Кимё тарихи предмети. Кимёвий тушунчаларнинг вужудга келиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

71.5 KB

Ko'chirib olish

Кимё тарихи предмети. Кимёвий тушунчаларнинг вужудга келиши Режа: 1. Кимё тарихи фанига кириш 2. Кимё фанининг асосий муаммоси 3. Кимёда н Нобел мукофотининг совриндорлари 4. Кимё фанининг ривожланиш босқичлари

Жуда қадим замонлардан бери одамлар теварак-атрофдаги табиат билан доимий мулоқотда бўлиб, унга кимёвий воситалар таъсирида ўзлари учун зарур материал ва маҳсулотлар яратганлар. Масалан: металл эритиш, шиша ва сопол, газламалар учун буёқ тайёрлаш, тери ошлаш, нон ёпиш ва ҳ.к. лар. Шу нуқтаи - назардан қарасак кимё инсон фаолиятининг энг қадимги соҳаси эканлигига ишонч хосил қиламиз. У ҳали фан эмас, балки фаолият соҳаси эди. Кимё ҳозирги тасаввуримиздаги фанга айланиши учун минг йиллар керак бўлди. Кимёвий билимлар кўлами жуда кенг. Кимё фани - атрофимизни ўраб олган бутун оламни, унинг хилма - хил шаклларини ва оламда содир бўладиган турли туман ҳодисаларни текширувчи табиат фанларидан биридир. Табиат, бутун олам инсон онгидан ташқарида ва инсон онгига боғлиқ бўлмаган ҳолда мавжуддир. Олам материядан иборат, мавжуд нарсаларнинг ҳаммаси доимо ҳаракат қилиб турадиган материянинг ҳар хил турларидир. Моддани чуқур билиш ва ундан инсон фаровонлиги йўлида фойдаланиш кимёиинг ҳозирги асосий масаласидир. Кимё фани жонли ва жонсиз табиатни ташкил қилган моддагларни, уларнинг хоссаларини, тузилишини, бир-бирига айланишини, шулар натижасида рўй берадиган ўзгаришларни ва бу ўзгаришлар орасидага боғланишларни текширади. Бутун коинот, жонли ва жонсиз олам, коинотда содир бўладиган барча жараёнлар доимо ўзгаришда ва ривожланишда. "Тарих - ҳаёт муаллими" дейишади. Бу фикр асосида Оствальд ҳақиқатдан ҳам, иисоният ривожланишининг умумий қонуниятларини фанлар тарихини ўрганиб уларни умумлаштириш натижасида яратиш мумкин деган фикрни олға сурди. Демак, фанлар тарихида инсониятнинг ривожланиш йўлини кўриш мумкин. Тарихни ўрганиш,ца албатта жамият қандай ва қачон бошланган, қачон тутайди деган савол туғилади. 1970 йилда Япониянинг "Омрон"-фирмаси SINIG (sret -дон, Innovation - инновация, need-эҳтиёж, impetus -югуриш, cycle -цикл. «Инновациядан- эхтиёжга томон») назариясини яратиб, унда жамият ривожланиши ўз навбатида ҳар бир

