logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Kimyo
  4. Kimyoviy muvozanat

Kimyoviy muvozanat

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

86.5 KB
Ko'chirib olish
Kimyoviy muvozanat Reja 1. Qaytar va qaytmas reaktsiyalar. 2. Kimyoviy muvozanat konstantasi 3. Geterogen sistemali kimyoviy reaktsiyalar muvozanati. 4. Kimyoviy muvozanatning siljishi. Le-shatele printsipi. Tayanch iboralar va tushunchalar: Qaytar jarayon, qaytmas jarayon, kimyoviy muvozanat, dinamik muvozanat, kimyoviy muvozanatning siljishi, muvozanat kontsentratsiyasi, Le – Shatele printsipi, muvozanatga kontsentratsiya o’zgarishining ta‘siri, muvozanatga temperaturaning ta‘siri, muvozanatga bosimning ta‘siri. 1. QAYTAR VA QAYTMAS REAKTSIYALAR. Hamma kimyoviy reaktsiyalar to’liq borishiga, ya‘ni- unumiga qarab ikki sinfga bo’linadi.- bir tomonlama va ikkinchi tomonlama boruvchi reaktsiyalar. Bir tomonlama boruvchi reaktsiyalarda jarayon faqat bir tomonga – mahsulotning hosil bo’lish tomonigagina boradi va dastlabki olingan moddalarning hammasi mahsulotga aylanadi, ya‘ni reaktsiya mahsuloti 100 % ga teng bo’ladi. Kimyoviy jarayonlarning ko’pchiligi ikki qarama – qarshi yo’nalishda boradi, ya‘ni reaktsiya boshlangan vaqtda avval mahsulotlar hosil bo’ladi, birmuncha vaqt o’tgandan keyin bu mahsulotlar bir – biriga o’zaro ta‘sir etib, qisman, dastlabki moddalarga aylanadi, natijada, reaktsiya olib borilayotgan idishda reaktsiya mahsulotlari bilan birga dastlabki moddalar aralashmasi hosil bo’ladi. Mahsulotning hosil bo’lish tomoniga boruvchi reaktsiyalar qaytmas jarayonlar, qarama – qarshi yo’nalishda boruvchilariga esa qaytar jarayonlar deyiladi. Qaytar jarayon qarama– qarshi uchlik (strelka)lar bilan ko’rsatiladi. А + В → С + Д Nazariy jihatdan har qanday qaytmas jarayonni ham ma‘lum sharoitda qaytar tarzda boradigan jarayon deb qarash mumkin, lekin amalda esa faqat bir yunalishda boradigan reaktsiya mahsulotlari reaktsion muhit doirasidan chiqib ketadigan xollarda (gaz ajralib chiqqanda, chukma tushganda, amalda dissotsilanmaydigan moddalar hosil bo’lganda)va dastlabki moddalardan biri nihoyatda mo’l miqdorda olinib, qarama – qarshi jarayonning bir yo’nalishini tomomila to’xtatib quyilgan xollardagina yuz beradi. Bariy xlorid eritmasiga natriy sulfat eritmasi quyilganda bariy sulfat cho’kmasining tushishi natriy karbonat eritmasiga xlorid kislota ta‘sir etganda karbonat angidrid gazining ajralib chiqishi va boshqalar kimyoviy qaytmas jarayonlar uchun misol bo’la oladi. Bariy sulfatning cho’kishi amalda qaytmas jarayondir, chunki BaSO 4 oz bo’lsada suvda eriydi. Ammo, bertole tuzi KClO 3 ning parchalanishi yoki qo’rg’oshin azid Pb3 N2 ning parchalanishi odatdagi sharoitda mutlaqo qaytmas jarayonlardir. Reaktsiya mahsulotlari, odatda, bir-biri bilan ta‘sirlashib, dastlabki moddalarni hosil qilishi mumkin. Masalan, CO 2 bilan Н 2 qizdirilganda o’zaro reaktsiyaga kirishadi, natijada uglerod (II) – oksid va suv bug’i hosil buladi. Shu