirlarning umumiy o‘q atrofida o‘ralishi natijada hosil bo‘lgan ikki spiralni yagona tizimi ko‘rinishida bo‘ladi. Bunday ikki spiral tuzilish ko‘plab vodorod bog‘lari asosida shakllanadi. 1.4. Polimer molekulasining o‘zgarishlari va modifikatsiyasi Polimer molekulasining tuzilishini maqsadli o‘zgartirilib yangi tipdagi va muhim xossali yuqori molekulyar birikmalar olinishi jiddiy ahamiyotga egadir. Bunday o‘zgarish reaksiyalari o‘z-o‘zidan borishi, fizik faktorlar, masalan, issiqlik, yorug‘lik, radiatsiya, havodagi kislorod, mexanik kuchlanish, shuningdek, ekspluatatsiya sharoitlari ta’sirlari ostida amalga oshirilishi mumkin. Polimerlar molekulyar o‘zgarish reaksiyasining uchta asosiy turi mavjuddir: - polimerlanish darajasi saqlanadigan polimeranalogik va ichki molekulyar

o‘zgarishlar ; - polimerlanish darajasi oshishiga olib keladigan tikilish, payvandlash va blok- sopolimerlanish; - polimerlanish darajasi kamayishiga olib keladigan parchalanish - destruksiya . Polimeranalogik o‘zgarishlar - bu makromolekulaning kimyoviy bog‘larini uzmasdan va skeletini o‘zgartmasdan yon (asosan funksional) guruhlar yoki asosiy zanjir atomlarini quyi molekulyar birikmalar bilan reaksiyaga kirishishi amalga oshadigan jarayondir. Uning ikkita asosiy yo‘nalishi mavjud: 1. Ayrim polimerlarni bevosita monomerlardan sintez qilinmaydi yoki bunday sintezni amalga oshirib bo‘lmaydi. Ular boshqa polimerlarni turli xil kimyoviy qayta ishlash, masalan, gidroliz qilish orqali olinadi. Jumladan, polivinil spirt polivinil atsetatni gidroliz qilish orqali olinadi, shuningdek, xitinni ishqoriy gidrolizi, ya’ni deatsetillash orqali xitozan olinadi. 2. Polimerlarda yangi xossa bo‘lishi, masalan, eruvchanligini oshirish uchun makromolekulasining funksional guruhlari kimyoviy o‘zgartiriladi, ya’ni modifikatsiyalanadi. Bunday modifikatsiyalar orqali ko‘p holatlarda polimer molekulasiga unda mavjud bo‘lmagan reaksion faol funksional gururhlar kiritiladi yoki almashtiriladi. Bunga klassik misol tariqasida sellyulozani turli xil hosilalarini (atsetat sellyuloza, nitrat sellyuloza, karboksimetilsellyuloza va sh.k.) olinishini keltirish mumkin. Ichki molekulyar o‘zgarishlar - bu asosiy zanjirdagi funksional guruhlar yoki atomlarni kimyoviy reaksiyasi tufayli makromolekulaning tuzilishida o‘zgarishlar amalga oshadigan jarayondir. Bunday o‘zgarishlar asosan ikki guruhda bo‘ladi: 1. Makromolekulani tuyinmagan bog‘lar tizimlari bilan reaksiyasi. Bunga misol qilib polivinil spirtdan yoki polivinilxloriddan qo‘sh bog‘li ketma-ketlikka ega bo‘lgan polivinlen molekulalarining hosil bo‘lishini keltirish mumkin. 2. Makromolekulani ichki siklizatsiya reaksiyasi. Bunday reaksiyalaga poliakrilonitrildan qo‘sh bog‘li tizim bilan politsiklik polimer hosil bo‘lishi yoki poliakril kislotadan siklik angrid zvenolar olinishi misol bo‘ladi. Shuningdek, politsiklik ichki molekulyar o‘zgarishlar reaksiyasi quyi molekulyar birikmalar