фаннинг тадқиқот асосини, унинг тарихини, алоҳида технологиясини системали ўрганишни талаб қилишини кўрсатди. Бу назария табиат сирларини тушунтирувчи фанлардан бири бўлиб қолмасдаи, ҳаётдаги асосий ишлаб чиқарувчи куч ҳисобланмиш - кимё фанига ҳам бевосита тааллуқлидир. Ҳақиқатдан ҳам, кимё фани жамиятда фанлар орасида асосий ўринлардан бирини эгаллайди. Кимё ҳаётимизни таьминлаб турувчи восита бўлибгина қолмасдан, кундалик юзага келган муаммоларни ҳал қилишда асосий қурол бўлиб ҳам хизмат қилади. Шуни ҳисобга олган академик В.А.Коптюг Назарий ва Амалий Кимё Халкаро Комитети (Internetional Union of Pure and Applied Chemistry) нинг 35 Бош Ассамблеяси йиғилишида "Кимёнинг бошқа фанларга ва жамиятдаги прогрессга таъсири катталигини кенг жамоатчиликка тушунтириш кераклигани" уқтиради. Кимё дунсни ташкил этган элементларни ҳам, шу элементлардан ҳосил бўлган турли - туман оддий ва. мураккаб моддаларни ҳам, уларнинг бир-бнрига айланишига доир мураккаб қонунларни ҳам ўрганади. Кимё фани кундалик турмуплда кузатилаётган ҳодисалар ва ўтказилаётган гажрибаларнинг моҳиятини тушунтирадй. Кимё фанининг ривожланиши бошқа табйий фанлар билан узвий боғлиқцир: 1. Қимё. фанининг математика фани билан боғликлигани карайдиган бўлсак: дастлаб атом массасиниг аниқланганлиги, 1850 йилга келиб, кимёвий реакция тезлиги математик ифодаланганлиги, кейинчалик: дифференциал, интеграл, математик статистика, ҳисоблаш математикаси, ЭҲМ, моделлаштириш, кимёвий реакцияларни график тасвирлаш ва уни кимё фанига тадбиқини кўрсатиш. 1. Физиклар учун кимё бир объект сифатида қаралади: моддаларнинг тузилиши, кимёвий реакцияга киришиш кобилияти (физикавий кимё) физикавий усуллар ёрдамида ўрганилади ( ЯМР, ПМР, спектроскопия ва ҳ.к.).

2. Биология фанини кимё фани билан боғликлигини қарайдиган бўлсак: биоорганик кимё, биокимё, бионоорганик кимё (организмдаги металларнинг тузилиши, таркиби ва уларнинг миграциясини ўрганади. (Mn, Fe, Cu, Co, Zn, Mo, ва бошқалар). Уларнинг координацион бирикмалари мас: [ Co оқсилларнинг бўлакчалари бўлган аминокислоталарнинг асосини ташқил қилади. Юқорида келтирилган металлар ферментларнинг таркибий қисми бўлиб, уларни эса " ҳаёт металлари" деб аталади. Биология ва кимё фанлари умумлашуви натижасида кимёвий биокимё фани вужудга келди. Геокимё ер қобиғидаги кимёвий элементлар ва уларнинг минералларини табиатда тарқалишини ўрганади. Бир қанча амалий фанлар - кўмир, сув, нефт, шиша кимёлари пайдо бўлди. Кимё фани ёрдамида озиқ-овқат саноати, металлургия, медицина, қишлоқ хўжалигига доир бир қадаа масалалар ҳал қилинмокда. Ҳозирги замон кимё фанининг асосий муаммолари қуйидагилардан иборат: - янги кимёвий бирикмаларнинг синтези ва уларнинг методикасини ишлаб чиқиш; - ҳар хил кимёвий омиллар таъсирида борадиган кимёвий реакцияларни ўрганиш; кимёвйй анализнинг - модда таркиби ва хоссаларини ўрганишнинг янги усулларини яратиш; кимёвий элементлар ва уларнинг изотопларини ўрганиш; - ҳар хил янги материалларни яратиш, уларнинг тузилиши ва хосса ларини ўрганиш; - янги хил ёнилғи ва энергия манбаларини яратиш; - модцаларни тозалаш ва аралашмаларни ажратишнинг экспериментал усулларини яратиш ва унинг назарий принципларини ишлаб чиқиш; - кимёни электроникага тадбиқ қилиш; - янги дори - дармонлар, озиқ - овқат маҳсулотларини синтез қилиб