sharoitning o’zida СО va suv bug’i o’zaro ta‘sirlashib dastlabki moddalar СО 2 va Н 2 ni hosil qiladi. Ikkala reaktsiyani ham bitta umumiy tenglama bilan ifodalash mumkin: СО 2 + Н 2 → СО + Н 2 О Kimyoviy muvozanat holatida vaqt birligi ichida qancha mahsulot parchalansa, shuncha miqdor yangisi, hosil bo’ladi. shuning uchun ham kimyoviy munosabat dinamik (haroratdagi) muvozanat hisoblanadi. U quyidagi uch belgiga ega: 1. Kimyoviy muvozanat holatidagi reaktsion sistema (aralashma) tarkibi vaqt o’tishi bilan o’zgarmaydi. 2. Muvozanatdagi sistema tashqi ta‘sir tufayli muvozanat holatidan chiqarilsa, tashqi ta‘sir yo’qolgandan keyin bu yana usha oldingi muvozanat holatiga qaytadi: agar tashqi ta‘sir davom etaversa, shu sharoitga mos bo’lgan yangi muvozanat holati qaror topadi. 3. Qaytar reaktsiya mahsulotlarini o’zida reaktsiyaga kiritish yoki dastlabki moddalarni bir-biriga ta‘sir ettirish yo’li bilan (ya‘ni qarama-qarshi yo’llar bilan) muvozanat holatiga erishish mumkin. 2 KIMIYOVIY MUVOZANAT KONSTANTASI. Reaktsiya unumini muvozanat konstantasi (k) deb atalgan kattalik bilan qayd etiladi. Sistemaning tabiatiga qarab bu kattalikning ifodasi turli xil ko’rinishda bo’ladi. a) sistema gomogen bo’lib, u suyuqliklardan iborat bo’lsa, muvozanat konstantasi, odatda К с bilan ifodalanadi. b) sistema faqat gazlardan iborat bo’lsa, muvozanat konstantasi, К р – bilan ifoda etiladi. Ko’pgina reaktsiyalar bir xil sharoitda qarama-qarshi ikki tomonga boradi: dastlabki moddalardan turli mahsulotlar va mahsulotlardan dastlabki moddalar hosil bo’ladi. Reaktsiya davom etgan sari, dastlabki moddalarning kontsentratsiyasi uzluksiz pasaya boradi, natijada massalar ta‘siri qonuniga muvofiq, to’g’ri reaktsiyaning tezligi ham kamayib boradi, mahsulotlar kontsentratsiyasi esa aksincha orta boradi, natijada teskari reaktsiyaning tezligi ham oshadi. Nihoyat shunday bir payt keladiki, bu vaqtdan boshlab to’g’ri reaktsiyaning tezligi teskari reaktsiyaning tezligiga tenglashadi: bu vaqtda muvozanat qaror topadi. Dastlabki moddalarning va mahsulotlarning kontsentratsiyasi o’zgarishdan to’xtaydi. Olingan moddalarning bir qismi reaktsiyaga kirishmasdan qoladi. Muvozanat qaror topgan vaqtda moddalar kontsentratsiyasi muvozanat kontsentratsiya yoki partsial bosim deyiladi. Gaz aralashmasida ayrim gazlarning bosimi, ma‘lum moddaning partsial bosimi deyiladi. Kimyoviy muvozanat holati, muvozanat konstantasi kattaligi bilan ifodalanadi. Vodorod va yoddan vodorod yodid hosil bo’lish reaktsiyasi Н 2 +J 2 → 2HJ ning tezligi reaktsiya uchun olingan moddalar kontsentratsiyalari ko’paytmasiga proportsional bo’ladi: V 1 = K 1 [H 2 ] [J 2 ] bu yerda K 1 – to’g’ri reaktsiyaning tezligi konstantasi, [H 2 ] [J 2 ] – vodorod va yodning molyar kontsentratsiyasi, Vodorod yodidning hosil bo’lishi bilan teskari jarayon boshlanadi, uning tezligi V 2 vodorod yodid kontsentratsiyasiga proportsionaldir, ya‘ni V 2 = К 2 [HJ] 2 bu yerda К 2 teskari reaktsiyaning tezlik konstantasi, [HJ] – vodorod