Katalizator zaharlari va ularning zaharlanish sabablari - Kimyo - Referatlar

Katalizator zaharlari va ularning zaharlanish sabablari

Yuklangan vaqt:

19.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

27.673828125 KB

Ko'chirib olish

Katalizator zaharlari va ularning zaharlanish sabablariReja: 1. Katalizatorning zaharlanish turlari. 2. Katalizatorlarning zaharlanishiga temperaturaning ta’siri. 3. Katalizatorlarni aktivlovchilar. Promotorlar. 4. Modifikastiyalovchi promotorlar. 1

Ba’zi moddalar katalizator aktivligini kamaytiradi yoki butunlayyuqotadi. Bunday modda katalizator zahari yoki kontakt zahar, ba’zan esa antikatalizator deb aytiladi. Tiniq zaharlarga Br, birikma HCN, As, PH 3, AS H 3 , AS 2 O 3 , P 2 O 5, CO, H 2 S. misol buldi. Katalizator zaharlanishi 4 xil bo’lishi mumkin. 1. Qaytar zaharlanish. 2. Kaytmas zaharlanish 3. Kumulyativ zaharlanish. 4. Qulay zaharlanish. 1. Qaytar zaharlanishda zaharlanib aktivligini yo’qotgan katalizatorni turli usul bilan yana aktiv holga keltirish mumkin. Bu usulladan biri katalizator yuzasidagi zaharni gaz yoki suyuklik bilan kimyoviy reakstiya kiritilib, zahar mas yomon adsorbstiyalanuvchi moddaga aylantirladi. 2. Kaytmas zaharlanishida zahar katalizator aktivligini yuqotadi. Zahar langan katatalizatorning aktivligini tiklab bo’lmaydi. Masalan H 2 S, PH 3 gazlari ko’p katalizatorlarni kaytmas zaharlaydi. 3.Ba’zan reagentdagi oz miqdoridagi zahar ta’sirida katatalizator progressiv ravishda passivlanadi. Bu zaharlanish kumulyativ yoki yig’ilib boradigan zaharlanish deyiladi. 4.Ba’zan katatalizatorning aktivligini kamaytiruvch qo’shimcha katatalizator aktivligini kamaytirish bilan birga, o’z xususiyatini va ba’zan funkstiyasini o’zgartiradi. Natijada ko’p bosqich bilan boradigan jarayon biror oraliq bosqichda to’xtab qoladi. Katatalizatorning bunday zaharlanishini qulay zaharlanish deyiladi. 2

Masalan, benzol eritmasida benzol xlorid platina katataltzator ishtirokida gidrogenlanganda toluol hosil bo’ladi. Lekin bu reakstiya bir nechta bosqichda beradi. Agar toza benzol o’rniga iflosroq benzol yoki xinolin aralashgan benzol ishlatilsa, katalizatorning aktivligi kamayadi va jarayon aldegid hosil bo’lish bosqichida to’xtab qoladi. Bu esa yuzani bir jinsli bo’lmasdan , turlicha aktivlikga ega bo’lgan aktiv markazlar mavjudligini, yuzani ko’p jinsligini ko’rsatadi. Kontakt zaharlarning o’ziga xos xususiyatlaridan beri, juda oz miqdorda bo’lganda ham katatalizator aktivligini sezilarli kamaytirib yubora olish va hatto, butunlay yo’q qilishdan iborat. Masalan, NI - katalizatorning aktivligi 0,000005g. HCN ta’sirida 2 barovar kamayadi, 0,00003g. HCN ta’sirida esa katatalizator tamomila passivlashadi. Mis katatalizator ishtirokida metil spirtini gidrogenlashda CS 2 CHCl 2 , Br 2 , Hgl 2 lar zaharlidir. Bu reakstiyada 1g -atom katatalizator aktivligini tamomila yukotish uchun kuyidagicha miqdorda (2-atom hisob ida) zahar kifoya qiladi: CS 2 dan 0,0069; Br 2 dan 0,016, Hgl 2 dan 0,00022. Zaharning birinchi partiyasi katatalizator aktivligini 70-80% kesadi. Bu chegarada aktivlik to’g’ri chiziq qonuni bo’yicha kamayadi. - katatalizatorning oldingi va zaharlanishdan keyingi aktivligi, a-zaharlanish koeffistienti. Zaharning so’nggi partiyalarda aktivlik sekinlik bilan o’zgaradi. Zaharlarda ham katatalizatordagi singari saylash xususiyati bor. Biror zahar ma’lum katatalizator uchun ma’lum reakstiyadagina zahar bo’la olishi mumkin. Bir reakstiya katalizatorning aktivligini kamaytiruvchi zahar boshqa bir reakstiyada shu katatalizator uchun zahar bo’lmasligi mumkin. Masalan, temir gruppasi katatalizatorlari uchun gidrogenlash reakstiyasida vismut birikmalari zahar, boshqa reakstiyalarda esa, masalan temir (II) oksid katalizator ishtirokida 3