олиш; - табиий ресурслардан фойдаланиш технологиясини яратиш; -кимёвий аналитика ва кимёвий диагностика; - тирик организмлар кимёси. 1977 йил 4 млн 40 минг кимёвий бирикмалар бўлиб, ундан 63 минггаси амалда қўлланилган бўлса, 1983 йилга келиб 5 млн 475 минг турдаги модда бўлган, у 2000 йилларга келиб 8 млн дан ошиб кетди. Кимё фанининг келажакд f ги ривожланиши. Жаҳонда ҳозир кимёдан 7000 журнал чиқарилмокда, ҳар йили ўртача 100000 та мақола чоп этилмокда. Кимё саноати ишлаб чиқаришнинг энг юқори фоизини ташқил қилмокда. Ривожланиш асосан қуйидаги йўналишларда бормокда: - кимёлаштириш (ўғит, металлургия, нефт кимёси, озиқ-овқат); - чиқиндисиз технология яратиш; - атроф-муҳитнинг тозалигини сақлаб қолиш; - чиқиндиларни қайта ишлаш; - фотосинтез, лазер кимёси, плазма кимёси; - экстремаль шароитларда синтез қилиш; Кимё фанининг асосий муаммоси Кимё аввало инсоният учун энг керакли материалларни табиий моддштардан олиш учун зарур металлар, керамика, боғловчи моддалар, фарфор, шиша, ўғитлар, фармацевтик материаллар, каучук, пластмасса, сунъий тола, ёқилғи озиқ-овқат маҳсулотлари, композицион материаллар ва кўпгина бошка материаллар олишга қаратилгандир. Бунинг учун кимё ўзининг асосий муаммосини ечиши керак: яъни айни модда кандай кимёвий элементлардан ташкил топган ва керакли материалларни олиш учун қандай ўзгартишлар қилиш керак. Бундан кимёнинг асосий вазифаси - хоссаси олдиндан маълум моддани олиш ва модда хоссасини бошқариш йўлларини билиши ёки аниклашдан иборат. Шуни назарда тутган ҳолда биз ҳам кимё тарихи курсида шу вақтгача

маълум бўлган билимларни умумлаштириб, кимёнинг ҳозирги вақтдаги ўрнини аииклашга ҳаракат қиламиз. Хўш, кимё тарихи билимлар мажмуасида қандай ўринни эгаллайди? Бу предмет гуманитарми ёки табиий-илмий фанлар қаторига кирадими? деган саволларга жавоб излаймиз. Кимё тарихи предмети кимё фанининг турли даврларда ривожланишини, унинг бошқа табиий фанлар орасида тутган ўрнини ва ривожланиш босқичларини ўрганади. Кимё тарихида " Ўрта асрлар" ва "уйғониш" даври жуда катта ўринни эгаллайди. Бу даврнинг буюк олимлари И. Ньютон физик бўлишига қарамасдан - биология муаммолари билан шуғулланиб - улардаги кимёвии боғланишларни урганган Томас Спрот /1667 й/ "Лондон подшоҳлик жамияти таоихи" ' китобида " Кимёгарлар - табиатни ўрганувчилар бўлиб улар кўпчилик ҳолларда медицинада янгилик очади, "металлар мутация"си ёки "элексир моддасини излаш билан шуғулланадилар" деб ёзади. Лавуазъе - кимёгар бўлишига қарамасдан енишни физик- жараён деган нуқтаи-назардан тадқиқ қилди. Лаплас эса биологая фанида моддалар алмашиниш энергетикалари муаммоларини ўрганди. Демак бу даврдаги олиларда фанларни "ко Р идо Р "га ажратиш булмаган. Улар бари табиий фанларга тааллукли умумий илмии ишлар билан Бунга асосий сабаб хақиқатдан хам, табиатдаш асосий конунларнинг бир-бирини тўлдиришидир. Физика, киме ва биология фанлари жуда яқин ва бир-бири бадан чамбарчас богланган Немис физиш. В. Гайзенберг; физика ва кимё тушунчаларининг бир - бирини тўлдирадиган епиқ системаси -квант назариясини" таклиф қилади. Буслова М.К. бу фанлар умумтабиат комплексига асосланганлигини, бунинг исботи "физик кимё, биокиме, геокимё, космокимё" фанларнинг юзага келишидир деиди. Фақатгина табиий фанлар эмас, балки кимё фани хам -органик кимё, анорганик кимё, физик кимё ва аналитик кимёга ажралди, лекин уларнинг асосида кимёвий тавсиф -яьни модданинг таркиби, тузилиши ва кимевий