yodidning molyar kontsentratsiyasi. Vaqt o’tishi bilan V 1 kamayib, V 2 ortib boradi, muvozanat vaqtida to’g’ri va teskari jarayonlarning tezligi tenglashadi. U holda V 1 = V 2 bo’lib, sistema kimyoviy muvozanat holatiga keladi. Demak, kimyoviy muvozanatda harakat to’xtamaydi, chunki bu holat bir- biriga qarama-qarshi borayotgan ikki jarayon tezliklarining tenglashish holatidir: V 1 = V 2 bo’lsa [Н 2 ] [ J 2 ] = К 2 [Н J ] 2 ёки К 1 /К 2 = ] ][ [ ] [ 2 2 2   H H ( IX . 1 ) Bu tenglamada [Н 2 ], [ J 2 ] va [Н J ] – reaktsiyada ishtirok etayotgan moddalarning muvozanat kontsentratsiyasi (ya‘ni Н 2 va J 2 ning reaktsiyaga kirishmay q olgan kontsentratsiyalari b o ’lsa, Н J ning muvozanat qaror topganida hosil bo’lgan kontsentratsiyasidir). Quyidagi ifoda MK k k  2 1 qiymati muvozanat konstantasi nomi bilan yuritiladi. Demak, Н 2 +J 2  2 Н J muvozanatining konstantasi: К М = ] ][ [ ] [ 2 2 2   H H bilan ifodalanib, bu tenglama ayni sistema uchun masalalar ta‘siri qonunini aks ettiradi. Agar sistemada аА + вВ  сС + дД tenglamasi bilan tasvirlanadigan muvozanat holati qaror topsa, uning konstantasi: K M =в a д c B A Д C ] [ ] [ ] [ ] [   (IX. 2) tenglama bilan ifodalanadi. Bu ifoda massalar ta‘siri qonunining umumiy ko’rishishi bo’lib, quyidagicha ta‘riflanadi: Kimyoviy muvozanat davomida reaktsiya mahsulotlari kontsentratsiya- lari ko’paytmasining dastlabki moddalar kontsentratsiyalari ko’paytma-siga nisbati o’zgarmas temperaturada doimiy kattalikdir. К м ning qiymati reaktsiyaga kirishuvchi moddalarning tabiati va temperaturasiga bog’liq, lekin aralashmadagi moddalarning kontsentratsiyasi, bosimi, begona qushimchalar ishtirok etish – etmasligiga bog’liq emas. К м ning qiymati qanchalik katta bo’lsa, reaktsiya shunchalik ko’p unum beradi. Shu sababli К м ni bilish kimyo va kimyoviy texnologiya uchun nihoyatda katta ahamiyatga ega. 3. GETEROGEN SISTEMALARDA BO’LADIGAN KIMYOVIY REAKSIYALAR MUVOZANATI. Gazlar aralashmasi yoki suyuq eritmalar gomogen sistema hisoblanadi. Ba‘zan reaktsiyada ishtirok etadigan moddalar turli agregat holatda, ya‘ni sistema geterogen bo’lishi mumkin. Bir – biridan sirt chegaralari bilan ajralgan moddalar sistemasi geterogen sistema deb ataladi. Geterogen sistemalarda bo’ladigan reaktsiyalarning muvozanat konstantalari quyidagicha talqin qilinadi. Geterogen sistemalardagi kimyoviy muvozanat uchun massalar ta‘siri qonunini tatbiq etishda qushimcha kiritishga to’g’ri keladi: suyuq va qattiq fazalardagi moddalarning gaz fazadagi partsial bosimlari o’zgarmas qiymatga ega bo’ladi va qiymatlar muvozanat konstantasi ifodasiga kiriitilmaydi. Geterogen sistemada faqat gazsimon qismning partsial bosimigina (yoki eritma kontsentratsiyasigina) muvozanat konstanta ifodasiga yoziladi. Masalan, ohaktosh СаСО 3 berk idishda qizdirilsa: СаСО 3 → СаО + СО 2 reaktsiya sodir bo’lib, muvozanat qaror topadi. Agar bu reaktsiya gaz fazada gomogen reaktsiya sifatida sodir bo’lsa edi, uning muvozanat konstantasi quyidagi