ammiakni nitrat kislotagacha oksidlashda zahar emas, balki promotor (aktivlovchi) dir. Temperatura ko’tarilishi bilan zaharning ta’siri pasayadi. Masalan, V 2 O 5 katalizator odatdagi temperaturada mishyak birikmalari zahar i ta’sirida juda tez zaharlanadi, Lekin 500 0 S da AS 2 O 3 ta’siriga bardosh beradi. Umuman, yuqori temperaturada, masalan 700-1000 0 S dan yuqori temperaturada zaharlanish hodisasi juda kam kuzatiladi. Qilingan hisob lar shuni ko’rsatadiki, katalizatorning aktivligini tamomila yo’q qiluvchi zaharlarning miqdori, ba’zan yuzada mono molekulyar qavat hosil qilishga ham etmaydi. Aktiv markaz nazariyasiga muvofiq, zaharlanishining asosiy sababi zaharning katatalizatordagi aktiv markazlarga mustaxkam adsorblanib, ular to’planib va katalizator bilan kimyoviy birikmalar hosil qilishidir. Shunday ekan zahar bilan katatalizator orasida kimyoviy moillik bor va shuning uchun, zahar katalizatorning aktiv markazlarga juda maxkam adsorblanadi, keyin desorblanmaydi. Natijada reagentlar molekulasining zahar ni yoki n chiqarib, aktiv markazlarga o’tirishi juda qiyinlashadi. Masalan, zahar SO ning ko’p chilik metall katalizatorlarga juda mustaxkam adsorblanishi aniqlandi. G’ovak platinaga adsorblangan 5 sm 3 SO dan 250 0 S da nasos yordamida atigi 0,3 sm 3 SO ni buglatib chiqarish mumkin bo’lgan. Oltingugurt birikmalari bilan NI katalizatorining zaharlanishi NIS birikmasini hosil bo’lishidir. NI ning S ga moyilligi shu qadar kuchliki, nikel katalizator oltingugurtni uning istalgan birikmasidan ajratib chiqarib, o’ziga biriktirib oladi. Ko’p incha katatalizator aktivligi turli qo’shimchalar ta’sirida oshadi. Bu qo’shimchaga aktivlovchi /yoki promotor / deyiladi. Ma’lum reakstiya uchun katatalizator bo’lmasdan, shu reakstiya katalizatori aktivligini oshiruvchi qo’shimcha- promotorlar deb, promotor ko’shish promotorlash deyiladi. Masalan, steret va toriy modda gidrogenlovchi katatalizator emas, Lekin ularning har biri nikelga 5% dan 4

qo’shilganda, SO 2 ni SN 4 aylantirib katatalizator ma’lum nisbatda olingan aralashmasi ishlatiladi. Bunday aralashmadan tayorlangan katatalizator aralash katatalizator deyiladi. Aralash katatalizator aktivligi u tashkil qilgan katatalizatorlar aktivliklari yig’indisidan ortiq bo’ladi. Masalan, vodorodni NaCl bilan oksidlashda osmiy oksid va kollodin o’z holicha katatalizator bo’la oladi. Bu ikki katatalizatorni birga kushib aralash katatalizator hosil kilinsa va ma’lum ogirlikdagi osmiy oksid aktivligini teng 1 deb va palladiy (shu og’irlikdagi)ni aktivligini 3 deb olinsa, hosil bo’lgan aralash katatalizatorning aktivligi 15 ga teng bo’ladi. Promotorlar ikki gruppaga-strukturalar hosil kiluvchilar va modifikastiyalovchi promotorlarga bulinadi. Strukturalar hosil qiluvchi promotorlar katta konstentrastiyada bo’lganda ta’sir qiladi. Masalan, Ni katatalizator mavjudligida fenol stiklogeksanga aylanishi 20% li soda eritmasi qo’shilgandagi yaxshi promotorlanadi. Strukturalar hosil kiluvchi promotorlar katalizatorlar tuzilishini yaxshilaydi xususan, katatalizator muvozanat tuzilishini mustahkamlaydi, kristall amorflanishga to’sqinlik qiladi, yuzani ko’p jinsliligini saqlaydi, solishtirma yuzani ko’p aytiradi. Masalan, ammiak sintezda Fe 3 O 4 katatalizator, Al 2 O 3 - promotordir. Reakstiya o’tgandan so’ng Fe 3 O 4 g’ovak-g’ovak zarrachalardan iborat bo’lib, kristall bir-biriga birlashishiga yo’l qo’ymaydi Al 2 O 3 pardasi bilan qoplanganligi kuzatilgan. Modifikastiyalovchi promotorlar juda kam miqdorda ta’sir qiladi. Roginskiy fikricha, bu xil promotor ta’sirida yuzada ximiyaviy va ko’p jinslilik hosil bo’ladi va natijada aktiv markazlar soni ortadi. Har qanday katalizator ham xech kachon sof bo’lmaydi, uning yuzasida ma’lum miqdor boshqa modda (masalan) hamma vaqt adsorblangan bo’ladi va boshqa modda aktivlovchi rolini uynaydi . Aktivlikning oshishi faqat qo’shimchalar xarakterigagina emas, uning miqdoriga ham bog’lik. Ko’p incha, asosiy katatalizator aktivlanishi 5