$боғланиши Кимё тарихи фанини ҳам табиий, ҳам гуманитар фан сифатида ўрганиш мумкин. Чунки кимё фани инсонларнинг турмуш тарзини яхшилаш билан қаноатланиб қолмасдан, уларнинг маданиятли бўлиши учун хизмат қилиб келди. Бунга жуда кўплаб мисолларни келтириш мумкин. Хатто Шекспирнинг Ромео ва Джульетта \1615\ асарида атом тушунчалари учраши бунга ёрқин мисолдир. Шуларни назарда тутган ҳолда Ьиз кимё тарихи предметини табиий ва ҳамда гуманитар фан сифатида ўрганишга ҳақлимиз. Бундай дейишимизга. сабаб билимлар орасига "Хитой девори" қўйиш жуда катта хатоликларга олиб келишини тарих исботлаган. Жамият ривожланиши ўз навбатида ҳар бир фаннинг тадқиқот асосини, унинг тарихини алоҳида, технологясини, ИЛОВА 3 Кимёда н Нобел мукофотининг совриндорлари 1901 йил. Я.Х. Вант-Гофф. Эритмаларда осмотик босим ва кимёвий динамика қонунларини таклиф қилгани учун. 1901 йил. Э.Г.Фишер. Қанд ва пурин группаси билан боғлик ишлар мажмуаси учун. 1902 йил. С.А.Аррениус . Кимёга электролитик диссоциация назариясини киритгани учуи. 1903 йил. У.Рамзай. Инерт газларни очгани ва даврий системага жойлаштиргани учун. 1904 йил. А.И.Байер. Органик кимёда гидроароматиклар ва буёқларни очгани учун.$

1905 йил. А.Муассан. Муассон печини яратгани ва фторни олгани учун. 1906 йил Э.Бухнер. Биологик кимёдаги ферментлаш ишлари мажмуаси учун. 1907 йил. Э.Резерфорд. Радиоактив моддалар элементлар парчаланиши ҳакидаги таьлимоти учун. 1908 йил. В.Ф.Оствальд Кимёвий мувозанат, реакция тезлиги, катализ ҳақидаги таълимоти учун. 1909 йил. О.Ватлах . Органик кимёдаги ишлари, аицикликбирикмалар синтези учун. 1910 йил. М.Складовская-Кюри. Радий ва полоний элементларини очгани учун. 1911 йил. Ф.О.В.Гриньяр. Гриньяр реакциясини очгани учун. П.Сабатье. Катализатор иштирокида органик моддаларни, пи дрогенлашни очгани учун. 1913 йил. А.Вернер. Молекулада атомларнинг боғланиши, координацион бирикмалар чун. 1913 йил. Т.У Ричардс. Эл иентлар атом оғирликларини аниқ ҳисоблагани учун. 1915 йил. Р.М.Вильштет зр. Ўсимлик дунёсидаги буёкдарни ўргангани учун 1915 йил - берилмади. 1916 йил - берилмади. 1917 йил . Ф.Габер . Аммиакни синтез қилгани учун. 1918 йил -берилмади.

1919 йил . В.Ф.Г.Нернст Термохимиядаги ишлари учун. 1920 йил. Ф.Содди. Изото лар ва радиоактивлик ҳодисалариии очгани учун. 1921 йил. Ф.у.Астон. Бутун сонлар қоидаси ва радиоактив бўлмаган элементларни оч ани учун. 1923 йил . Ф.Прегль Орга ик моддалар микроанализи учун. 1923 йил -берилмади. 1924 йил. А.Зигмонди. К ллоид эритмаларни очгани учун. 1925 йил. Т.Сведберг. Дис герс системаларни очгани учун. 1927 йил . Г.О.Виланд Ошқозон кислоталарини ўргангани учун. 1927 йил . А.Р.Виндаус теринларни ва витаминларни тадқиқоти учун. 1929 йил . А. Гарден. Энзимлар ва қантни ферментлаш Г.А. Эйлерхельпин ишлари учун. 5. Кимёнинг асосий муамм эсининг эволюцияси эса, т ўртинчи концепция ҳисобланиб, у сифатдан микдор ўзгаришга (узлуксиз) олиб келади. Кимёнинг бош муаммосинк ўрганишдаги юқорида хўрсатилган концепцияларга ажратиш оддийдан мураккабга, юстдан юқорига томон доимо ривож танишдан келиб чиқади. Кимёнинг ривожланишини асосан куйидаги 5 та босқичга бўлиш мумкин: 1 - Босқич. Ҳар бир босқич кимёвий муоммоларни ҳал вдлиш усуллари билан фарқ қилади. Биринчи босқич-кимё ривожланишининг қадимги натут философия давридан, бдзнинг тарихимизгача бўлган давр эўлиб уни биз " алхимия" даври деб атаймиз. Бу давр асэсан моддалар ҳақидаги далилларни тўгшаш билан шуғиллакиб уларнинг бир - бирига ўгиш ҳолларини ўрганди. У 2 минг йил - XVII аернинг 2 чи ярмигача бўлган даврни ўз ичига олади.