tenglama bilan ifodalanar edi: К М = ] [ ] ][ [ 3 2 CaCO CO CaO ёки К М = 3 2 CaCO CO CaO P P P  (IX. 3) Lekin geterogen sistemada СаО ва СаСО 3 bug’larining bosimi ( Рсасо 3 ) ayni haroratda o’zgarmas kattaliklar bo’lgani uchun, ularning nisbatini o’zgarmas qiymat bilan almashtirish mumkin: 1 СаО 3 : Р К РСаСО  u vaktda К м = К · 2 СОР Bundan 2 СОР = со nst kelib chiqadi (const = К К М ) Bu tenglamadan ko’rinib turibdiki, СаСО 2 parchalanganda hosil bo’lgan СО 2 ning bosimi istalgan temperaturada aynan shu temperaturaga xos bo’lgan o’zgarmas kattalikdir. Bu bosim kaltsiy karbonatning dissotsilanish bosimi yoki bug’ bosimi deb ataladi. Uning qiymati faqat temperaturaga bog’lik, lekin sistemadagi СаСО 3 va СаО miqdoriga bog’liq emas. Misol tarikasida СО 2 bilan chug’ holatidagi ko’mir orasidagi reaktsiya СО 2 + С  2 СО ning muvozanatini quyidagicha talqin kilish mumkin. Bu reaktsiyaning muvozanat konstantasi ifodasiga С ning kontsentratsiyasi yozilmaydi, chunki uning kontsentratsiyasi doimiy sondir, demak, К М = ] [ ] [ 2 2 CO CO ёки К М = 2 2 P P CO б œ лади 4. KIMYOVIY MUVOZANATNING SILJISHI LE-SHATELE PRINTSIPI O’zgarmas tashqi sharoitda qaytar reaktsiya borayotgan sistemaning vaqt o’tishi bilan o’zgarmaydigan holatga kelishiga muvozanat holati deyiladi. Lekin tashqi sharoit o’zgarganida muvozanat ham shunga qarab o’zgaradi, ya‘ni yangi sharoitga mos yangi muvozanat holati qaror topadi. Har qanday muvozanat nisbiydir. Kimyoviy reaktsiyalarning muvozanat holatiga temperatura, bosim va muvozanatda ishtirok etayotgan moddalarning kontsentratsiyasi ta‘sir etadi. Agar bu faktorlarning birortasi o’zgarsa, muvozanat buziladi, ya‘ni moddalarning muvozanat kontsentratsiyasi o’zgaradi, jarayon va o’zgargan tashqi sharoitga mos muvozanat qaror topguncha davom etadi. Tashqi sharoit ta‘sirida muvozanat kontsentratsiyalarining o’zgarishiga muvozanatning siljishi deyiladi. Muvozanat siljishi natijasida reaktsiya mahsulotlarining miqdori (kontsentratsiyasi) ko’paysa, muvozanat chapdan unga (ya‘ni to’g’ri reaktsiya yo’nalishida), reaktsiya uchun olingan dastlabki moddalarning kontsentratsiyasi ko’payganda esa muvozanat o’ngdan chapga (teskari reaktsiya yo’nalishida) siljiydi. Tashqi sharoit o’zgarishi natijasida muvozanatning qaysi tomonga siljishi 184 yilda ta‘riflangan umumiy qoidaga – Le-SHatele printsipiga bo’ysunadi. Bu printsipga ko’ra, agar muvozanatdagi sistemaga tashqaridan biror ta‘sir ko’rsatilsa, muvozanat shu ta‘sirni yo’qotish tomonga siljiydi. 1. Kontsentratsiya o’zgarishining ta‘siri. Kimyoviy muvozanat holatida turgan sistemadagi moddalardan birining kontsentratsiyasi oshirilsa, sistemada mumkin bo’lgan reaktsiyalardan shunday reaktsiya kuchayadiki, natijada kontsentratsiyasi oshirilgan modda sarf bo’ladi. Masalan: СО 2 + Н 2 · СО + Н » О tenglamasi bilan ifodalanadigan muvozanatdagi sistema berilgan bo’lsa, bu sistemaga qushimcha СО 2 berilsa, sistema СО 2 kontsentratsiyasini kamaytirishga intiladi, ya‘ni kimyoviy muvozanat o’ng tomonga siljiydi. Aksincha, agar SO2 ning miqdori kamaytirilsa, sistema uni ko’paytirishga intiladi, ya‘ni kimyoviy muvozanat chap tomonga siljiydi. 