ishtirokida ham amalga oshishi mumkin. Masalan, polivinilxloridni sink ishtirokida qizdirilsa uch hadli sikllar hosil bo‘ladi. Molekulalararo reaksiyalar – bu bir necha makromolekulalarni bir biri bilan o‘zaro ta’sirlashish reaksiyasidir. Bunga misol etib kauchuk vulkanizatsiyasini, ya’ni chiziqli makromolekulalarni uch o‘lchamli tikilishi misol bo‘ladi. Bu kabi molekulalararo reaksiyalarga suyuq reaksion oligomerlarni tikuvchi vositalar yordamida qattiq to‘rsimon tikilishiga asoslangandir. Masalan atsetonformaldegid smolani natriy gidroksid ishtirokida yoki epoksid smolani poliaminlar yordamida tikilishida kuzatiladi. Polimerlar ekspluatatsiya qilishda va qayta ishlashda bir qator faktorlar, jumladan, issiqlik, yorug‘lik, havodagi kislorod, kimyoviy reagentlar, mexananik kuchlar, mikroorganizmlar ta’siri etadi. Bunda turli xil fizikaviy va kimyoviy jarayonlar amalga oshadi va ular o‘z navbatida polimerlarning fizik-mexanik xossalarini yomonlashishiga sabab bo‘ladi. Ko‘p hollarda ekspluatatsion tavsiflarni yomonlashishi kimyoviy bog‘larni uzilishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Bu hol o‘z navbatida molekulyar massani pasayishiga, ya’ni destruksiyaga olib keladi. Polimerlar destruksiyasi – bu makromolekulalarni turli xil fizik faktorlar kimyoviy agentlar ishtirokida parchalanishidir. Destruksiya tufayli polimerning molekulyar massasi pasayadi, uning tuzilishi hamda fizik va kimyoviy xossalari o‘zgaradi. Polimer yaroqsiz holatga kelib qoladi. Destruksiya faqat salbiy natijalarga emas,balki ayrim hollarda ijobiy ham bo‘ladi, masalan, oqsillardani parchalab aminokislotalar olish bunga misol bo‘ladi. Destruksiyalar ham o‘z navbatida fizik va kimyoviy tiplarga ajratiladi. Fizik destruksiya odatda fizik faktorlar ta’sirida ruy beradi: issiqlik ta’sirida termodestruksiya , yorug‘lik ta’sirida fotokimyoviy destruksiya, ionizatsion nurlanishda radiatsion destruksiya, polimerlarni maydalash va ishqalashda ular mexanik parchalanadi, ya’ni mexanokimyoviy destruksiya kuzatiladi. Kimyoviy destruksiya odatda kimyoviy reagentlar va fermentlar ta’sirida amalga oshadi. Bunda oksidlanish, gidroliz, atsidoliz, aminoliz va sh.k. parachalanish jarayonlari kuzatiladi.

Destruksiya jarayoni ham amalga oshish mexanizmi bo‘yicha ikki xil bo‘ladi: - tasoddifiy qonuniyat destruksiyasi va zanjirli destruksiya . Bunday molekulyar o‘zgarishlar polimerlarni turli xil molekulyar tuzilish va massalarga ega bo‘lishiga hamda fizik xossalarini jiddiy o‘zgarishiga olib keladi. Tasoddifiy qonuniyat destruksiyasi asosiy zanjirda bir biriga bog‘liq bo‘lmagan bog‘larni uzilishi bilan amalga oshadi va bunda makromolekular uzunligi qisqarib boradi. Bunday destruksiyalar, odatda kimyoviy (kislota, ishqor va sh.k.) reagentlar ta’siri ostida ruy beradi. Zanjirli destruksiya – bunday polimer zanjirini parchalanishida radikal yoki ion tipidagi faol markazlar orqali asosiy zanjirda bir nechta parchalanish aktlari ruy beradi. Odatda zanjirli destruksiyani initsirlash fizik faktorlar, jumladan, issiqlik, yorug‘lik, radiatsiya hamda erkin radikallar va ionlar ta’siri ostida amalga oshadi. Bunday destruksiya jarayonllari makromolekulalarni to monomerlargacha parchalanishiga qadar davom etishi mumkin. Destruksiyada xususiy hol deb depolimerizatsiya jarayoni e’tirof etiladi. Ushbu jarayon polimer zanjiridan monomerlarni ketma-ket tarzda uzib borilishi bo‘lib, bunda hajmda monomerlar hosil bo‘ladi va to‘planadi. Blok va payvandli polimerlanish ko‘p hollarda polimerlarni kimyoviy modifikatsiya qilishda qo‘llaniladi. Bunday modifikatsiyalar tufayli polimer zanjirining asosiy qismida maxsus funksional tavsifli bloklar joylashi yoki payvandlash orqali asosiy zanjirga yon tomondan turli xil funksional zanjirlar ulanishi mumkin. Polimer material sirtini himoyalash yoki faollashtirish payvandlash modifikatsiyasi samaralidir. Masalan, polimer tolalar va plenkalar sirtida funksional guruhlar bo‘lishiga shunday reaksiyalar asosida erishiladi. Payvandlash orqali gaz va bug‘ kiruvchanligi yuqori bo‘lgan materiallar va ion almashuvchan membranalar olish amalga oshiriladi.

O'xshashlar

Vakuum hosil qilish.doc

Makromolekulyar fraksiyalar

Makromolekulyar fraksiyalar

Makromolekulyar fraksiyalar

Aminokislotalarning dekarboksillanishi va biogen aminlarning hosil bo’lishi