Уларнинг асосий ма қсади философия тошини топиш (»ўлДи. 1 - Босқич. XVII асрнинг 2 чи ярмидан бошланади. Бу давр экспериментал кимё деб аталиб, улар кимёни моддалар таркиби ҳақидаги фан эканлигига асос солди. Синтез ўтказди, моддалар таркибини текшириш натижасида уларнинг бир - бирига ўтишини ўрганиб қоида, қонун, назарияларни вужудга кслтирди, аналитик кимё - сифат фани сифатида вужудга кслди. 2 - Босқич. XVIII асрнинг иккинчи ярмидан бошланади ва аналитик кимё - ундан кейин эса синтетикага ўтиб - " структурная химия" ( тузилиш кимёси ) вужудга келди, натижада - рангловчи бўёқлар, дорилар, сунъий ипак олинди. Бу давр кимёвий структуранинг бошланишига асос бўлди (1860-1880 йиллар) ва органик кимёнинг жадал ривожланишига сабаб бўлди. 4- Босқич. XX аср-саноат ва техниканинг жадал рнвожланиш даврини ўз ичига олади. Бу давр - саноат ва кишлоқ хўжалиги учун керакли бўлган аниқ таркибли моддаларни жуда кўп микдорда олиш билан ҳарактерланади. Маълум хоссага эга бўлган пластмасса, синтетик, каучук, сръий тола, ювувчи моддалар азотли ўғитлар ва бошқалардан кўплаб микдорда ишлабчиқарила бошланди. 5 - Босқич. Ҳозирги замон ишлаб чиқариш талабига бюоан ривожланиш даври. Бу цаврда ҳар хил эритувчи танлаш, биокатализаторлар ёрдамида керакли таркибдаги моддаларни олиш учун ишлатиладиган кимёвий жараёнлар ҳақидаги таълимотни яратишни ўз олдига мақсад қилиб қўйган. Кимёдаги эволюция - кинетика, структуравий кимё, биокимё, биоорганик кимё ва таркиб ҳақидаги таълимотларга асосланади, ҳамда қандай қилиб ерда тирик организмнинг вужудга келишига жавоб беради. Шундай қилиб кимё тарихи -билимлар мажмуасини қонуниятлар, назариялар асосида умумлаштириб, кимёни фан ва ишлаб чиқарувчи куч сифатидаги ривожланиш тенденцияларини ўрганди. Демак, кимё тарихи - кимё ва цивилюация, кимё ва ишлаб чиқариш орасидаги муносабатларни ўрганади.

Профессор С.Г. Кара-Мурза , хозирги олинган экспериментал фактларни ҳисобга олиб кимё тарихи кимё фани методик арсеналининг такомиллашининг тарихини ўрганади деб таклиф қилди (Кара-Мурза С. Г Технология научнмх исследований М. Наука,1989)

Фойдаланилган адабиётлар руйхати 1. М. Джуа. История химии. -Москва: Мир.,1975. 2. Азимов А. Краткая история химии. -Москва: Мир.,1982. 3. Фигуровский М Н. Очерк общей истории химии. -Москва: Наука.,1978 4. Umarov B.B. Kimyo tarixi fanidan ma'ruza matnlari. -Buxoro:2003. 5. Ю.И.Соловьев, Д.Н.Трифонов, А.Н.Шамин. "История химии". Издание 2-е, переработание. Москва "Просвещение" 1984 .

O'xshashlar

Ўзбекистон кимё фанинг шаклланиши ривожланиш тарихи фарғона водийсининг кимё тарихи

Биоорганик кимё фаниниг предмети, ўрганиш объектлари

Кимёвий эксперимент ва унинг кимё таълимидаги ўрни

Органик кимё фани ва унинг ривожланиш тарихи

Коллоид кимё