2. Temperaturaning ta‘siri. Le-SHatele printsipiga muvofiq, agar muvozanatda turgan sistemaning temperaturasi o’zgarsa temperatura ko’tarilganda sistemaning muvozanati issiqlik yutiladigan, temperatura pasayganda esa issiqlik chiqadigan jarayon tomoniga siljiydi. Masalan: 2SO 2 + O 2 · 2SO 3 + 225, 4 kJ tenglama bilan ifodalanadigan muvozanatda turgan sistema olinsa SO3 ning hosil bo’lishi ekzotermik reaktsiya bo’lganligi uchun, Le – Shatele printsipiga muvofiq, temperatura oshirilganda S О 3 ajraladi, ya‘ni muvozanat 2SO 3 · 2S О 2 + О 2 reaktsiyasi tomonga siljiydi: aksincha, temperatura pasaytirilganda, S О 2 bilan О 2 birikib, SO 3 hosil qiladi, ya‘ni muvozanat 2SO 2 + O 2  2SO 3 reaktsiyasi tomonga siljiydi. 3. Bosimning ta‘siri. Gazsimon moddalar ishtirok qiladigan va umuman hajm o’zgaradigan muvozanat sistemalarda kimyoviy muvozanat bosim o’zgarishi bilan siljiydi. Le – Shatele printsipiga muvofiq, agar muvozanat holatida turgan sistemaning bosimi oshirilsa, kimyoviy muvozanat bosimni kamaytiruvchi reaktsiya tomon siljiydi: aksincha, bosim kamaytirilsa, muvozanat bosimni oshiruvchi reaktsiya tomoniga suriladi. Lekin shuni ham esda tutish kerakki, o’zgarmas tempiraturada, reaktsiya olib borilayotgan berk idishda bosim o’zgarishi uchun, molekulalarning umumiy soni kimyoviy reaktsiya natijasida o’zgarishi lozim. Bosim ortirilganida muvozanat gazning kam miqdordagi molekulalari va aksincha, bosim pasaytirilganida ko’p miqdordagi molekulalar hosil bo’lish reaktsiya tomoniga siljiydi. Masalan, 2NO + O 2  2NO 2 reaktsiyasida, bosim oshirilsa muvozanat o’ng tomonga, kamaytirilganda esa chap tomonga siljiydi. Kimyoviy muvozanat holatiga temperatura, bosim va ishtirok etuvchi moddalar kontsentratsiyalarining ta‘sirini o’rganishga asoslanib kimyoviy jarayonlardan yaxshi unum olish uchun qanday sharoit yaratish kerakligini aniqlash mumkin. ADABIYOTLAR 1. K. Axmerov va boshqalar.«Umumiy va anorganik kimyo», Toshkent, «O’qituvchi», 1988 yil. 2. K. Axmerov va boshqalar. «Umumiy va anorganik kimyo», Toshkent, «O’zbekiston», 2003 yil. 3. N.A. Parpiev va boshqalar. «Anorganik kimyo nazariy asoslari» Toshkent, «O’zbekiston», 2000yil. 4. Maksudov N. X. Umumiy ximiya. K.x. injenerlik fakulteti stundentlari uchun darslik. Toshkent.; «O’qituvchi», 1977 yil. 5. Obshaya ximiya; Uchebnik (Pod red. Ye.M. Sokolovskiy i L.S. Guzeya -3– e iz d. prerab. i dop. – M.: Izd – vo Moskva un.ta, 198 – 640s. 6. Rustamov X.R. Fizik kimyo: Oliy o’quv yurtlari talabalari uchun darslik. – T. «O’zbekiston», 2000. – 487 b. 7. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Kimyoviy kinetika va kimyoviy muvozanat
Kimyoviy kinetika va kimyoviy muvozanat
Kimyoviy reaksiyalarning tezligi. Kimyoviy muvozanat
Kimyoviy kinetika va muvozanat
Qaytar va qaytmas kimyoviy reaktsiyalar. Kimyoviy muvozanat