uchun qo’shimchalar konstentrastiyasi (miqdori ) ma’lum minimumdan kam bo’lmasligi kerak. Masalan, H 2 O 2 ning parchalanishida katalizatorning 6

aktivligi kamida 2% Al 2 O 3 qo’shilgandagina eng ko’p oshadi. Fenolni Ni katatalizator ishtrokida stiklogeksanga gidrogenlanishi Na 2 CO 3 20% qo’shilgandagina tezlashadi. Agar Na 2 CO 3 ning miqdori bundan ko’p bo’lsa, aksincha, katatalizator aktivligi kamayadi. Bu murakkab hodisani zaharlanish va promotorlanishini oddiytushunchalar o’z ichiga olmaydi. Shunga ko’ra bu hodisani Roginskiy modifikastiyalanishi deb atadi. Katalizator mavjudligida reakstiyaning tezlanishiga asosiy sabab aktivlanish energiyasining kamayishi deyilgan edi. Katalizator aktivligini turli qo’shimcha ta’sirida o’zgarishiga sabab aktivlanish energiyasi bilan bir katorda Arrenius tenglamasidagi (XI.31) K=K*e -E/2T Eksponestial oldidagi sonni (R 0 ) o’zgarishi ekanligi aniqlandi. Katalizator aktivligi o’zgarganda E ni qiymati kamayishi bilan bir katorda R 0 qiymati ortadi, bir effekt ikkinchi effekt bilan koplanadi. Bu hodisa kompensastion (qoplanish) effekt deyiladi. Bu miqdor kuyidagi tenglama bo’yicha o’zgaradi. Biror T temperaturada E ning kamayishi R 0 ning ko’p ayishi bilan to’la qoplanadi va bunday katalizator aktivligi o’zgarmasdan qoladi. Aktivlik egri chizig’ining minimum va maksimumdan o’tishiga sabab E, R 0 ning karama- karshi tomonga o’zgarishidir.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1.“Neft va gazni qayta ishlashda katalitik jarayonlar” ma’ruza matni. Safarov B.J. Buxoro 2012 y. 2. H.R.Rustamov, SH.P.Nurullayev. “Fizikaviy kimyo”. Toshkent 2011 y. 376 bet. 3. Кравцов А.В., Ивашкина Е.Н., Юрьев Е.М Теоретические основы каталитических процессов переработки нефти и газа: учебное пособие. – Томск: Изд-во ТПУ, 2009. – 146 с. Internet saytlari 1. www.rwe.com 2. www.oil.com 3. www.oil-gas.at 4. www.cac-chem.de 5. www.flottweg.com

O'xshashlar

Haqiqiy zaharlanish, qaytar zaharlanish, katalizator regenerastiyasi

Ximiyaviy reaktsiya tezligiga erituvchilarning ta‘siri

Reaksiya tezligiga ta‘sir qiluvchi omillar reagentlar kontsentratsiyasi stategik omil, harorat, erituvchining tabiati, ion kuchi

Seolitlar. Katalitik faollikni katalizator yuzasi xossalari bilan bog’liqligi

Alyumosilikatlar va seolitlar